Artur Spanjolli: Bankënota

Histori e vërtetë

Çdo të djelë në mëngjes, Lalë Meta shkonte në pazar. Ngrihej herët, lante sytë me ujin e lambikut duke u shkumuar me sapun në verandë, lante dhëmbët me furçen e trashë duke e pastruar gjithkund, lagte flokët dhe më në fund fshihej me peshqirin që në mëngjes e mbante varur në qafë. Ishte maj. Ajri ishte aq i freskët dhe trasparent sa zogjtë dukeshin si reflekse që shkisnin mbi qiej xhami blu, të tejdukshëm. Aromat e luleve të oborrit i shponin hundët. Pastaj, duke dëgjuar cicërimat, kakarisjet e pulave dhe të lehurat e qenit, ndërsa Lala përfundonte ritualin e përditshëm, Ija e kishte pregatitur hamjen e mëngjesit në guzhinë. Kishte ndezur zjarrin, ngrohur qumështin apo pregatitur trahananë e mëngjesit.

“Shpejt e gruje se s’du me u qjell”, i thonte Lala me atë zërin e tij të butë prej bujku të mirë. Kur dilte të djelën në Pazar, merrte gjithmonë me vete xhaken e dokut. Pastaj mbërtheu kopsat e këmishës tek kyçet, veshi xhaketën pranverore, mbathi këpucët dhe doli në oborr. Drita e majit si një ushtri e furishme grimcash kishte sunduar gjithkund me forcën e saj gjallëruese. Hapi trinën, ndërsa qeni i hidhej i gëzuar qark dhe dëgjoi Ijen t’i thoshte: “Mos harro sheqerin dhe kripën”!

Lala pohoi me kokë dhe i hodhi hapat përtej trinës. Qeni e kaloi pragun e oborrit dhe gulçoi me hov. “Jo”, iu hakërrye Lala. “Shpejt në shtëpi”!

Qeni u spraps duke lëshuar një piskamë plot pakënaqësi dhe duf. Hungëriu dhimbshëm dhe më në fund lehu në shenjë proteste. Xhadeja ishte e heshtur. Ajri pranveror ishte aq i ëmbël, me një freski përtëritëse sa dërgonte në ndërgjegje mesazhe lumturie të pakuptueshme. Kjo ishte stina që ai adhuronte më shumë. Fushat përtëriheshin, ajri merrte frymë, zogjtë e gjithësisë zgjoheshin dhe ndjehej ajo fryma e shpirtëzuar e jetës. Një bukuri e fshehtë e cila në çast dukej sikur rigjenerojej nga gjumi dimëror.

Eci për më shumë se gjysëm ore. Nuk shihte askënd përreth. Të djelave fshatarët si duket flinin më gjatë se zakonisht. Fillikat, tek zbriste xhaden tërposhtë kodrës ku banonte, kaloi dardhën e Sures, u kthye djathtas tek stallat, dhe mori rrugën e gjatë për Shijak. Ecte me hove prej dyzet vjeçari dhe me buzëqeshjen e bujkut të kënaqur. Jeta i kishte falur 10 fëmijë, shëndet, bereqet dhe aq shumë miq. “Ç’dua më shumë nga ai sipër”, mendonte i kënaqur. “Shëndet dhe jetë”, mendonte dhe ecte pak i kërrusur, thatim dhe plot kocka gjithmonë përpara. Pranë varrezave të reja, në të hyrë të Shijakut, duke lënë Gjepalajn prapa, dëgjonte veç hapat e tij.

Zhurmën kërrcitëse që këpucët linin duke shkelur zhavorrin e xhades me pak pluhur dhe guriçka. As vetë nuk e mori vesh se si ndodhi, por në një nga rrugicat e lagjes pranë, ia behu një fukara. Ishte veshur zhele-zhele, me këpucët e shqyera, i kërrusur, me një krrabë në dorë, flokët pis dhe të shprishur. Mbante mbi shpinë një trastë të rëndë me lecka, krejt pis. Zgjati në çast dorën dhe me sytë përdhe i foli: “M’fal noi lekë”! Lala për një çast, ngaqë nuk e priste mbeti si i shtangur. Pastaj u shkund, ndaloi, dhe akoma pak i kërrusur, duke marrë frymë me zor nga hovi i ecjes, rrasi dorën tek xhepi i brendshëm i xhaketës kadife, nxorri portofolin të cilin e mbante lidhur me një zinxhir të hollë me xhepin e xhaketës dhe tërhoqi një pesëdhjetëlekshe të vjetër, ngjyrë violetë. E mbante mend mirë atë kartmonedhë, sepse ishte e zhgarravitur me stilolaps mbi imazhin e anijes dhe ishte e konsumuar si mos më keq. Lala e tërhoqi dhe pa u menduar shumë ia zgjati. “Të rujtë Zoti”, ia ktheu fukarai dhe e mori monedhën e letrës. Lala mbeti pak si i hutuar.

Vazhdoi drejt, pak i turbulluar nga e papritura. “Nga doli, mor jahu”, ia pat plot mosbesim. Dhe ndërsa rrudhte buzët nga habia, ktheu kokën ta shihte edhe një herë, por rruga e gjërë ishte bosh. Zgurdulloi sytë dhe akoma më i habitur mbeti krejt i pështjelluar. “Çudi e madhe”, ia pat me zë, duke rrudhur buzët krejt i hutuar dhe nuk po i besonte syve. “Nga u zhduk mor Zot i madh”?! Nuk kishte nga të zhdukej. Rruga ishte e gjërë. Nuk kishte këmbë njeriu. Heshtja ishte totale. Nga larg dëgjoheshin veç kënga e gjelave dhe ndonjë lehje qensh tek tuk. Lala krejt i shtangur dhe pak i turbulluar, i shtyrë nga kurjoziteti vendosi të kthehej mbrapsh. Kontrolloi rrugicën nga kishte dalë fukarai. Ajo ishte krejt e heshtur dhe e shkretë. Mbeti i ngrirë, me dorën në ajër, sikur sapo të kishte lindur në botë dhe konfuz, nuk diti ç’të mendonte. “Allah Allah”, ia pat. Pastaj krejt i hutuar, mori prap rrugën drejt pazarit të Shijakut. Vazhdonte ta mendonte ndodhinë aq të çuditshme dhe shihte për tokë guriçkat, pluhurin e xhadesë,  fijet e barit të thata lënë nga qerret dhe nuk po dinte t’i jepte një shpjegim. Tek ecte, gjithnjë drejt qendrës së qytetit për ta mbajtur frymën tek Kafja e Madhe e pazarit, me sytë për tokë, i zunë sytë një monedhë pesëdhejtë lekëshe. Nuk kishte asnjë përreth. U ul shpejt dhe e kapi, kur ç’të shihte? Me habinë e tij më të madhe, tek e kapi monedhën e letrës, konstatoi se ishte pesëdhjetë lekëshi i falur pak çaste më parë. Nuk po i besonte syve. Me duart e dyshimit, me sytë krejt të hutuar, tani prekte monedhën e konsumuar me dorë dhe pikaste zhgarravinën me stilolaps mbi anijen e vizatuar mbi kartmonedhë. “Është e njëjta”, klithte me sytë plot me një përshndritje habie dhe ngazëllimi. “Është leku im”! Nuk po i besonte syve. Ç’ndodhi? Kush ishte ai fukarai? Pse të më ndodhte mua? Kush ishte arsyeja? Tek ecte krejt i mpirë akoma drejt, rrugica kish filluar të gjallërohej. Zhurma, lëvizje, ecje njerëzish dalloheshin gjithkund. Lala vazhdonte të shkonte drejt pazarit dhe tek ecte, shtrëngonte instiktivisht monedhën e letrës në dorë dhe nuk dinte ç’të bënte me të. “Tobe najare bi“, ia pati turqisht me sytë mes habisë, surprizës dhe rrëmujës në mendje. Përpara se të kalonte rrugën, në të majtë të urës prej dërrase, ku dikur kish qenë xhamia e vjetër e shndërruar në Vatër Kulture nga komunistët, rrinte gjithmonë një cigan me këmbën e prerë i cili kërkonte lëmoshë. E fali monedhën për së dyti dhe vazhdoi drejt kafes së Madhe ku e prisnin miqtë e së djelës. “El hyq my lah”, arriti të thonte dhe akoma krejt i habitur nuk arrinte ta besonte atë që i kishte ndodhur. I dha fort këmbëve për të arritur në kohë në Pazar dhe hidhte sytë andej këndej, sikur e tërë bota do të çoroditej në çast.