Ndahet nga jeta shkrimtarja dhe përkthyesja, Meri Lalaj

Helena dhe Ismaili do të martoheshin më 20 tetor 1963. Një javë para ditës së  dasmës, ne, shoqet e saj – Sadija, Veri, Vaska, Tukja, Luixhina dhe unë – bashkuam lekët dhe i blemë një orë tavoline (të bukur për atë kohë), katërkëndëshe, me zile alarmi, të cilën Helena e vendosi përmbi televizor. Ditën e shtunë shoqet e Helenës vajtën në Elbasan për të marrë pjesë në ceremoninë e dasmës nga ana e nuses. Unë nuk vajta. Më vinte shumë zor që t’u dilja para syve prindërve të Helenës pas asaj ndodhisë me letrën anonime; nga ana tjetër, ndihesha shumë e fyer, e inatosur dhe e mërzitur, sepse sipas tyre isha unë që e pata shtyrë Helenën në krahët e një poeti. “E ç’është ky zanat, ‘poet’?” – i pata dëgjuar njerëzit sa e sa herë që të flisnin me përbuzje për këtë gjoja profesion. E diela e dasmës së Helenës qëlloi një e diel e freskët tetori me diell. Unë dola paradite. Kisha veshur një fustan kadifeje ngjyrë okër që më rrinte pas trupit. Para disa ditësh qeshë njohur me një piktor nja dhjetë vjet më të madh se unë dhe pata lënë takimin e parë me të. Doja që ta mbushja ditën! Natyrisht që nuk më zinte vendi vend dhe nuk qëndroja dot e mbyllur në konvikt ndërsa mikja ime Helena po martohej. Pra, ndaj të ngrysur përsëri dola shëtitje me atë piktorin. Ai fluturonte nga gëzimi që do të rrinte me mua dhe erdhi për të më takuar i veshur me një xhaketë të re stofi ngjyrë gri të errët. (Që në fillim e mora inat atë xhaketë, sepse dukej si xhaje!) U ktheva në konvikt, ishte ora rreth shtatë e mbrëmjes. Sapo u futa në dhomë më lajmëruan se më kërkonin te porta. Dola me vrap dhe u përballa me Bertin, vëllain e Helenës. Takuam duart dhe u përqafuam të gëzuar, pastaj duke qeshur i tregova se si më pati kaluar kjo ditë duke qenë vetëm. Berti kishte një aparat fotografik me një rrip të hollë e të gjatë që i varej te supi. Unë vazhdoja që të isha euforike dhe e pyeta Bertin se si kishin kaluar me dasmën. Ai më zgjati një copë letër, të cilën e nxori nga xhepi i xhaketës. E kishte dërguar Helena për mua. Iu afrova shtyllës elektrike dhe e lexova: “E dashur Meri! Po të shkruaj e veshur nuse. Në Elbasan nuk erdhe. Të lutem të vish sonte këtu. Të puth, Helena.” U mrekullova. Me të lexuar ato radhë, gjithçka e jetës sonë që nga fëmijëria e më tej më tringëlliu aty pranë me notat më të gëzueshme dhe u lumturova. Berti më shpjegoi se te shtëpia e Ismailit do të mblidheshin shokët e tij dhe shoqet e Helenës pa bashkëshortët përkatës, natyrisht në rast se do të ishin të martuar. Gjithashtu, nuk do të kishte të afërm a kushërinj. Me një fjalë, do të ishim vetëm ne, brezi i ri. Rinia që feston një martesë e që gëzohet në një dasmë.

Berti më priti te porta e konviktit vetëm pak minuta sa u bëra gati. Vesha një fustan stofi ngjyrë vishnje të ngushtë pas trupit dhe këpucë të zeza me taka të larta të holla me vidha metalike. Kisha shumë ndrojtje, sepse atje në dasmë do të takoja plot njerëz të botës letrare, të njohur dhe të panjohur më parë. Nga shoqet e Helenës erdhën Veri, Sadija, Vjollca, unë e të tjera. Shokët e Ismailit qenë shumë: Dritëro Agolli (të cilin e shihja për herë të parë), Fatos Arapi dhe Minush Jero (të cilët i kisha shokë), por ndodheshin edhe Jani Thomai, Nasho Jorgaqi, Naum Prifti (kryekrushk i kësaj dasme), Dalan Shapllo dhe shumë të tjerë. Njerëzit e shtëpisë së Ismailit kishin ikur të çlodheshin pas vizitave të zakonshme të ceremonisë martesore.

Kur u futa brenda në apartamentin e tyre, u putha me Helenën dhe ajo më tha: “Marusja, sa e gëzuar jam që erdhe!” Atë natë Helena dukej jashtëzakonisht e bukur, e gëzuar, e lumtur. Kishte veshur një fustan të bardhë taftaje pakëz të ngrirë, të gjatë deri te gjunjët, që vinte paksa i fryrë, me dy palëza te beli dhe i ngushtë në pjesën e poshtme, me mëngë të shkurtra dhe me një dekolte të bukur katrore. Flokët në ngjyrë ndërmjet floririt dhe argjendit i kishte prerë pak përmbi supet, pjesa e sipërme pas ballukeve ishte e fryrë, ndarë në një pikë siç qe moda e atyre viteve, ndërsa pjesën e poshtme të flokëve e kishte të kthyer nga jashtë. Kishte bërë një tualet shumë të lehtë që i shkonte shumë dhe për stoli kishte vënë një byzylyk të sheshtë me copa trekëndëshe që kapeshin pas njëra-tjetrës në ngjyrë bojë qielli, po e tillë ishte edhe varësja e qafës, ndërsa një kurorë e vogël qe mbështetur përmbi flokët e saj. Këpucët e bardha i kishte me taka të gjera jo shumë të larta.

Ismaili, kur shkuam ne, e kishte hequr kostumin e dhëndërisë, kravatën dhe natyrisht, edhe këpucët solemne dhe kishte mbathur një palë pantallona të rrudhosura, të rëndomta, që mbahen në shtëpi, një palë këpucë pothuaj gjysmë me qafa, të cilave edhe lidhëset nuk ua pati shtrënguar plotësisht, si edhe një bluzë diçka si pulovër. Dhe gjatë gjithë kohës kërcente. Nuk më kujtohet nëse kërcenim me muzikë magnetofoni apo ndonjë gjë tjetër. Dhomat e apartamentit qenë të hapura tejetej dhe nëpër tryezat e ngushta të vendosura anash mureve ndodheshin të shtruara pjatat me meze: kaçkavall, sallam, vezë e të tjera, si edhe gotat e shishet me pije: verë, raki, konjak. Ismaili kërcente me një vajzë, të cilën unë nuk e njihja. Ajo ishte me flokë ngjyrëgështenjë të ndarë në mes, as të gjatë as të shkurtër dhe mbante veshur një fustan si në ngjyrë kafe të errët me lule të vogla nëpër të, fustani qe i hapur në gjoks me një dekolte të rrumbullakët dhe i dukeshin gjinjtë.

Në një çast Fatos Arapi dhe Minush Jero më shkëputën nga të tjerët dhe atje në qoshe të dhomës, te cepi i një tryeze, duke mbajtur në duar kupat e qelqta tringëllitëse mbushur me konjak, ngritëm një shëndet për çiftin që po martohej. Fatosi tha pikërisht këto fjalë: “Më së fundi, u martuan edhe këta të dy, se na e plasën prapanicën!” E unë i thashë: “Vetëm mos harro se po martohet gjeniu me bukurinë”!

Ngado që të rrotullohej, Helena rrëzëllente porsi flutur e bardhë, e gëzuar, lozonjare, që na cikte lehtas ne të tjerëve me lumturinë e vet.

Dritëroi nuk lëvizi fare nga tryeza. Ai nuk kërcente dhe vetëm pinte raki. Dritëroi qe i brengosur, sepse i pati ikur Nina (gruaja e tij ruse) së bashku me djalin, Arianin. Vetëm se ajo natë e dasmës së Helenës dhe Ismailit qëlloi shumë fatlume për të, sepse aty ai pa për herë të dytë Sadijen, me të cilën u njohën, u dashuruan dhe u martuan. Mua më dukej sikur Dritëroi atë natë nuk shikonte asgjë përveç kupës dhe shokëve që i kishte përkrah, se ai kurrë nuk i ngriti sytë që të na shikonte me vëmendje dhe më kujtohet vetëm fytyra e tij e përskuqur me flokët që i binin përmbi ballë.

Mbaj mend se atë natë unë kërceva me disa burra shumë të moshuar; kështu kërceva me Fatmir Gjatën, tregimet e të cilit i pata lexuar që kur isha dhjetë vjeçe. Ndërsa po kërcenim të dy, ai më tregoi se në datën pesë dhjetor do të përfundonte së shkruari romanin e tij Armiqtë, i cili ndërkohë botohej pjesë-pjesë te revista Nëntori. Të them të vërtetën, mua më çuditi shumë kjo data fikse dhe e pyeta se si ishte e mundur që ai dinte saktësisht se kur do ta përfundonte së shkruari librin e tij. “E di, – m’u përgjigj shumë i sigurt, – sepse më kanë mbetur vetëm pesëdhjetë faqe për të shkruar e kështu e kam llogaritur”.

Kur po kërceja me Llazar Siliqin, ai më tha: “Unë kam pesë fëmijë e njëri djalë e ka emrin Risto.” (E dija që e kishte pagëzuar sipas emrit të babait të vet.) Duke kërcyer me Baki Kongolin folëm për muzikë dhe kompozimet e tij. Në atë kohë ai qe me funksione në Lidhjen e Shkrimtarëve, më duket se mbante postin e sekretarit për artin muzikor dhe as që mund ta parashikonim apo të na shkonte në mendje se vetëm pas disa vitesh do të katandisej keq e mos më keq; ia ndaluan veprën dhe e futën në burg.

Fatos Arapi më tha që të kërceja me Andon Kuqalin, pasi ai dinte vallëzimet e fundit moderne, por Fatosi sigurisht që donte të bënte shaka, sepse Andoni as pinte dhe as nuk dinte fare të kërcente, vetëm rrinte në një kolltuk duke vështruar ata që argëtoheshin.

Pas mesnatës, Dritëroi dhe të tjerët që kishin pirë filluan të lëshojnë fishkëllima të mprehta duke futur gishtërinjtë në gojë. Ndoshta ishte ora dy e mëngjesit, kur në derë trokitën dy policë. Nga ana jonë dikush iu afrua atyre dhe u kërkoi falje për zhurmën e pasmesnatës. Ata, me sa duket, u kënaqën që u gjendën midis poetëve. Kështu, pasi pinë nga një gotë raki, i uruan jetë të lumtur çiftit, nderuan ushtarakisht dhe u larguan. Aty pas orës tre të mëngjesit u larguam edhe ne të tjerët. Nuk kishte autobusë dhe e vazhduam rrugën më këmbë. Unë i hoqa këpucët dhe çorapet dhe eca zbathur deri në konvikt. Nëpër rrugë mbretëronte heshtja dhe qetësia. Asgjë nuk pipëtinte. Njerëzit e Tiranës flinin gjumin e ëmbël të orëve të para të ditës së re. Ata nuk e dinin se ishin martuar Helena dhe Ismaili.

X X X

Njëherë, ne studentët na patën radhitur në mes të Tiranës, në afërsi të Rrugës së Elbasanit, për të përshëndetur delegatët, të cilët po hynin në sallën e Kongresit të Tretë të Partisë. Ishte mëngjes. Pastaj u larguam si të mpirë. As që ia kishim idenë se çfarë bënin ata burra nëpër kongrese!Pasi qemë prishur me të gjitha demokracitë, vendi ynë po afrohej politikisht me Kinën Popullore. Dhe ngjarjet u rrokullisën. Kështu, më 31 dhjetor të atij viti kur u martua çifti Kadare (ndërsa duhej të përgatiteshim për festën e Vitit të Ri), ne studentët dhe popullin e Tiranës na rreshtuan nëpër anësoret e rrugëve për të pritur me përshëndetje dhe duartrokitje mirëseardhjeje Çu En Lain e Kinës Popullore. U mërzitëm aty duke ndenjur kot më kot mbi dy a tri orë vetëm për të pritur minutën kur ai do të kalonte me makinë për në Pallatin e Brigadave. Çu En Lai bashkë me delegacionin qëndroi për disa ditë në Shqipëri. Kështu, kur iku, ne patëm filluar sërish mësimet pas provimeve. E përsëri e përcollëm, kësaj here na grumbulluan para sheshit kryesor të Universitetit. Aty u mbajt një miting. Ndodhi që në një çast unë u gjenda veç një pëllëmbë larg Çu En Lait dhe atë e rrethoi luzma e gazetarëve kinezë me aparatet fotografike. Papritmas, sikur mbiu nga toka, një gazetar biond amerikan, vigan me trup (kinezët arrinin deri te beli i tij). Ai, me disa lëvizje, që na la ne gocave pa mend në kokë, po filmonte me kamerë televizive. As që na hynte më në punë Çu En Lai, e gjithë vëmendja jonë qe e përqendruar te gazetari. Nuk kishim parë kurrë amerikan me sy.

Paskëtaj, në muajin shkurt, ne bëmë praktikën mësimore në shkollën Petro Nini Luarasi, në të cilën ndiqnin mësimet të gjithë fëmijët e pushtetmbajtësve. Një ditë Sula (Sulejman Mato) po shoqëronte njërën nga vajzat (na pati thënë që më përpara se asaj do t’i propozonte për dashuri). Ne ecnim prapa tij për të dëgjuar se si do t’i sajonte ato fjalët e propozimit dashuror, kur ç’të dëgjojmë: “Ama edhe Hrushovi, që ishte mik i Shqipërisë, na e dhjeu fare!” I gjori Sulë, po i jepte propozimit ngjyrim politik!

Unë vazhdoja leksione, provime, sërish leksione. Një ditë në fillim pranvere erdhi në dhomën time në konvikt Helena. Tani dhomën e kisha paralel me Ambasadën Italiane (Ambasada Amerikane në ditët tona). Helena kishte veshur një fund të trashë stofi në ngjyrë të errët me cirka dhe një triko në ngjyrë rozë të çelur.

– Si po ia kalon me Ismailin? – e pyeta.

– Mirë fare, – m’u përgjigj. – Do të të tregoj një sekret, tani për tani mos ia thuaj asnjeriu… Kam ngelur me barrë, – tha ajo.

Provova një ndjenjë të çuditshme: gëzimi, hutimi, habie. Desh ia këputa që të lëshoja atë shprehjen tonë aq të pëlqyer: “Tjetër prift, të tjera kartëra!”, por e kuptova se çasti qe tepër serioz. Helena tani po bëhej me fëmijë, po hynte në një tjetër botë më të vërtetë (larg çapkënllëqeve!), do të lidhej më fort me Ismailin dhe me familjen.

– Po Ismaili çfarë thotë për bebin? – e pyeta.

– E do. Ka qejf të bëhet baba, – u përgjigj Helena.

Në verë, pasi mbarova studimet, vajta te Helena për dy ditë, pastaj në Durrës. Helena dhe Ismaili tani banonin te pallatet e sapondërtuara në Pazarin e Ri, ku në katet e poshtme ndodheshin shitoret e valutës (në të cilat njerëzit, natyrisht ata që kishin monedha të huaja, blinin mallra).

Kur isha njëherë në apartamentin e tyre, Gresa qe nja pesë- a gjashtëmuajshe. Dhoma ishte rrëmujë me plaçkat e bebit, por Gresa ishte foshnjë e qetë, rrinte shtrirë në divan pa bërë zë dhe pa pasur njeri pranë, pa qarë fare. Ismaili iu afrua, i jepte gishtërinjtë, ia kërciste lehtë, i fliste me fjalë të rrokëzuara për t’i tërhequr vëmendjen. Ismaili mbante në dorën tjetër një bllok të vogël shënimesh dhe një laps, diçka ishte duke shkruar.

Njëherë vajta te Helena me vajzën time të vogël, Manjola, që në atë kohë ishte vetëm një vit e gjysmë. Manjola bënte shumë zhurmë, tërhiqte një karrige të përmbysur e lëshonte britma. Ismaili erdhi nga dhoma e vet e punës duke thënë: “Kujtova se çfarë po ndodhte me gjithë këtë zhurmë”! Dhe me Helenën përsëri përmendëm se sa fëmijë i qetë dhe i heshtur pati qenë Gresa e vogël.