IKONA “SHËN GJON VLADIMIRI ME SKENA NGA JETA E TIJ”

Posedues: Muzeu Kombëtar i Artit Mesjetar, Korçë

Nr. Inv. IN 5324

Prejardhja: Manastiri i Shën Marisë, Ardenicë

Data: 1739

Piktor: Kostandini i Shpatit (Shpataraku)

Interesi i kësaj ikone të Shën GJon Vladimirit me skena nga jeta e tij qëndron kryesisht për shkak të narracionit ikonografik të jetës së një shenjtori i cili nuk njihet gjerësisht dhe në krijimin e një kompozimi në kontekst të arkdioqezës së Ohrit në shek. XVIII.

Shenjtori, i cili ishte mbret i Dalmacisë dhe dhëndër i mbretit Samuel të Bullgarëve, jetoi në fund të shek. X dhe në fillim të shek. XI (+ 1015) dhe ishte bashkëkohës me Shën Klementin dhe Naumin e Ohrit. Ai dallohej për devocionin e tij të lartë dhe u vra nga vëllai i gruas së tij gjatë kthimit nga një fushatë fitoreje kundër perandorit bizantin. Këto detaje rrjedhin nga tre njoftime të njohura për të – dy të shtypura në Venecia më 1690 dhe 1774 dhe e treta në Voskopojë më 1741 (1) – në të cilat janë përshkruar legjendat dhe mrekullitë e lidhura me jetëne tij. Nderimi i Shën Vladimirit, i cili adhurohej veçanërisht në Shqipërinë ortodokse, në aeralin e Ohrit, Bullgari dhe Hungari ishte përhapur në kontekst të përtëritjes së arkdioqezës të Ohrit nën udhëheqjen e ndritur të arkepiskopit Joasaf. Prelati dinamik dhe i kulturuar e udhëhoqi arkdioqezën nga viti 1719 deri më 1745 dhe e lartësoi atë në një fuqi të rëndësishme shpirtërore e artistike të kohës, qendrat më të rëndësishme të së cilës ishin Ohri dhe Voskopoja. Ohri kishte një traditë të dalluar kulturore që nga koha e Bizantit dhe kishte marrëdhënie të ngushta me Malin e Shenjtë; Voskopoja e zotëruar kryesisht nga banorë vllehë ishte një qendër tregtare dhe fokus i lulëzimit ekonomik të kësaj periudhe (2).

Qendra origjinale e nderimit të Shën Vladimirit ishte manastiri me emrin e tij në Elbasan, ku mbaheshin edhe reliket e tij deri më 1944 (3). Duhet theksuar që Elbasani dhe Ardenica, nga vjen edhe ikona, i përkisnin juridiksionit të arkdioqezës së Ohrit. Zhvillimi i ikonografisë së shenjtorit është bërë në ikona të lëvizshme, piktura murale dhe gdhendje (gravura), kryesisht në shek XVII-XIII (4). Gdhendjet (gravurat) ishin prospekte të rëndësishme në formulimin e ikonografisë dhe mund të kenë shërbyer si model për ikonën në fjalë.

Shenjti tregohet në dy gdhendje(gravura) nga Isabella Piccini, të cilat shfaqen në Akuluthinë e shenjtorit, botuar më 1690 në Venecia (5). Një prezantim i shenjtorit ishte përfshirë nga piktori dhe skalitësi i njohur serb Kristofor Zefaroviç, në Stemmatografia, një libër serb shtypur në Venecia më 1741 që përmbante vizatime të tij. Prezantim i njejtë u përdor prej tij një vit më vonë për të ilustruar gdhendjen e gravurës me skena nga jeta e shenjtorit (6), shtypur me shpenzimet e Mochopoletanëve, i cili më vonë qarkulloi si një gdhendje(gravure) e pavarur.(7)

Një ikonë e lëvizshme me shenjtorin kalëruar dhe me skena nga jeta e tij në manastirin e Shën Katerinës në Sinai është datuar rreth vitit 1700. (.

Më 1711 ikona e Shën Vladimirit dhe Marinës (9) u vendos në ikonostasin e kishës të Shën Naumit në Ohër, në një pozicion korrespondues që zinte ikona në të njëjtin ikonostas e Shën Klementit dhe Naumit (10), duke treguar vendin e rëndësishëm që kishte shenjtori në veneracionin lokal.

Në ikonën e mëposhtme, nga kisha e Virgjëreshës në Ardenicë, shenjtori tregohet në paraqitje të madhe qendrore, me mbishkrimin: AΓΙΟC ΙΩ(ΑΗΝΝC) O ΒΛΑΔΙΜΗΡΟC (Shën Gjon Vladimiri), i ulur në thron, i veshur me veshje mbretërore dhe duke mbajtur kryqin e martirit dhe kokën e tij të prerë në duart e tij. Rreth tij në panele drejtkëndore janë pikturuar 12 skena të inspiruara nga jeta dhe martirizimi i tij (11). Ato fillojnë nga e majta lart, vijojnë djathtas dhe poshtë dhe mbarojnë përsëri në të majtë, poshtë skenës së parë. Në zonën e sipërme shkruhet Η ΓΕΝΝCIC TOY AΓΙΟΥ (lindja e shenjtorit), shkollimi i tij, në një skenë me mbishkrimin ΩΔΕ ΜΑΘΗCΙC EIC TA AΓIA ΓΡΑΜΑΤΑ( këtu mësimi i tij në shkrimet e shenjta) dhe kurorëzimi i tij, me mbishkrimin ΩΔΕ ΕCTEΨAN BACIΛΕΑ TON AΓΙΟΝ (këtu ata e kurorëzojnë mbretin e shenjtë). Dy skenat e mëtejshme lidhen me ndërtimin e një shtëpie lutjesh (kishe) nga shenjtori, në një pikë në pyll ku, i shoqëruar nga pasuesit e tij, ai shikon një shqiponjë me një kryq në krahët e saj dhe ΩΔΕ CTAMATICAC O AETOC EΓΙΖΕΥCEN AΓΙΟC K(AI) EΠΡΟCKYNHCE TON TIMION CTAYPON (këtu shqiponja ndalon dhe shenjtori i falet Kryqit të Shenjtë). Skena tjetër paraqet fitoren e shenjtorit ndaj perandorit bizantin Basil II Bulgaroktonos, me mbishkrimin ωδε πολεμοντας με τον βαςιλεα βαςιλειον εδιωξεν ο αγιος άπο τά σuυοπά τοu (këtu duke luftuar kundër mbretit Basil, shenjtori e dëbon atë nga kufijtë), e ndjekur nga një skenë e vrasjes së shenjtorit me dorën e vëllait të gruas së tij, e cila ka mbishkrimin ωσε yupiζοντας εκτou πολεμοu τον εκοψεν ό γuναικαδελφός τοu μέ τοίδιόν τοu σπαθί (këtu, pasi kthehet nga lufta vëllai i gruas së tij ia prêt kokën me shpatën e tij). Të tri skenat në zonën fundore, të cilat janë shumë të dëmtuara, paraqitin kthimin e shenjtorit me kokën e prerë në dorën e tij dhe fjetjen e tij, në prezencë të prelatëve, priftërinjve, ushtarëve dhe popullsisë, në përputhje me sinaksarion. Këto paraqitje janë të shoqëruara nga mbishkrimet: ωσε έπερηπάτησεν μέ τάς χείράς τοu τήν τιμαν κεφαλην ωσε τόμουλάρι εγονάτισεν τον άγιον και ή κοίμηση τοu άγίοu (këtu ai vazhdon mbi mushkë duke mbajtur kokën e tij të shenjtë në dorën e tij; këtu mushka gjunjëzohet për shenjtorin; dhe fjetja e shenjtorit). Dy skenat e tjera i relatohen aventurës së relikes së mrekullueshme të tij, e cila u vodh nga frankët dhe u kthye mrekullisht në shtëpi, që pasohet me lumin Shkumbin në regjionin e Elbasanit, siç shpjegohet në mbishkrim: ωσε οί ψράνγγοι έκλεψαν τόν άγιον με τό οεντοuκι έγuρισεν πρός τόν ναόν όπίσο πλuμηρηοαντος τοu ποταμοu Σκουμβίου (kështu frankët e vodhën shenjtorin me sëndyqin dhe ai u kthye në shtëpi në kishë kur lumi Shkumbin u fry dhe përmbyti. Besimtarët e morën reliken e shenjtë në procesion në kishën e manastirit, në skenën me mbishkrimin ωσε αραυτες τό άγιο λείψα νον έκ τού ποταμού καί έθεσαν αυτό είς τόν ναόν (kështu duke e ngritur reliken e shenjtë nga lumi, ata e vendosën atë në kishë. Skena finale me mbishkrimin KAPΛA ΘΕΟΠΙΑC KAI KTHTΏP THC AΓIAC MONHC TOY AΓIOY (Karl Topia dhe themeluesi i manastirit të shenjtë të shenjtorit) paraqit Karl Topinë shumë të gjatë, nip i mbretit të Francës (12) i veshur me rroba mbretërore të shkëlqyera, pas kishës së shenjtit në Elbasan. Sipas sinaksarion, Karl Topia e rindërtoi kishën e shenjtorit, e cila ishte rrëzuar në tokë prej kohësh. Në fakt mbishkrimi i themeluesit të kishës me daten 1382 konstaton në një shprehje të ngjashme me atë të sinaksarionit, që …ό πανυψιλωτατος προτος Kάρλς ό Θεοπίας άνεφιος δέ kai aϊμάτος puγας τής Φραγγιας… oikoδόμησεν τόυ πανσεπτον vaov τουτον τοϋ άγίου ‘Iωάννου τού Bλαδιμήpou (“…Lartësia e Tij Karli i Pari i Topiajve, nipi dhe mbreti prej breznish të Francës- ndërtoj këtë kishë të adhuruar të Shën Gjon Vladimirit…). (13) Në shek XV Karl Topia ishte sundues i regjionit midis Durrësit, Krujës dhe Tiranës dhe ndërtoi shumë kisha e kështjella. (14)

Në ikonën e paraqitur, modelet ikonografike për disa nga skenat, të tilla si Lindja, Fjetja dhe Edukimi i shenjtorit, ngjasojnë me skena korresponduese nga jeta e shenjtorëve, të tillë si Virgjëresha, ose Shën Nikolla. Në skenën e Lindjes, psh, elementet ikonografikë janë vizatuar sipas skenës së lindjes së Virgjëreshës, me detaje që imitojnë modelet e mira, të tilla si vajza që tjerr dhe në të njëjtën kohë përkund djepin e fëmijës, dhe vajza me vello të lidhur me një nyje në kokën e saj, një tipar i gjetur ikonografinë e fundit të shek XV dhe fillim të shek XVI (15). Në skenat që nuk janë direkt të lidhura me skenat korresponduese nga jetët e shenjtorëve të tjerë, kompozimet janë më të lira, me tipare natyraliste që përfshijnë në pasqyrimin e peizazheve dhe kafshëve dhe bile me paraqitjen e veshjeve kontemporane, të tilla si veshjet e veshura nga Frankët të vjedhura në reliket e shenjtorit.

Figura qendrore e shenjtorit, veshur me loros mbretërore, një pelerine e kuqe dhe një kurorë në kokën e tij dhe duke mbajtur kryqin e martirit në njërën dorë dhe kokën e tij të prerë në dorën tjetër, është e lidhur fort me gdhendjen (gravurën) nga Isabella Piccini, nga Venecia Akoluthia e 1690 (16) dhe gjithashtu me figurën krejt mëkëmbë të shenjtorit në ikonë nga piktori Athanosios nga Korça (17), një kontemporan i asaj kohe. Prezenca e thronit me stil perëndimor në ikonë nga manastiri i Ardenicës gjithashtu e bashkon(lidh) ikonën me paraqitjet e gravurave perëndimore.

Ikona e Shën Gjon Vladimirit ka afinitet tipologjik dhe stilistik me ikonën e Shën Marinës me skena nga jeta e saj nga i njëjti piktor, nga manastiri i Shën Marinës në të njëjtin areal të Ardenicës. Kjo ikonë u transferua në Muzeun Kombëtar të Ohrit më 1962 (18). Ikona e paraqitur nuk duket të jetë direkt me gravurën e Zefaroviçit të përmendur më lart, bile edhe në paraqitjen e përfaqësimit qendror të shenjtorit të fronëzuar, ose skenat individuale. Pak elementë të përbashkët (të ngjashëm) janë të pamjaftueshëm për t’i qasur të dy veprat në një model të përbashkët, ose të lidhë ikonën e hierodhiakon Kostandinit me një gravure më të vonshme të Zefaroviçit, pavarësisht faktit që D. Davidov, i cili e ka studiuar Zefaroviçin, pohon që piktori serb dhe gravura i dhanë atij inspirimin për kompozimin e tij nga një model më i vjetër, një ikonë apo gravure tjetër të shenjtorit lokal popullor. (19)

Poshtë fronit të shenjtorit në qendër është një mbishkrim ari në dy rreshta, me shkronja kaligrafike në një sfond jeshil, fatkeqësisht të palexueshme në disa pika për shkak të konsumimit: +AΛBANIHC TE ANAΞΙΏANINH BΛAΔΙΜΙΡΕ+ A. HC KAΛΩΝ(20) C I Γ ΓE AΓΛ . AN. . PA KAMOI TΩ ΘEPAΠONTI+ / THΣ APΔEYOYCHC ANTΩNIΩ TE + ETOC AΠO X(PICT)OY {ΔIA XEIPOC} KΩNCTANTINOY EK CΠAΘEIAC.

Në këtë mbishkrim i drejtohet një thirrje Shën Gjon Vladimirit, i quajturi mbreti i Shqipërisë, në interes të “shërbëtorit” të manastirit, ndofta të vetë piktorit, i cili ishte hierodhiakon dhe ndaj njërit të quajtur Antonios. Këtu vazhdon data(AΨΛ)Θ nga lindja e Krishtit, nga e cila gjithë ç’mbetet janë gjurmë të një Λ dhe shkronja finale Θ dhe të cilën unë e kam deshifruar si 1739 (20)

Fjala Ardeusa i referohet manastirit të Virgjëreshës në Ardenicë. Manastiri shfaqet në tekstet letrare dhe mbishkrimet në të dy thirrjet. Kjo quhet Virgjëresha ‘ Aρδενιτα’, psh, në mbishkrimet që datojnë nga gjysma e shek XVIII (21) dhe ‘Aρδεΰουσα’ në një mbishkrim më 1776 (22) dhe më vonë më 1818 (23). Mbishkrimi mbi këtë ikonë mbaron me firmën e piktorit Konstantinos Hierodhiakon nga Spathea (24) (Shpati) në regjionin qendror të Shqipërisë, në të cilin Elbasani ishte një prej vendeve ku është nderuar shenjtori.

Nqs data e padallueshme mire e ikonës është 1739, kjo është vepra e parë e njohur e këtij piktori. Ikonat nga ikonostasi i të njëjtit manastir u pikturuan nga ai më 1744. Në ikonën e Krishtit ΔIA ΔAΠANHC TOY POYΦETIOY TΩN XAΛKEΩN THC MOCXOΠOΛEOC (me shpenzimet e esnafëve bakërxhinj të Voskopojës) ai përsëri shkruan XEIR KΩNSTANTINOY IEPOΔIAKONOY EK CΠAΘEIAC (me dorën e Kostandinos hierodhiakon nga Spathea) (25). Më 1748 i njëjti piktor firmos një ikonë tjetër të Krishtit në manastirin e Shën Pjetrit dhe Pavlit në Vithkuq (26) dhe më 1754-1755 ai punonte me ikona dhe piktura murale në manastirin e Shën Marisë në Llëngë (Mokër) (27). Veprat e tij të fundit të njohura- ikona të lëvizshme në kishat e Shën Pjetrit në Kavajë dhe Shën Prokopit në Vërdovë datojnë më 1767 (28). Disa vepra të tij janë tani në Muzeun Kombëtar të Artit Mesjetar në Korçë. (29)

Konstantinos ishte një piktor i shkolluar, siç duket edhe nga shkrimet dhe tekstet e mbishkrimeve të tij, të cilat gëzonin autoritet dhe njohje në mjediset e arkdioqezës të Ohrit. Megjithse arti i tij nuk e tradhëton për ndonjë talent special dhe fytyrat në ikonat e tij kanë një shëmti të caktuar, ai shfaqet të ketë qenë kompetent në kompozimin e paraqitjeve shumëfigurëshe si ajo në ikonën e prezantuar, në ikonën e Shën Marinës dhe skena nga jeta e saj, si dhe në ikonën e Himnit Akathist (30). Ikona e Shën Gjon Vladimirit me skena nga jeta e tij është një nga shembujt më të mirë nga puna e Kostandinos nga Shpati dhe zbulon aftësinë krijuese për të riprodhuar modele të mira.

Eugenia Drakopoulou

Research associate Professor

*Artikulli është shkëputur nga katalogu “ICONS FROM THE ORTHODOX COMMUNITIES OF ALBANIA”, Thessaloniki 2006

E përktheu: K. Balli

_______________________________

1. Petit: 1926, 121-123

2. Shih Grozdanov 1990, Grozdanov 1983

3. Shih Peyfuss 1996, 122-124

4. Për evoluimin e ikonografisë të shenjtorit dhe të prezantimeve të tij në ikona dhe picture murale shih Grozdanov 1983, 211-249. Shih gjithashtu publikimet e sotme të Popovska-Korobar 2005, 87-91, me me biografinë e hershme complete. Shih, gjithashtu kat. No. 57.

Shënojmë gjithashtu paraqitjen që i ishte bërë shenjtorit në picture murale në shek XVI nga Onufri(Peyfuss 1996, 125, fig 13)

5. Shih Papastratou 1986, 242, fig 1,2

6. Davidov 1999, p. 101

7. Papastratou 1966 241-149 Shih gjithashtu Davidov 1999, 21-32

8. Ostrogorsky 1970, 159-169

9. Grozdanov 1990, fig. 74

10. Grozdanov 1990, 218-219

11. Për sinaksarin e shenjtorit shih Doukakis 1963, 22, Maj dhe Melovski 1996, 172-174

12. Doukakis 1963, 215.

13. Popa 1998 no 2 Mbishkrimi ka qenë në Muzeun

14. Albanien 1988, 463, no 383. Shih gjithashtu Pollo dhe Puto 80-100

15. Shih Vocotopoulos 1990,102

16. Papastratou 1986, 242, fig 2

17. Shih kat no. 57 Grozdanov 1983, 213

18. Popova 1988, 33-39

19. Davidov 1999, 44-45, 59

20. Restaurimi është konsistebt me leximet e TH. Popës(Popa 1988, No 114), por jo me datën e mëparshme të Grozdanovit 1983, 215, i cili e daton atë në vitin 1731.

21. Popa 1998 nos 121, 122

22. Nga abati i ‘Aρδεύουσα (Popa 1998, no 138

23. Popa 1998, no 48

24. Megjithatë, në gjithë mbishkrimin e njohur, piktori firmos έκ Σπαθείας (Shih Popa 1998, nos 32, 34,37,120,135,349), ai e quante Spatharaku në bibliografinë e huaj (Shih Tresors d’art albanais 1993, nos. 54-59. Caca 2002.

25. Popa 1998, no. 120. Për ikonat e tjera shih Popovska-Korobar 2005, 90.

26. Popa 1998, no. 349

27. Popovska-Korobar 2005, 87-91

28. Popovska-Korobar 2005, 87-91

29. Percorsi del sacro 2002, nos. 29-30. Tresors d’art albanais 1993, nos 54-59. Shih gjithashtu Chatzidakis dhe Drakopoulu 1997, 136 (Konstantinos 17)

30. Tresors d’art albanais 1993, no.57. Poppova 1998, 33-39.