Mario Luzi. Ky vëzhgues i mprehtë i heshtjes.

Është akoma një moshë, kjo e imja,

Kur pritet nga të tjerët ajo që gjendet

Brenda nesh, ose që fare nuk ekziston.

              M.L.

E njoha poetin  hermetik nga Firence Mario Luzin vite më parë në të njëjtin qytet ku edhe banoj që prej 30 vjetësh. Kur erdha në Itali në Nëntor të 92-shit, isha një i ri 22 vjeçar, i cili nuk kishte ikur nga vendi i tij veç për arsye ekonomike. Mbi të gjitha, shtysa më e madhe kishte qenë etja për dije. Dëshira e zjarrtë për të nxënë. Jo rastësisht, kisha marrë me vete edhe të gjitha dorëshkrimet që kisha në shqip. Poezitë edhe prozat e deriatëhershme,  të cilat doja me çdo kusht t’i përktheja në italisht. Falë naivitetit të pashmangshëm, iluzioni i madhështisë më mbështillte si një najlon i shndritshëm. Atje, mbasi i zgjidha disi probleme burokratike, fillova të ndiqja ndërkohë edhe një kurs tremujor në Qendrën “La Pira”, po në Firence, ku kërkoja të perfeksionoja italishten time. Edhe pse fare fillestar, mundohesha të lexoja poetët italianë më në zë, si Quasimodo, Ungareti apo Montale. Ndodhi, ndërkohë që po ndiqja kursin, që një italian, i cili punonte aty, ndërkohë po më korrigjonte në italisht poezitë e para përkthyer nga unë më foli për Mario Luzin. “Pse nuk i telefonon!” Më sugjeroi, ndërkohë që e kishte gjetur emrin e tij tek lista ku ishin botuar të gjithë numrat e telefonit të qytetarëve  fiorentinë. Ishte një libër i madh sa një fjalor. “S’e besoj!” i thashë. “Poeti s’ka kohë të merret me nxënës të panjohur! Pastaj unë nuk di as të flas mirë italisht”. “Ti merre një herë në telefon. Provoje. Ai mund të të ndihmojë!” Nuk kaloi shumë kohë dhe kjo ide e cila më ishte ngulitur fort në kokë, në vend që të më shqitej, po më ngulej gjithnjë e më shumë në mëndje. Pasuria e re shpirtërore, vargjet e poezive italiane, të cilat mundohesha t’i merrja kuptimin me fjalor në dorë, më ngjanin akoma më misterioze. Ashtu, me fjalët e panjohura përkthyer keq, bëheshin akoma edhe më torturuese dhe hermetike se sa vetë poezia hermetike. Më bënte shumë kurioz Montale për shëmbull me vëllimin e tij poetik: “Ossi di Sepia”. Po ashtu edhe poezitë e zgjedhura të Quasimodo më mahnisnin. Çdo varg i përkthyer me mundim ishte një perlë e re e zbuluar, për trurin tim të etur. Po i lexoja në origjinal dhe kjo ishte një fitore e madhe për mua. E kopjova numrin e telefonit të poetit Mario Luzi dhe e mbaja të shkruar në një pusullë. Një mbasdite, mora guximin dhe i telefonova. “Jam një poet i ri shqiptar!” i thashë. “Kisha shumë dëshirë t’ju takoja!” Dëgjova matanë zërin e tij: “Jeni këtu veç për disa ditë?” më pyeti ai. Mario Luzi kishte një zë të qetë, zë i cili i shëmbëllente më tepër mërmërimës intime të një shoku i cili të rrëfen gjëra në vesh. “Jo profesor. Kam ardhur për të kryer studimet për letërsi!“ Për çudinë time më të madhe m’u përgjigj: “Prit pak sa të kontrolloj bllokun ku shënoj takimet.”I habitur jo pak nga zemërgjërësia e poetit, më la të prisja për një kohë në telefon. Shkoi të shihte axhendën e tij personale për të gjetur një hapësirë të lirë për të organizuar takimin. Po prisja akoma me bririn e telefonit në vesh, kurioz që të dëgjoja akoma zërin e tij nga ana tjetër e linjës. Kur u kthye, ndërkohë që po shënonte orarin dhe datën e takimit, vazhdonte të fliste me zërin e tij, i cili dukej sikur buronte nga zgafellat e kohës së humbur. Ishte një zë i njëtrajtshëm, i cili ngjasonte herë si ai i njeriut të sapozgjuar nga gjumi i shekujve dhe herë ngjante me ato zanoret zvarritëse dhe, të stërzgjatura. Ishte si një pëshpërimë gjethesh vjeshte. Luzi, siç do të shihja edhe më vonë, para se të ishte poet, ai ishte një njeri me zemër të madhe. Një i moshuar, i cili i përkiste një epoke tjetër njerëzore. Epokë, kur poetët mblidheshin bashkë dhe me zjarr diskutonin për poezinë dhe shkrimin nëpër kafenetë e qytetit si: “Le Giubbe Rosse”, apo “Gambrinus”. Dhe ku ndjenja e miqësisë mes poetëve, ishte ndoshta më e fortë dhe e sinqertë se ngahera. Jo si në epokën e konsumizmit e cila e kishte vrarë poezinë. Kohë krejt të reja për një shpirt ëndërrimtar dhe të ndjeshëm. Gjatë viteve në vijim i bëra më shumë se nja tridhjetë vizita poetit, në një hark kohor prej 12 vjetësh. Deri atë të martë 28 shkurti të vitit 2005 kur, mbasi qyteti e kishte nderuar për 90 vjetorin e lindjes me një festë gazmore në sallonin më prestigjoz të Firences: Il Salone del 500-nto, mbylli sytë disa muaj më vonë përjetësisht tek flinte i qetë dhe i vetëm në shtëpinë e tij të madhe në Via Bellariva. Një apartament i cili gjendej në katin e pestë. Më priste gjithmonë mbasditeve rreth orës pesë, në dimër apo në pranverë, dhe ato dy orë bisedash, gjatë viteve të universitetit, për mua ishin festa të vërteta. Orë bisedash të bukura mbi letërsinë dhe poezinë. Por, jo vetëm. Me Mario Luzi-n mund të diskutoje për mbi gjithçka. Bisedat fluturonin pa fund nëpër hapësirat e krijimtarisë, nëpër vargjet e poetëve si ato italianë ashtu edhe ata të francës. Luzi i donte shumë simbolistët francezë. Por ai njihte mirë edhe poezinë  spanjolle, atë latino amerikane me Borghesin dhe Nerudën në krye. Deri edhe shkrimtarët më të mirë dhe më në zë që ishin në qarkullim. Kishte një adhurim të veçantë sidomos për tregimet e Tolstojit. E shihja poetin si një bibliotekë të pasur plot me dije. Një bibliotekë e privilegjuar sepse njohuritë që kishte përftuar në dhjetvjeçarë leximesh, tani kishin privilegjin e madh të sintetizoheshin në laboratorin e tij krijues dhe të dilnin nga goja e tij në formë të kulluar duke na dhënë veç sintezën. Ky ishte privilegji i madh i mençurisë së përftuar pak nga pak. Një akt, gjest dashurie e thellë ndaj jetës. Luzi ishte një besnik i fjalës. “Ia dola më në fund!” i thashë atë ditë Antonios. “Poeti pranoi të më presë në shtëpi!” “Çfarë, çfarë?” ma ktheu ai krejt i habitur, ndërkohë që po më vështronte me mosbesim. “Mario Luzi do të të presë në shtëpi?!” Nuk e zgjata. Mora një hartë të qytetit dhe me laps nënvizova rrugën që do të bëja për të arritur në Via Bellariva 20 ku ndodhej shtëpia e tij. Pastaj vrisja mendjen se si të arrija atje. Ishte pranvera e vitit 1993. Gjithkund lulet çilnin përgjatë lumit Arno, dhe të dy krahët e tij ishin mbushur me aromat e gjelbra të pemeve të sapo çelura. Duke ndjekur hartën të cilën e shtrëngoja me thonj në dorë u ndala tek rruga ku gjendej pallati ku jetonte poeti. Zemra më rrihte fort. Nuk doja t’i bija ziles para orarit që kishim lënë ndaj sillesha për qark krejt i emocjonuar. Kisha blerë tek libreria Feltrinelli librin e përkthyer italisht të Kadaresë «Kronikë në gur», por mbaja gjithashtu në një dosje disa nga krijimet e mia poetike. I rashë ziles dhe po prisja. Ndërkohë dëgjova të njëjtën  mërmërimë zëri, të mbytur. Më ftoi të merrja ashensorin në të djathtë. Ishte një pallat i viteve 50, i cili ndodhej përgjatë lumit Arno. Një lumë i qetë dhe tinzar i cili shpesh, me shirat e rrëmbyeshëm të nëntorit ishte kthyer në kërcënim për qytetin sepse mund të dilte nga çasti në çast nga shtrati i tij i ngushtë. Mora ashensorin me drojën e shkollarit që do të takojë një poet i cili kishte kaluar të gjithë rrymat letrare të 900-tës dhe u ndjeva akoma edhe më i emocionuar. Profesori, kur priste miq, linte gjithmonë portën kryesore pak hapur dhe nuk i priste kurrë miqtë tek dera. Futej në guzhinë apo në dhomë, ndaj shtyva derën me një  përshëndjetje  të drojtur nxënësi dhe fillova të eci në sallonin e tij kredhur në gjysëm errësirë. Më dukej sikur po ecja në një kohë tjetër. Një kohë e mbetur pezull që prej 50 vjetësh kur arti i poezisë dhe i shkrimit ndoshta dashurohej më shumë. Era e fortë e letrave, e librave të vjetër dhe e objekteve të vjetra m’i mbushi hundët me kohën e ikur. Shtëpitë e të moshuarve Fiorentinë kishin gjithmonë diçka të veçantë. Dukej se i kishin rezistuar fare mirë epokës së konsumizmit, ndaj kishin ruajtur me fanatizëm jo vetëm sendet, stolat, kornizat, sixhadet, librat e vjetër në radhë, por, edhe aromat e mugëta dukej sikur kishin mbetur pezull që prej shumë dhjetë vjeçarësh. Tani tek ecja i vetmuar, i kredhur në gjysmëhijen e korridorit, heshtja dukej se i bënte të përjetshme kornizat me piktura varur gjithkund. U ndjeva si brenda një tregimi të Borgesit ku vibronte ëndërra me tërë forcën e saj. Në fund të korridorit  gjendej një derë e hapur nga ku futej drita me vrull dhe nga ku dallohej një bibliotekë e madhe sa një faqe muri. Ajo ishte studioja ku ai krijonte. Poeti m’u shfaq i gjatë dhe i qeshur. Kishte një fizik të thatë dhe fisnik, pak i kërrusur nga mosha, por njerëzillëku i tij i heshtur, intimiteti i tij tejet njerëzorë, më bëri që të ndjehesha përnjëherësh si në shtëpinë time. Që nga fjalët e para që shkëmbyem e ndjeva se ai, para së gjithash ishte njeri zemërgjërë, modest dhe shumë i thjeshtë në komunikim. “Eja, eja. Uluni këtu!” pëshpëriti me zërin e tij të butë dhe më tregoi rrugën për tek dhoma ku priste miqtë e tij. Ishte i njëjti zë, pak si i ngjirur, i beftë, me bashkëtingëlloret si të zvarritura në pluhur, dhe me zanoret që i zgjaste paksa gjatë shqiptimit, ndërkohë që mundohej të gjente fjalët e duhura. Me Mario Luzin më dukej sikur flisja me një njeri i cili jo vetëm që i kishte mbijetuar kohës dhe luftërave, por dukej sikur enkas ishte tërhequr nga jeta për ta vëzhguar atë nga majat e parnasit të tij .Nuk kisha pasur kurrë rast, të paktën deri tani, që të njihja një njeri, i cili jo vetëm arrinte të shprehej aq bukur, por që kishte akumuluar në mendjen e tij aq shumë njohuri, aq shumë vargje,thënie, të kishte  lexuar aq shumë libra sa të ilustronte çdo bisedë aq bukur. Mençuri letrare të cilën ai e formulonte pak nga pak, me kujdes. Dhe bisedat ishin pa fund. Nga Dante deri tek poetët bashkëkohorë. Për Danten thonte për shëmbull. Arrin të trasformoj një diçka në fjalë. Dhe një fjalë në diçka. Ndërsa poezinë, Mario nuk e shikonte si kremtim i ekzistencës, por si dëshira mbi diçka që nuk ishte, që nuk ekzistonte por që duhej të vinte. Ndaj, ishte kjo pritje ndaj diçkaje që mund të vinte, arsyja që kishte ushqyer edhe punën e tij deri në fund. „Është kjo“, thoshte Mario, „arsyeja e fuqisë dhe energjisë time që e ruaj akoma edhe në këtë moshë“.  Poeti rrezatonte nga e gjithë qënia e tij një njerzillëk të habitshëm. Ndjehej fare qartë natyra e tij e butë e mirë, e ekuilibruar, i cili me një buzëqeshje të rezervuar, me sytë e vegjël plot shkëndija jete, pak të trishta por, tepër fisnikë, rrinte dhe më vështronte plot kërshëri. Gjatë takimit të parë më ftoi të ulesha në një karrige të thurur me fije xhunkthi dhe bambu, e cila ndodhej përballë karriges ku ai rrinte. Poeti u ul në krahun tjetër. U mbështet mbi shpinore, dhe ndenji këmbë përmbi këmbë, për çaste të tëra. Disi i kërrusur nga vitet, me pak bark, me sytë e vegjël dhe tejet njerëzorë, Luzi po dilte përpara meje me gjithë modestinë dhe thjeshtësinë e një shpirti të madh. Ishte një dhomë e vogël me dritaren e madhe nga ku bashkë me dritën e mbasdites, dukej sikur depërtonte edhe heshtja meditative e shekujve. Prapë poeti më kërkoi leje dhe u zhduk sërisht nga dhoma e pritjes.Shkoi drejtë studios së tij dhe se ç’rrëmonte atje, mes rafteve.Tejet i emocionuar hidhja sytë rreth e qark dhe gjithkund në formë të çrregullt dukej qartë dyndja, pushtimi që librat i kishin  bërë hapësirave përreth. Gjithandej, përtokë, mbi sirtarët e rafteve, nëpër stola, mbi tavolinën e vogël, kishte veç pirgje të çrregullta librash, zarfash dhe letrash pa fund. Si të hapura, po ashtu edhe të pa hapura. Në për mure ishin vendosur piktura të vjetra me penelata në stilin Machiaioli, nga të cilat, nuk e di pse, sytë më shkonin gjithmonë tek një perëndim mbi det, dhënë me penelata energjike. Gjendeshin gjithashtu mes objekteve të tjera të varura, edhe një bust i poetit në allçi të tonuar dhe një grafikë. Pak më tutje ndodhej dritarja e madhe prej xhami. Gjithkund ndjehej ajo era e librave të vjetër ku heshtja dukej se kishte bërë strofkullën e saj. Një heshtje e thellë, ku nuk arrinte kurrë zhurma e trafikut. Një heshtje e cila me siguri e ndihmonte poetin për të medituar, për të krijuar ato poezitë e tij, sa të thella po aq edhe të errëta dhe të vështira për t’u interpretuar. Por aty qëndronte edhe bukuria e poezisë, sepse ajo interpretohej në formë krejt individuale nga lexuesi. Tek hermetizmi i saj gjendej edhe magjia. Ato ishin sa reflektuese po aq edhe të krijuara me një art të rrallë. Tamam si një zë i brëndshëm, i parreshtur, pashtershëm. Aty dukej etja për jetë.Dukej një tentativë për të shprehur të pashprehshmen e jetës. Një përpjekje për të thënë të pathënën e saj. Një zë i brendshëm,ngjyer me misterin e madh të ekzistencës. Luzi ishte i ndarë nga e shoqja ndaj prej kohësh jetonte vetëm. Dëgjohej përditë me djalin Gianni-n me të cilin komentonin bëmat politike të gadishullit. Me të unë diskutoja thjeshtë si krijues, si letrar, ndaj flisnim për problemet e krijimtarisë. Diskutonim se si lindte një vepër, se si bëhej e mundur që ajo të shprehej në letër. Kush ishin emocionet që e përbënin atë dhe si ti shprehnim ato? Një pjesë të mirë të kohës e merrnin bisedat mbi gjigandët e letërsisë si Homeri, Dante apo Petrarka. Luzi dinte gjithçka mbi to. Gjatë takimit të parë, kur u kthye tek salla e pritjes dhe filluam të bisedonim, kisha një ndjesi të dyfishtë. Isha aq shumë i emocionuar dhe entuziast, sa doja të thoja gjithçka përnjëherësh, por në të vërtetë nuk arrija të thoja asgjë siç duhej. Ose i shqiptoja fjalët ashtu kot, pa peshën e duhur, për mos me thënë fare pa kuptim, si të mërmëritura në gjumë. Brënda meje, një emocion ikte dhe një tjetër vinte, sikur të isha përçuar nga elektriciteti. Fillova ti bëja pyetje poetit mbi gjithçka që më interesonte. Mario Luzi ishte si një enciklopedi e hapur jete. Aty ndjeva se ishte një emocion i mrekullueshëm të flisje për Montalen dhe Ungaretin, duke e ditur që përpara meje ndodhej një poet i cili i kishte njohur, lexuar, jetuar dhe pëlqyer personalisht të tërë ata poetë të mëdhenj. Kjo ndjesi më bënte ta prekja me dorë kohën e humbur. Ta prekja lavdinë e letrarëve italianë. Kohë e mrekullueshme poetësh.

“Pra, ju keni ardhur për të kryer studimet universitare në Firenze?!” më pyeti. “Por, si ia bëni për të jetuar? Ku jetoni?” I shpjegoja gjithçka, por ajo që më shtypte më shumë ishte se unë, edhe pse deri në ato çaste tek po flisja me poetin, akoma nuk e njihja madhështinë e vargjeve të tij. Isha gjendur aty ashtu si rastësisht, shtyrë nga kërshëria për të njohur një poet të madh dhe, jo nga adhurimi i verbër. Në atë epokë lexoja Montale, Quasimodo, Ungaretti. Por edhe simbolistët francezë, por akoma nuk e njihja vargun intim, të thellë dhe sekret të poezisë së Luzi-t. Unë me zjarrin rinor ende të papjekur, ai me mençurinë e ngadaltë të njeriut të ditur, kombinonim mirë. Gjatë bisedave, Luzi kishte një formë sintetikë, një mendim shumë të konsoliduar. E kishte gjithashtu zërin e këndëshëm, plot muzikalitet dhe aq miqësor sa emocionohesha krejt nga paqja e tij e thellë shpirtërore. “Vetmia” më tha njëherë me fjalët prej plaku të mirë, “aq e dobishme për krijuesin,është më e rëndë për tu përballuar në rini se sa në pleqëri. Sepse në pleqëri je i “vaksinuar”, ke eksperiencë dhe je në gjendje ta durosh atë, ndërsa në rini nuk arrin dot ta përballosh,dhe ajo bëhet fare e padurueshme!”Njëherë tjetër u shpreh shumë bukur për rininë:“Gjatë adoleshencës dhe rinisë kemi patur shumë dëshira dhe mendonim se bota ishte e jona, por mund të përfitonim fare pak, sepse ishim shumë të rinj dhe krejt pa eksperiencë!”Gjatë takimit të parë, i cili më ka mbetur pjesërisht i gjallë në kujtesë, i fola për aventurën time personale. I lexova disa nga poezitë e mia përkthyer italisht me ndihmën e fjalorëve, dhe kujtoj se, sa më shumë flisja aq më shumë ndizesha prej jermit, (zjarrmisë) dhe emocioni nuk më ndihmonte të shprehesha si duhej. Poeti e kuptonte sikletin tim dhe buzëqeshte. Kushedi, ndoshta ky entuziasëm, mendonte, ishte edhe lënda bazë për një krijues letrar. Nuk besoj se ia hapte derën të tërëve. Ndoshta tek unë shihte zjarrin e shenjtë, një dashuri të mirfilltë për poezinë. Një nga gjërat që çmoja përherë tek Mario Luzi, ishte aftësia e tij për të dëgjuar me kujdes të tjerët. Poeti, i cili i kishte mbijetuar kohës, njohësi intim i së padukshmes, i së pathënës, i asaj që nuk prekej, që nuk përshkruhej aq thjeshtë. Poeti i pluhurit të shndritshëm magjik, i cili tretej në ajër dhe i cili përbënte vetë misterin e jetës, më ndiqte me kujdes.

“Nuk kam konkluduar asgjë!” shtoi një herë tjetër,“Veç kam akumuluar libra“.

E pamundur të përmbledhësh thënjet e tij, të cilat kishin edhe një gjuhë të zgjedhur. Ekonomia e fjalëve ishte për Luzin thelbësore.

Ndoshta/i thyer misteri, në flakërimën/ e kujtimit tim, si një hije do shfaqesh/ asgjë e veshur me dhimbje. /Ti, jo e ndryshme, ti si asnjëherë.

Ai ishte shndërruar për mua, pak nga pak në një baba letrar. Më kishte ndjekur për vite të tëra në ecurinë letrare. Një ecuri e cila në nivel artistik rritej gjithnjë e më shumë falë kërkimeve, por e cila ishte akoma krejtësisht e panjohur, e pabotuar.  Ai kishte gjithmonë diçka për të thënë. Truri  tij,- kishte një kujtesë brilante, – për nga larmia, pjekuria dhe mençuria e gjërave që thonte, më vinte shpesh ndërmënd ta krahasoja veç me poetin e verbër argjentinas J. LBorghes. Sidomos, mënyra se si i thonte ato ishte fare e thjeshtë dhe e natyrshme. Por doja të theksoja se: nëse enciklopeditë na e jepnin informacionin statik dhe të ftohtë, Luzi kishte aftësinë e veçantë ta elaboronte atë me aparatin e tij krijues, dhe të na servirte veç sintezën e saj. “Fjala” shprehej Luzi, “që poeti përdor, në përgjithësi sugjerohet nga integriteti i tij dhe nga kuptimi që ai don ti japë. Ajo fuqizohet aq shumë, sa e shpreh tërësisht anën krijuese të saj. Ajo gjithashtu arrin ta provokojë atë edhe tek të tjerët. “Në fillim ishte fjala!” citojnë librat e shenjtë.

Mbi çdo argument. Mbi ndjesinë e kohës, mbi poetët e pafundë, nga të cilët unë adhuroja francezët dhe spanjollët, mbi letërsinë latino amerikane. Mbi sensin e filozofisë apo politikës. Mbi kohërat e reja me të cilat ai ishte tepër kritik. Mbi gjithçka që diskutonim, shihej qartë niveli i tij kulturor.

Një ditë pranvere, kur më ftoi në taracën e tij të madhe ku mbi vazo kishte mbjellë limona, duke folur për dallëndyshet të cilat vinin gjithnjë edhe më rradhë për të ngritur çerdhet e tyre poshtë strehave, zgjati dorën dhe më tha: “Shiko Artur. Kanë ngritur këto antenat (ripetitori) për të forcuar valët e telefonave. Sa shëmtuar. Ç lidhje kanë këto me poezinë?” Nuk e duronte dot këtë çmenduri zhvillimi, ku njeriu po e humbte kuptimin e jetës dhe pak nga pak po shndërrohej në një makinë konsumi. Luzi kishte një koncept shumë të lartë mbi miqësinë. Ai besonte tek ajo dhe e respektonte atë jashtë mase. “Artur” më tha njëherë. “Eshtë e vështirë sot ta mbashë gjallë një miqësi. Shumë shokë i kam humbur, nga të tjerë shokë jam zhgënjyer dhe të tjera shoqëri rrezikojnë të humbin përgjithmonë. Aq shumë ka ndryshuar jeta! Është bërë aq individualiste, sa gjithkush rend veç drejt interesit personal” Shokë të vjetër ai kish pasur me qindra. Shumica e të cilëve e kishin lënë përgjithmonë, si Montale, Bilenchi, Bo, e të tjerë. Por ai ankohej se edhe shumë të tjerë po zhdukeshin pa lënë gjurmë. Epoka e industrializimit dukej sikur rrezikonte ta shtypte poetin me dhunën e saj! Por e di mirë se po të hyje në zemrën e poetit, ai të rrinte besnik për tërë jetën. Luzi e dashuronte pa masë librin, ndaj ajo heshtje vetmitare, ajo qetësi pleqërie medituese, e bënte të reflektonte më mirë mbi misterin e jetës. Zëri poetik i Luzit, që nga koha e vëllimit “Barka” botuar në vitin 1935 akoma 21 vjeçar kish qenë gjithmonë një zë origjinal, konstant, dhe i thellë. Luzi gjithmonë kishte thënë të vetën në çdo kohë. Pa heshtur kurrë. Asnjëherë vena e tij krijuese nuk ishte tharë, ai gjithmonë kishte pasur diçka për të thënë.

Rri aty ku je të lutem /Kështu pra siç të shoh /Mos u tërhiq nga ky imazhi yt /Mos i ik linjave fikse /Që të kam dhënë, unë /Veç për bindje. Mos i lër të shkreta kopshtet e mia …. /Mos bëj që puna e jote /Të bijë mbi vetveten tënde /Bëhu marrëzi, faj.

Fliste  me një ritëm monoton, duke lëvizur duart në ajër dhe asnjëherë nuk thonte gjëra pa peshë apo të pamenduara mirë. Përkundrazi, duke pasur një pregatitje ekzemplare, i zgjidhte fjalët, por kurrë nuk bëhej i mërzitshëm. Kur i ankohesha sepse punoja në vetminë më të thellë letrare, se nuk gjeja shokë apo vëllezër letrarë, ndërkohë që si në Durrës, Shkodër apo në Tiranë i kisha pasur ato, ai më dëgjonte me vëmendje me sytë e tij të thellë.Sy tejet njerëzorë prej plaku të urtë, pastaj duke buzëqeshur më thonte se vetmia ishte gjëndja më e natyrshme për poetin. “Por ti mund të vish këtu sa herë që t’a dëshirosh?!” ma kthente. Ai dukej si poeti që i përkiste një epoke tjetër letrare dhe historike, por edhe unë ndjehesha në shoqërinë e re të konsumit, sikur të kisha kapërcyer krejt një epokë njerëzore. Për mua Mario Luzi, fillonte së ekzistuari në momentin kur hyja në shtëpinë e heshtur dhe mbaronte kur dilja që andej. Pjesën tjetër të kohës nuk e dija fare se ç’ bënte. Kush ia bënte pazarin, kush i gatuante, kush ishin oraret e tij gjatë punës krijuese. Dija gjithashtu se shpesh bënte shëtitje të gjata buzë lumit Arno, në zonën Bellariva ku jetonte. Aty mes gjelbërimit të pemëve dhe lumit që shkiste i qetë, ai ndjehej fare mirë. Natyra, ngushëllimi i poetit. I kujdeshëm si gjahtari, atij nuk i shpëtonte asgjë.Ndonjëherë, mbasi thonte diçka, në gjysëm errësirën e muzgut, tek e shihja në profil kredhur në karrigen e tij të zunkthit, dukej sikur shuhej krejt. Mbyllte sytë e vegjël, qeset e syve zmadhoheshin, hunda e tij e hollë dhe me majë sikur shtrembërohej pak, zgjaste turirin sepse lëvizte nga brënda protezën e dhëmbëve të poshtëme, pastaj dukej sikur kridhej, tretej në humbnellën e kohës.Në ato çaste jetoja dhe një si dyzim të poetit. Njëri ishte Luzi bashkëkohorë që po jetoja, ndërsa tjetri ishte Luzi i humbur. Poeti i dy luftërave botërore, profesori i frengjishtes së dikurshme, militanti, ëndërrimtari elegant, djaloshi me një botë të madhe shpirtërore. Luzi i epokave që nuk i kisha njohur kurrë. Fati kishte dashur jo vetëm që ai të mbijetonte përherë, por edhe të ruante një mendje fare brilante.“Mëndja, Artur!” më tha njëherë, mbasi unë çuditesha me kthjelltësinë e tij, „është thjeshtë një muskul. Po e përdore. Po lexove dhe po e mbajte në aktivitet ajo nuk të braktis kurrë!” Dhe ndoshta kjo ishte një nga arsyet që shkëlqente në arsyetimet e tij. E shihja ashtu me lëkurën plot njolla pleqërie, ballin e rrumbullakët ku flokët e rralla dhe të bardha, ngjanin si kaçube rrebele të cilat i kishin rezistuar erërave të egra të kohës. Ndërsa buzët e thata i lëvizte si me përtesë. Ai kishte një fisnikëri të trishtë në bebet e syve. Një fisnikëri të cilën mençuria ia rriste vlerën dhe prestigjin dhe e cila, shtohej gjithnjë e më shumë gjatë bisedave pa ngut. Luzi gjatë jetës së tij të gjatë kishte pasur gjithmonë të gjallë një ndjenjë kristiane të cilën e kishte trashëguar nga nëna e tij Margherita.

Ky zë i brëndshëm, i cili buronte nga thellësia e tij, ndjehej aq i fortë edhe në poezitë e tij. Sidomos tek: “Udhëtimi tokësor dhe hyjnor i Simone Martinit”, apo tek vëllimi: “Doktrina e fillestarit ekstrem!” Tekstet e tij, me kalimin e viteve bëheshin gjithnjë edhe më të kuptueshme dhe të kthjellta, duke kaluar nga hermetizmi tek qartësia. Nga një narcizizëm i një zëri të vetëm që këndon pietas, drejt një shumëllojshmërie zërash kolektive. Vena ose delli poetik i Luzit nuk ishte shuar kurrë. “Hije veç hije është jeta ime/ nëpër rrugët ku rëndon kujtimi im i papërkulshëm”. Shpesh rrinte në heshtje, me shpinën e mbështetur tek kolltuku i tij dhe më dëgjonte me kujdes. Njihte veprën e Kadaresë. Atëherë unë përfitova dhe i dhashë librin që kisha blerë ndërkohë. E hapi me një kuriozitet të veçantë dhe me fytyrën krejt të ndriçuar nga surpriza e bukur. Mbasi e shfletoi me kujdes filloi të më pyeste për situatën politike në Shqipëri. “Heshtja” thonte, “është pjesë e pandarë e gjuhës. Gjuha e universit është heshtja, ndërsa ajo e njeriut është fjala. Këto integrohen bashkë. Për shëmbull. Brenda poezisë heshtjet mes fjalëve nuk janë më pak të rëndësishme se fjalët, pushimet, ritmi. Heshtja pra është pjesë përbërëse e gjuhës poetike”.

Ato pauza dukeshin sikur e ndihmonin të thonte gjëra sa më të mençura. Më kujtohet, duke folur për demokracitë perëndimore, Luzi ishte shumë i kujdesshëm mbi shpërdorimet që i bëheshin konceptit të demokracisë. “Korrupsioni ka qenë gjithmonë i pandërprerë në çdo demokraci të re apo të vjetër!” thonte Luzi. Poeti ishte një bir i së majtës. Gjithçka që ai mbronte dhe prezantonte:humaniteti dhe ndjenja e thellë kristiane, e kishin shtyrë drejt saj. Por nuk kam parë kurrë gjatë takimeve tona, një entuziazëm të madh nga ana e Luzit për sa i përket politikës. Gjithashtu hidhërohej shumë nga shfytyrimi intelektual i vendit të tij. Nesë vlersonte republikën e parë, atë të mbas luftës, si dhe kushtetutën, shkruar me gjakun e të rënëve dhe frymëzuar nga ndjenja e respektit dhe të drejtave të njeriut. Tani mbas viteve 90-të shikonte një rënje të thellë morale. “Nuk ka më ideale!” thonte. “Tani gjithçka duket sikur bëhet veç për përfitim!” I pjekur dhe i kujdesshëm, mendimi i tij ishte gjithmonë i farkëtuar në zjarrin e ekzistencës. Ndaj unë ia vlersoja mençurinë. Një mençuri plot peshë dhe vlerë njerëzore si një humanist i vërtetë.

“Tek Luzi” shprehej kritiku Stefano Verdino, “gjendeshin si liriku i natës, ashtu edhe ditaristi dhe pelegrini në purgator. I fundit poet i cili e jetoi vërtetë gjuhën italjane!”

Në jetën e tij të gjatë kishte njohur si anarkinë, si tmerret e fashizmit, si hakmarrjen e nazistëve mbas kapitullimit të Duçes, si shkatërrimin nga lufta, po ashtu kishte dëshmuar, ndjekur dhe shkruar, po ashtu edhe për zhvillimin ekonomik të viteve 60 në Itali. “Eshtë akoma i gjallë Luzi?!” habitej njerëzia kur i thoja se e frekuentoja çdo tre muaj. “E mendoja të vdekur!” Por ajo e tija i kishte rezistuar korruptimit të kohës, plot energji, e freskët dhe e kthjellët, si mendja e tij e ndritur. Gjithmonë më kanë mahnitur bisedat me të moshuarit. Për më tepër pranë një intelektuali evropian të kalibrit të Mario Luzit. Ai dinte t’i përgjigjej disa pyetjeve teknike të cilat kishin lidhje direkt me krijimtarinë e mirëfilltë letrare. Pyetje, të cilat më vërtiteshin nëpër mënd dhe unë nuk dija ku t’i merrja përgjigjet. I ruaja ato dy orë brenda meje si diçka fare të rrallë dhe të çmuar. Ndaj, duke qenë poeti, një njeri intim, ai nuk ftonte kurrë disa shokë apo miq në të njëjtën kohë, por një nga një. Nuk e di përse i jepte përherë bisedave një karakter kaq intim. Ndoshta për të diskutuar më qetë dhe më i përqëndruar. Kishte një energji të pashtershme 90 vjeçari. Vite më vonë, kur presidenti Ciampi e bëri Senatore a Vita, në shtator, gjatë festës qytetare për nder të 90 vjetorit të lindjes, më kujtohet se si poeti, edhe pse tepër i moshuar, mbasi kishte mbajtur një ligjëratë mbi detyrën për ruajtjen e gjuhës italiane nga ndikimet përdhosëse të epokës së saj, nuk u lodh duke i dhënë dorën dhe duke përshëndetur turmat e të ftuarve në sallën e madhe,të Palazzo Vechio-s.

Luzi ishte i dashur, i këndshëm dhe shumë i ekuilibruar si njeri. Kjo qetësi e tij, ky stil në sjellje prej aristokrati, kjo elegancë e lindur, durimi, hapja dhe mosgjykimi i tjetrit nga pamja, ishin veç disa nga cilësitë e tij prej njeriu fisnik. E ndjeja që më respektonte, edhe pse shiheshim relativisht rrallë. Kjo ishte shkolla e jetës për mua dhe tek studio e Luzit, e ndjeja se mësoja shumë më tepër se sa në kurset disi të ngurta universitare, ku profesorët, vërtet na flisnin dhe zbërthenin poezinë e Leopardit, Ungaretit apo Dino Kampanës, por nuk arrinin kurrë ta servirnin vlerën letrare me aq thjeshtësi dhe thellësi siç bënte Mario Luzi. “Kush më ndihmon të të shoh prap, dashuri/ ç’udhëtim të kanë falur erërat?”Poeti Mario Luzi, me mjete të thjeshta këndonte pafundësinë: “Kjo lumturi, e premtuar apo e dhuruar, është dhimbje, dhimbje pa shkak. Apo shkaku pse ekziston është ndoshta kjo drithërimë që lëviz shumë si në njëjësin, siç bëjmë me lëngun që trazohet tek sfera”.

Jetoja aso kohe tek rruga Borgo Pinti, ku, brenda një familje tek një pallat Kontësh, për shërbime të vogla shtëpiake më kishin krijuar mundësinë për strehim. Kisha filluar të pikturoja dhe ia shisja pikturat turistëve. Më kujtohet, poeti mrekullohej me këtë aftësi timen për t’u adaptuar. Shpesh pinim kafe në tarracën e madhe dhe poetike të apartamentit të tij, në katin më të epërm. Nga aty, ndërkohë që ne diskutonim duke pirë kryesisht kafe, por edhe çaj, dalloheshin tërë kullat e qytetit, si në pëllëmbë të dorës.Mario më dhuronte gjithmonë libra. Libra të cilët ia sillnin të tjerët, pa ndërprerje. Me thënë të drejtën, akoma nuk kuptoja ç’gjente interesante tek mua. Mario Luzi si puna ime, studentë të cilët donin ta njihnin nga afër kishte njohur pa fund gjatë karrierës së tij letrare, por me siguri nuk i ftonte të gjithë. Ndoshat si në kohët e Marineti-t, Papini-t apo Palazeschi-t i pëlqente ky ambient prej sallonesh letrare, që ai mundohej ta rikrijonte në shtëpi. Nuk fliste kurrë për poezinë e vet dhe ishte shumë kurioz kur merrja zjarr dhe shqetësohesha nga ajo dëshira e brendëshme për të krijuar. Dëshirë të cilën e jetoja me aq vrull dhe pasion. Dëshira për t’u bërë shkrimtar. E ndjeja veten si mjeshtri me nxënësin, dhe ai vetë, vite më vonë, kur prezantova “Kronikën”në librarinë Feltrinelli të Firences, e pohoi këtë: “Arritjet e Arturit!” u shpreh,“janë në një farë mënyre edhe arritjet e mia!”. Njëherë më priti plot entuziazëm. “Më ka shkruar një poet shqiptar!” më tha. “Visar Zhiti. Punon në ambasadën shqiptare në Romë!” dhe tek shprehej plot entuziazëm, shkoi drejt pirgut të zarfave të korrespondencës dhe nxori zarfin. “Jo vetëm që më ka shkruar një letër plot me lavde për poezinë time!” më tha. “Por, ka përkthyer disa nga poezitë e mia në gjuhën shqipe dhe i ka botuar tek gazeta “Drita!” shtoi pastaj duke shqiptuar emrin e gazetës letrare. “Hëm!” Mendova. “Visari pa e njohur ka bërë  kaq shumë, ndërsa unë që e njihja prej vitesh, as nuk e kisha vënë ujin në zjarr për të përkthyer diçka nga poeti Mario Luzi në shqip”. Ndaj fillova t’i afrohesha akoma më shumë poezisë së tij. Luzi nuk e pëlqente frymën e re të modernizimit. E shihte me skepticizëm sistemin e konsumizmit, i cili po bëhej qëllim në vetvete dhe e vetmja arsye për të jetuar. “E vret poezinë!” thoshte. “ Dëmton vetë natyrën njerëzore!” Ai ishte për futjen e poezisë kudo nëpër shkolla. Shpesh kur e shihja tek jepte intervista apo shkonte nëpër takime letrare, më dukej pak ndryshe. Sikur të kishte një personalitet shumë planësh nga i cili unë njihja veç një grimcë të vetme. Atë të takimeve rreth orës pesë. Mario Luzi, edhe pse nuk e tradhtonte kurrë dyshimin, ai besonte tek përtej jeta dhe sidomos tek misioni qiellor i Krishtit. Vetë Papa polak i asaj kohe i kishte kërkuar poetit t’i shkruante këngët dhe komentet për: “Via Crucis”,për llogari të vitit 1999. Prezenca e ndjesisë hyjnore tek poezia e Mario Luzit, nuk ishte rastësore, por e thellë. Humaniteti, thjeshtësia dhe zemërgjërësia e tij si njeri nuk kishin caqe. Ja. Thjesht fakti që unë aso kohe isha askushi dhe ai më ftonte në shtëpi, dëshmonte më së miri humanizmin e pamasë të Mario Luzit. Ishte i madh edhe sepse modest dhe tepër i komunikueshëm. Ka pra dy lloj madhështish tek njeriu. Njëra është artistike, por ka edhe një madhështi njerëzore. E cila spikaste qartë tek natyra e tij.  Ai i kishte të dyja. Kur diskutoja me të shpesh kisha një ndjesi ndriçimi. Përndizesha krejt nga pasioni. Për dy arsye. E para sepse qëndroja pranë një monumenti të gjallë të kulturës italiane. Mario Luzi ishte një institucion për kulturën italiane. E dyta, sepse perceptoja thellësinë dhe thjeshtësinë me të cilën ai komunikonte. “Ç’bën?” më thonin shokët në fakultet. “A je në vete? Ke mik Mario Luzin dhe ankohesh se nuk gjen editor në Milano?!” Nuk kisha kurajo t’i kërkoja një ndihmë të tillë. Më dukej se po shfrytëzoja miqësinë time të shtrenjtë. Raporti ynë ishte një raport tejet fisnik. Bazuar mbi respektin e ndërsjelltë dhe unë kurrë nuk do t’ia kërkoja një gjë të tillë si mik. Edhe romanin tim të parë: “Kronikën” ma lexoi në dorëshkrim. “Bukur” më tha atë mbasdite, tek e prisja sentencën e tij gati pa frymë nga ankthi. “Më pëlqeu romani yt!” më tha. “Bukur i ke ndërthurur monologjet!” Folëm gjatë mbi punën time. Të shkoje tek Mario Luzi, ashtu siç shkruante Kadare për Poradecin, ishte vërtet si të shkoje jashtë shtetit. Bota e tij e madhe dhe e pasur ishte e pafund. Te mendja e tij, te ndërgjegja e tij, kryqëzoheshin faqe librash, eksperienca jete, kujtime, reflektime, shkrime pa fund, hulumtime, udhëtime. Kujtesa e tij ishte si një lagje e mrekullueshme ku gjeje gjithçka. Nga antikiteti, deri tek poetët bashkëkohorë. Nga Dante deri tek Pasolini o Andrea Zanzotto.Duke udhëtuar mbi rruzull të tokës ai kishte kaluar epoka të tëra njerëzore. Por mendja e tij dilte, fluturonte akoma më larg. Ikte përtej yjeve, kohës, hapësirës, si një mekanizëm i mrekullueshëm gjykues ku vihej në dyshim vetë ekzistenca siç e njohim ne. E donte fort poezinë e Malarmesë, të Albertit, të Lorkës dhe të Machados. Ai ishte aty. Poeti. Si  një monument bronxi i cili i kish mbijetuar tërmeteve, luftërave, kurtheve të kohës. Ai rrinte përpara meje, me gjatësinë e tij, një metër e tetëdhjetë, i hollë dhe elegant, i gjallë, lëvizës, bindës me urtësinë e tij prej plaku të mençur. Kishte vërtetë një kujtesë dhe një formë të arsyetuarit  demokratike dhe të hapur. I mrekullueshëm. Intimiteti i tij ishte shumë shoqëror. Gjithmonë i mbështjellë me një pjekuri plot finesë dhe elegante, nuk e kisha parë kurrë evaziv, as mendjemadh, as provokues, as snob apo ironik deri në sarkazëm. Mario prezantonte një integritet intelektual dhe moral të cilit i kishte qëndruar besnik tërë jetën. Ashtu si edhe poezisë. Një kristian i vërtetë.

Në tetor, kur vinte koha e Nobelit, edhe pse gazetarët, të djallëzuar dhe shpotitës, i trokisnin tek dera ditën kur merrej vesh fituesi dhe e thumbonin, ai nuk e humbi kurrë toruan. Sidomos vitin që ia dhanë çmimin Nobel Dario Fo-së ishte kulmi i fushatës ngacmuese mbi figurën e tij. Nuk ua përplasi kurrë derën në fytyrë. “Përse nuk jua japin edhe ju Nobelin? Si mendoni?!” i bënin pyetje prej idioti gazetarët të frymëzuar thjesht nga një zemërligësi fare meskine. “Nobeli veç do të më sillte disa parà më shumë Artur! Ja për çfarë do të më duhej Nobeli mua!” më rrëfente kur binte fjala. “Nobeli nuk e determinon aspak nëse një poet a shkrimtar është i madh apo jo!” Unë i flisja për historinë analoge të Kadaresë dhe për bujën që bëhej në Shqipëri kur vinte tetori i egër i shkrimtarëve. I rezervuar dhe i gjindshëm, Mario Luzi për mua ishte më shumë se një shok. Ai ishte një mik i vërtetë dhe i mirë në udhën e gjatë të ndërgjegjësimit si shkrimtar në një ambient të ftohtë fiorentin mbushur me diskoteka, qejfe rinie, koncerte rrok, dukje dhe show televizive. Të ndieheshe poet në botën e konsumit dukej herë herë diçka fare anakronike dhe jashtë mode. Po aq anakronike sa kur shkova t’i lexoj një poezi një profesori letërsie në Ateneun Fiorentin, tek po ia lexoja, ai më vështronte krejt indiferent dhe me një ironi të ftohtë. Njerëz meskinë dhe të vegjël, të cilët mund t’i hasim gjithkund në jetë. Një nga arsyet që e vlerësoja Luzin dhe e quaja njeri special ishte njerzillëku i tij. Si i një miku të vjetër. Po aq sa ishte gati mrekullor, fakti që po mbushte të 90-tat dhe akoma ishte pjellor në poezi si një 50-vjeçar. Pak nga pak kam rizbuluar dhe shijuar vargjet e Luzit. Sepse në fillimet e mia letrare, më shpëtonte esenca e vargjeve të tij disi abstrakte. Ajo e hermetizmit, rrymë që e ndoqi për dhjetë vjeçarë me radhë. Një herë zbritëm poshtë për të marrë një kafe në bar. Tek i kisha futur krahun dhe ecnim, kisha frikë se mos do të më mbetej në dorë, aq i moshuar ishte. “Po më gjen belaja këtu!” i thoja vetes. Kjo ndjesi më shoqëronte edhe gjatë viteve të fundit të jetës së tij kur u plak shumë, dhe mua më dukej se e zinte gjumi në karrigen e tij të xunkthit, ndërsa lexoja diçka. “Nuk po fle!” më thoshte me atë zërin e tij të hollë si Llazari i sapozgjuar nga varri. “Po të ndiqja me kujdes!” I adhuroja ata njërëz, të cilët në piramidën e vlerave, e vinin librin në majë të saj. Luzi ishte i tillë. Një mik i shtrenjtë dhe shumë special, në rrugën e vështirë të letërsisë në botën e madhe të teknologjisë, ku edhe kultura kishte marrë ngjyrime disi tregtare. Ndaj, sa herë që brenda meje zjarri i krijimtarisë shuhej apo zbehej, unë i telefonoja dhe ai caktonte datën dhe orën e saktë kur mund t’i bëja vizitë. Kthehesha gjithmonë në shtëpi, me një entuziazëm të ri. Luzi ishte një këngëtar i epokës së tij. “Eshtë e pabesueshme” kishte shkruar diku, “që unë të të kërkoja në këtë, apo në atë cepin tjetër të tokës, kur është tepër nëse thjesht rinjihemi. Por, është akoma një moshë, e imja” vazhdonte citimi i tij, “kur pritet nga të tjerët ajo që është brenda nesh, apo nuk ekziston fare”. Deri edhe gjuha që përdorte poeti ishte tjetërlloj. Ishte gjuha e zgjedhur e një eruditi i cili nuk kishte shterruar kurrë së thëni dhe së lexuari libra. Gjuha e tij kishte shijen e vjetër të poetëve të fillim shekullit 19-të. Gjuha popullore e dialektit toskan, e cila kishte qenë baza për veprën e Dantes. Shumë gjëra kishin ndodhur në Firence me lëvizjet letrare që silleshin rreth revistës “Lacerba” dhe lëvizjes futuriste të Marinetit.

Luzi kishte lindur në 20 tetor të vitit 1914 në Castello, në një provincë të Firences, me prindër nga Maremma. “Kam parë tek nëna ime,” shprehej Luzi, “gjithë atë botë fetare fshati, themelore, por të lugët, (introfflesso) medituar dhe jetuar intensivisht. Ky aspekt më ka mahnitur aq shumë tek ajo, ashtu si edhe dashuria e thellë që na lidhte. Më magjepste se si ajo i tejçonte drejt thellësive të veta të gjitha gjërat. Gjëra që ndoshta shoqëria modeste ku jetonte, as nuk e ndjente një nevojë të tillë!”

Mos ik, /mos e lër eklipsin tënd /në dhomën time. …

Ku ke kaluar, /në vendet që i ke lënë /dhe në ato ku ke ikur /pa thënë asgjë

/djeg dhe e shndërron /në asgjë ja të tërën / ditën tënde të zjarrtë….

Ky ishte poeti Mario Luzi. Poet i cili që në moshën 9 vjeçare kishte filluar të shkruante vargje. As nuk e dinte se çfarë zhgarraviste nëpër fletore, por ai që i vogël ndjente këtë nevojë të brendshme për t’u shprehur.

Mbi kohën njerëzore kishte dhënë një gjykim të saktë: “Në fillim e quaja kohë magmatike, pastaj kaotike, por ruaj bindjen e hekurt se nga konfuzioni dhe rrëmuja mund të lindë diçka shumë pozitive, dhe e orientuar drejt rinovimit.”Luzi kishte bashkëpunuar ndër vite me gazetën letrare “Frontespizio”. Por edhe me “Campo di Marte”, apo “Letteratura”. Gjithmonë i kujdesshëm dhe i gatshëm që ta thonte fjalën e tij.

Shpesh më ofronte gota likeri apo kafè. Më kujtohet një herë i thashë time shoqe: “Nuk e din se ç’humb! Eja edhe ti. Dua të të prezantoj një mikun tim poet!” Ishte kohë Krishtlindjesh. Poeti, shumë i gëzuar, na ofroi çaj dhe çokollata zviceriane edhe ishte shumë i emocionuar nga e papritura ime. Ishte koha kur Berluskonin e kishin qëlluar me makinë fotografike dhe e kishin vrarë tek qafa. “Jam akoma i fortë!” kishte pohuar Silvio. I shkurtër, duke u ngritur tek dera e makinës, si një luan i vërtetë, ia bënte me dorë admiruesve të tij. Mario Luzi, tashmë Senator i Republikës, ishte shprehur në një intervistë duke thënë se: “Edhe B. si Musolini është njeri i propagandës veç se ndryshe nga Musolini,të cilin e qëlluan me plumb dhe fisheku i ciku veç lëkurën e hundës. Kjo e Berlusconit është pakëz gjë! ”Mbas kësaj deklarate, kish plasur skandali nëpër gazeta. Gazetarët filluan ta interpretonin keq dhe plot bujë, deklaratën e poetit. “Mario Luzi krahason Berluskonin me Musolinin!” Në mes të rrëmujës mediatike, poeti krenar dhe fisnik ishte shprehur se fjalët e tij nuk kishin pasur si qëllim ta krahasonin Berluskonin me një diktator, por thjesht ai, kish kujtuar një fakt historik që kishte ndodhur vërtet dikur. “Mendoja se kishte vdekur Luzi!” ishte përgjigjja e Berluskonit. Ja si stresoheshin poetët nga gazetarët përbindësh.

Një njeri i madh ishte Luzi për mua. Një zë origjinal, gjithmonë i shkrifët dhe i gjallë me këngën e tij ku lartësohej dhe pavdeksohej dheu i Toskanës. Tokat e Sienës ku ai kalonte verën. I ndershëm, besnik ndaj jetës, një njeri që e donte paqen, pa paragjykime, një antikonformist i tërbuar. Ai e ndiente shumë peshën e qytetarisë dhe këtë e shprehu edhe në fjalimin që mbajti me rastin e emërimit të tij Senatore a Vita. “Kam frikë se jam viktimë e një shëndërritje. Jo. Nuk është ashtu. Unë po ulem në të njëjtin vënd ku është ulur Manzoni, Karduci, Montale, Verdi e Verga….gjendem këtu për të prezantuar kulturën e artit, të historisë, të dokumenteve dhe monumenteve, vërtetësinë e tyre….nuk jam qytetar i angazhuar politikisht, por, jam qytetar i paqes, ndaj besoj se me Shtetin duhet të kemi gjithmonë lidhje të veçanta. Revolution e amiloration….mund t’a kurojnë, por kurrë nuk duhet t’ia lejojmë askujt ta tradhtojë as ta përçmojë atë.”

Sensi i tij kritik, mëshira e tij, La Pieta cristiana, e shqëronte gjithkund. Ai ishte i pakorruptueshëm. Luzi nuk shitej si shumë intelektualë të tjerë. Ai i ngjasonte Enzo Biaggit, Idro Montanellit, Eugenio Scalfarit, apo Santoros. Njerëz të pamposhtur të cilët pasanikët e rinj nuk arritën kurrë t’i joshnin me verdhushkat e tyre. “Shkruaje vetë shifrën!” i kishte thënë një pasanik i ri italian, gazetarit të madh E. Biaggit. “Veç eja puno për mua!” “Ti nuk kupton një gjë!” i ishte përgjigjur gazetari. “Janë disa gjëra që nuk blihen as me tërë arin e botës! Idealet!”

Ai mbeti një vëzhgues i kujdesshëm, i mprehtë i politikës italiane dhe asaj ndërkombëtare. E dëgjoja që jepte gjithmonë opinione dhe këshilla, prej intelektuali të matur. “E majta e ka humbur vetveten!” thonte mbas viteve 90. Luzi ishte ngritur hapur në mbrojtje të Kushtetutës Italiane. E gjykonte si një akt të pandërgjegjshëm ndryshimin e saj, ndaj duhej mbrojtur me mish dhe me shpirt. Kushtetuta e 45-ës ishte shkruar me gjakun e të rënëve të cilët kishin çliruar vendin. Ndaj ai ndjehej përgjegjës ta mbronte atë. Në raport me historinë, Luzi ishte shumë i lidhur me të shkuarën e vendit të tij. E kritikonte mendimin politik të kohës së tij, ndaj nuk rreshti kurrë së foluri, për sensin e përgjegjësisë morale dhe civile, që institucionet duhet të kishin. Ato mbanin mbi shpatulla një popull të tërë. Ai ishte i shqetësuar nga fenomenet politike të viteve 1990-2004, kur asgjë e re s’po dukej në horizont. Përkundrazi i shihte disa parti politike si të rrezikshme dhe plot ide anarkike. Luzi siç e thashë edhe më parë ishte kristian. Nuk besoj se shkonte në meshë, por ai nuk kish ndaluar kurrë së pyeturi vetveten, nëpërmjet poezisë së tij, mbi sekretin e madh të jetës. Gjithashtu nuk ndaloi kurrë së rrëmuari duke kërkuar të Vërtetën alternative. I kujdesshëm dhe i matur Luzi nuk u shpreh kurrë mbi atë që brenda tij ishte kërkimi më i thellë i sekretit të jetës, por brenda ai kërkonte pa fund të vërtetën. I kishte të gjitha vetitë e një kristiani civil, të moderuar, modern. Kristiançe fliste edhe misteri i tij. “Thellë-thellë, pas çdo fenomeni të jetës, poshtë palave të ekzistencës, jam i sigurtë se ka diçka që na shpie tek Krishti!” thoshte.

Një njeri i stilit të vjetër, i ardhur nga një familje modeste i cili gjatë tërë jetës së tij nuk kishte rreshtur së kënduari. Por shpesh revoltohej me politikanët e papërgjegjshëm. Ai kujtonte sakrificat që kishte bërë populli i tij gjatë Luftës së dytë Botërore, për të fituar lirinë dhe demokracinë, ndaj kjo ndjenjë atdhedashurie e shtynte të ishte gjithmonë i rreptë me dhunuesit e saj. Në raport me teknologjinë si shumë mosha të treta, kishte probleme. Më kujtohet se mbas  viteve 2000, merrte në zyrën e tij një student i cili i hidhte në kompjuter poezitë e shkruara me dorë. Kompjuteri e bënte disi nervoz. “Të gjithë këto krijesa moderne!” thoshte, “Nuk bëjnë asgjë tjetër veç se e vrasin poezinë. E cila është diçka fare primitive, artizanale. Ajo nuk kishte fare lidhje me teknologjinë!” Në raport me poezinë, ose mbi poezinë, me Mario Luzin mund të flisje për orë të tëra. Ndonjëherë me dukej se kish lindur enkas për të kënduar atë tokën e kuqe, pjellore përreth Sienës. Poezia ishte pjesa e tij më e thellë, më intime. Pyetjes time se si lindte tek ai një poezi, m’u përgjigj se ato, vargjet, mund të lindnin gjatë një udhëtimi, gjatë një heshtje, gjatë leximit të një libri. Shpesh varej edhe nga një gjendje e caktuar shpirtërore, apo nga ndonjë refleksion i thellë. Por ajo, duhej gjithmonë të farkëtohej në dhimbjen e ekzistencës. Një nga autorët e tij më të preferuar ishte Malarme, por shpesh diskutonim gjatë edhe mbi Rembonë. Poetin e mallkuar francez, të cilin unë e pëlqeja jashtë mase. Për Rembonë kishte një adhurim të veçantë, si unë.  “Poetët janë gjeni!” shprehej Luzi, “të cilët i lind koha e tyre. Vizionarë të parakohshëm, të aftë të riformojnë mënyrën e të shprehurit në poezi”. Dhe kështu me radhë flisnim pastaj për Soreskun, Elitisin, Lorkën apo Machadon. Shpesh më vinte turp sepse duhej ta dija përmendësh poezinë e tij. Ato që thoshte duheshin regjistruar aq bukur shprehej kur fliste. Ndërsa unë nuk e kisha marrë mundimin të bëja as edhe një fotografi me të. Shkoja atje krejt si i magjepsuri në tempullin e muzave. Pak i drojtur nga madhështia e tij. Një madhështi modeste në pamje të parë, por e mbushur plot me dashuri për fjalën poetike. Një herë, mbas insistencës së miqve të mi i kërkova një favor. Me shumë mund, sepse më dukej sikur po shfrytëzoja rastin.I kërkova të më ndihmonte për publikimin e romanit tim. “Nuk kam ç’ bëj Artur!” mu përgjigj. “Nuk kam gjë në dorë unë. Editorët bëjnë si të duan ata. Nuk më dëgjojnë!” U pendova shumë. Po tek shtëpia e Mario Luzit njoha edhe drejtorin e shtëpisë botuese ‘Passigli”, të cilit i foli mirë për romanin tim. Me Dal Aglio-n u takova edhe më pas. “Thuaji Luzit ta bëjë shpejt e shpejt një parathënie për ty!” ma ktheu kur dolëm jashtë nga shtëpia e poetit. “Por mos e vono shumë se është 90  vjeç!” Nuk e kisha menduar kurrë ta “përdorja” poetin, ndaj nuk bëra asgjë. “Nëse ai kishte dëshirë”, mendoja, “e bënte vetë”. Nuk kisha ç’t’i kërkoja. As nuk kam ç’ t’i kërkoj, mendoja. Luzi nuk ishte fiorentin i lindur aty. Ai veç kishte zgjedhur të jetonte në Firence. Kush i ka njohur fiorentinët, mendon se janë pak të mbyllur nga natyra.Të ftohtë dhe moskokçarës.“ As nuk i bëhej vonë për asgjë! ”Kurse Luzi ndjehej qytetar toskan, italian, europian. Kërkimet e tij spirituale, impenjimi civil i tij, shqetësimet ekzistenciale, kishin mbetur tashmë të vulosura mistershëm brenda vargjeve të poezisë së tij. Vargje plot bukuri të pashpjegueshme. Siç ishte vetë jeta.

“Profesor!” i thashë një ditë mbasi e urova për emërimin nga institucionet italiane. “Tani që u bërë senator, nuk besoj se do kemi rast të shihemi akoma!”

“Pse jo?!” ma ktheu ai.

“Po ja. Me siguri do të spostohesh në Romë.”

“Jo!” m’u përgjigj. “Do vazhdoj të rri këtu.”

Pastaj shtoi se e kishte ndarë mënjanë dorëshkrimin e romanit tim “Eduart” dhe do të fillonte ta lexonte sapo t’i krijohej mundësia.

Nga fundi i janarit të vitit 2005, me rastin e daljes së romanit tim të parë në Itali, “Kronika” i telefonova. «Profesor! » i thashë, «do të prezantoj romanin tim tek libraria “Feltrinelli” e Firences. Mund të më nderosh me praninë tënde?! » « Patjetër ! » m’u përgjigj. Krejt i lumtur, nuk dija si ta falenderoja. Me atë rast, Mario tregoi ç’rëndësi dhe vlerë i jepte ai miqësisë. Dita ishte e bukur atë fund janari të vitit 2005. Me siguri që me atë rast do t’i thoshte edhe dy fjalë për mua. Mikut të tij shqiptar. Një ditë më parë, i kisha telefonuar sërisht. “Profesor!” i kisha thënë. “Prezantimi bëhet në orën njëmbëdhjetë e gjysmë. Të prenotoj një taksi që të vij t’ju marr?!” “Jo. Jo. Nuk ka nevojë. E marr unë taksinë!” më ishte përgjigjur. Atë mëngjes libraria ishte mbushur plot me njerëz. Mes miqve dhe shokëve të mi, emigrantëve shqiptarë, kuriozëve, lexuesve të shumtë, nuk kishte vend ku të ecje. Kishin thirrur edhe televizionin lokal dhe po më bënin një intervistë. Ndërsa po flisja u dëgjua një pëshpërimë: “Po vjen Mario Luzi. Po vjen Mario Luzi!” Një bujë e përmbajtur u përhap tek të pranishmit. I hapën rrugën poetit plak, i cili mbahej akoma për bukuri. Kur iu afrua gazetari për ta intervistuar Mario Luzi e priti me këmbët e para: “Unë gjendem këtu si mik i Arturit, jo si referues!” Pastaj desh të ulej në fund tek stolat e sallës. Kjo ishte e pamundur. Kur i dhashë dorën dhe e falenderova për pjesëmarrjen e ftova poetin tek tryeza e diskutimit. Aty ku ishte ulur kritiku Domenico Del Nero i cili do të fliste për romanin dhe kordinuesja, Cinzia, një punonjëse e librarisë. Ishin çaste vërtet shumë emocionuese. Nuk arrija dot as të flisja pa u dridhur nga emocioni. Mbas analizës së bukur të kritikut Del Nero, qe e pashmangshme t’ia drejtonin mikrofonin poetit, akademikut, perkthyesit, dramaturgut, intelektualit me famë botërore, Mario Luzi. I cili, nuk ishte pregatitur për të folur edhe pse e kishte lexuar librin “Kronika” kohë më parë. Tek fliste, më shumë nuk dëgjohej se sa dëgjohej. Zëri i tij i mugët, dukej vërtetë sikur dilte nga thellësitë e shekujve, apo nga një seancë spiritizmi. Kisha porositur miqtë e mi ta regjistronin. Por, ditë më vonë, kur riktheja shiritin, mërmërima e tij prej 90 vjeçari, ishte fare pakuptim sepse mungonin në mes të fjalisë disa fjalë. Tek fliste me mikrofon e shihja me kujdes plakun e mençur. Luzin e madh, intelektualin me kokën e ditur, dhe mendoja se vërtet ishte fat i madh që e kisha njohur. Ndjehesha krenar, entuziast, por krejt i çoroditur nga emocioni. Dridhesha si dikur, përpara dashurisë.

Ai ishte bërë jo vetëm për Firencen, por për mbarë Italinë, pikë referimi për poetë, kritikë dhe editorët. Mbas takimit, nuk kaluan as disa javë dhe ai, i lodhur ndoshta së kërkuari, do t’i mbyllte sytë fare paqësisht në gjumë. Kjo ndodhi me 28 shkurt të vitit 2005. Plot 30 ditë mbas prezantimit të librit tim të parë: “Kronika”. Një natë më parë, poeti plak, kishte shkruar dhe poezinë e fundit të ecjes së tij mbi këtë tokë.

Ja po afrohej / Tashmë ishte pranë,  /e tregonin qartë /mbetjet e dobëta /të ecjes pelegrine /drejt majës plot dritë. Pak më sipër /Ç’ hapësirë do t’i shfaqej….

Kjo ishte doktrina e një mjeshtri i cili mbeti deri në fund të jetës së tij një fillestar i përjetshëm. Një mik i mirë. Poet gjenial./exlibris