Ramiz Lushaj: Ambasadorë amerikanë për shqiptarët (5)

William PHILLIPS, Ambasadori i SHBA në Itali 1939

(William Phillips (1878–1968) ishte ambasador i SHBA në Itali nga 4 nëntori 1936 deri më 6 tetor 1941).

ZOGU NDOQI NJË POLITIKË INTENSIVISHT ANTI-ITALIANE, E CILA U BË AQ SERIOZE SAQË KËRCËNONTE INTERESAT E ITALISË

765.75/421: Telegram1

Ambasadori për Sekretarin e Shtetit

ROMË, 7 prill 1939, ora 15:00

Ambasadori britanik (Perth) më tha sot paradite se në një bisedë me Cianon, (Konti Çiano, Ministër i Jashtëm i Italisë nga 9 qershori 1936 deri më 6 shkurt 1943) më 4 prill, ky i kishte shpjeguar se ndërkohë që qeveria italiane po përgatiste një përgjigje për kërkesën e Mbretit Zog për të forcuar aleancën italo-shqiptare, më 20 mars kishte ardhur një tjetër telegram nga mbreti, i cili kërkonte që t’i dërgoheshin trupa italiane, sepse i duheshin për përdorimin e tij. Kur qeveria italiane u sigurua nga burime të tjera se Zogu donte të merrte me forcë nga Jugosllavia një pjesë të vogël të territorit jugosllav, ku banonte një numër i konsiderueshëm shqiptarësh (Kosova), ajo refuzoi ta merrte parasysh kërkesën e tij. Pas kësaj, Zogu ndoqi një politikë intensivisht antiitaliane, e cila u bë aq serioze saqë kërcënonte interesat e Italisë. Qeveria italiane kishte shpresuar të arrinte një mirëkuptim të ri përmes negociatash. Kur Perthi, me nismën e tij informoi Cianon se çdo ndryshim në statusin territorial të Shqipërisë do të prekte statukuonë e Mesdheut, të garantuar nga Marrëveshja AngloItaliane e vitit 1938, Cianoja e siguroi se sovraniteti i Shqipërisë do të respektohej dhe se çështja kishte të bënte vetëm me mbrojtjen e interesave italiane.

Sigurime të ngjashme u dhanë dje pasdite edhe nga I Ngarkuari me Punë i Italisë në Londër. Perth kishte marrë udhëzime ta takonte vetë Cianon sot për t’i vënë në dukje këto sigurime dhe për t’i sjellë në vëmendje klauzolat e Marrëveshjes Anglo-Italiane. Perth më ka premtuar të më informojë për rezultatet e bisedës së tij. Komunikatat zyrtare të nxjerra sot në mëngjes njoftojnë se trupat italiane kanë zbarkuar në Vlorë, Durrës, Sarandë dhe Shëngjin, se e vetmja rezistencë ka qenë në Durrës dhe është mposhtur, se trupat po marshojnë në brendësi ku po priten qetësisht dhe përzemërsisht nga popullata dhe se 400 aeroplanë italianë po fl uturojnë mbi Shqipëri me urdhrat për të mos bombarduar qendrat e banuara dhe për të mos goditur popullatën civile. Fletët volante që po shpërndahen I kërkojnë popullit shqiptar të mos bëjë rezistencë të kotë dhe të mos dëgjojë njerëzit e qeverisë së tyre që po inkurajojnë gjakderdhje të kotë. Në to thuhet se trupat italiane po vijnë dhe do të qëndrojnë aq kohë sa është e nevojshme për të rivendosur rendin, drejtësinë dhe paqen. ( Ilir Ikonomi: “Pushtimi: ministri amerikan në Tiranë, Hugh Grant, rrëfen 7 prillin, UET Press. 2014).

PHILLIPS.

 

Hugh G. GRANT, Ambasadori i SHBA në Shqipëri 1939

(Hugh G. Grant. Shteti i Rezidencës: Alabama. I emëruar, jo karriere. Titulli: I Dërguar i Jashtëzakonshëm dhe Ministër i Plotfuqishëm i SHBA në Shqipëri. Emëruar: 9 Gusht, 1935. Prezantimi i Letrave Kredenciale: 8 Nëntor, 1935. Përfundimi i Misionit: Forcat Italiane pushtuan Tiranën, 8 Prill, 1939. Legata në Tiranë u mbyll zyrtarisht në 16 shtator, 1939. Ambasadori amerikan Hugh Grant u largua nga Shqipëria më 27 Shtator, 1939).

MBRETI ZOG QËNDROI FORT NË POZITAT E TIJ…

765.75/445: Telegram

Ministri në Shqipëri (Grant) për Sekretarin e Shtetit

TIRANË, 8 prill, 1939, ora 10:00

[Marrë më 9 prill, ora 17:55]

Trupat italiane e pushtuan Tiranën sot paradite në orën 1000 dhe janë në kontroll të plotë me ndihmën e ministrit italian, stafi t të tij dhe disa zyrtarëve të lartë të qeverisë shqiptare. Rezistenca ndaj pushtimit italian u thye kur mbreti Zog iku nga Pallati Mbretëror i Tiranës mbrëmë, pak pas orës 18:00. Mbreti, i shoqëruar nga një ose më shumë prej ministrave të tij dhe pjesëtarë të Oborrit besohet se është drejtuar për në Greqi. Njoftohet sot në mëngjes se Mbretëresha Geraldinë, e cila u nis me një makinë ambulancë me beben e saj dyditëshe dje herët në mëngjes, ka arritur në Follorinë të Greqisë mbrëmë. Kam informata të besueshme se anëtarët katolikë të kabinetit kanë qëndruar në Tiranë; këta janë Rrok Gera, ministër i Ekonomisë Kombëtare, i cili bisedoi dje me komandantin e ushtrisë italiane pranë Shijakut dhe Kol Thaçi, minister i Financës. Ndoc Naraçi, drejtor i Komunikacioneve është gjithashtu në detyrë dhe jam informuar se dr. Mihal Sherko, sekretar i Përgjithshëm i Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe drejtor i zyrës së shtypit është ende këtu e se kishte qenë në Legatën Italiane këtë muaj. Mbreti qëndroi fort në pozitat e tij dhe ishte mbështetur nga shumica e anëtarëve të Qeverisë si dhe nga populli. Por siç më tha edhe mua në audience që pata me të të mërkurën, ai vetëm sa mund të bënte një demonstrim të rezistencës, sepse forcat e tij ishin shumë më të pakta në numër.

Sot në mëngjes në orën 600, vizitova një nga pjesët qendrore të Tiranës. Ende kishte të shtëna aty-këtu, pas zjarrit të armëve që ishte kryesisht në orët e hershme të mbrëmjes së djeshme. Pashë nja 12 ose më shumë xhandarë shqiptarë nëpër rrugë, disa përballë legatës italiane dhe të tjerë që ruanin ndërtesën e Ministrisë së Brendshme. Këtu gjeta kolonel Stamatin, shef i Shtabit të Xhandarmërisë dhe ministrin e Komunikacioneve, Naraçi. Nga informacionet që mora, duket se atasheu ushtarak italian, kolonel Gabrielle, është aktualisht në kontroll të kësaj zyre, megjithëse trupat italiane ishin ende disa milje larg në rrugën e Durrësit. Shefi i Shtabit të Xhandarmërisë mori një mesazh nga kolonel Gabrielle, ndërsa isha duke folur me të. Tani del gjithashtu se të shtënat mbrëmë ishin orkestruar kryesisht për të trembur popullatën, megjithëse dihet se këtu kanë marrë pjesë edhe të burgosurit politikë që u arratisën nga burgjet pas rënies së qeverisë dje pasdite. Pallati i Mbretit Zog në qendër të qytetit u plaçkit dhe u morën gjërat që kishte lënë Mbreti. Me sa kuptohet, Mbreti mori me vete shumicën e gjërave me vlerë. Nuk pashë shenja ndërtesash të dëmtuara të transmetuara nga burimet italiane. Kjo nuk ishte tjetër veçse propagandë e pastër për të përligjur pushtimin italian. Urrejtja shqiptare për italianët vazhdon, me përjashtim të disave që kanë marrë përfi time në para dhe pagesa të tjera si dhe ndoshta të udhëheqësve të popullatës katolike në qendrat kryesore. Nga informacionet që mblodha sot paradite duket se njoftimet e dhëna dje nga zyra shqiptare e shtypit lidhur me natyrën e luftimeve ishin të zmadhuara në njëfarë mase.

Bombardimet, shpërthimet dhe viktimat nuk ishin aq të rënda sa ç’thuhej në buletinet ushtarake. Shifra për viktimat nuk janë dhënë. Portet e Sarandës, Vlorës, Durrësit dhe Shëngjinit u pushtuan pas rezistencës nga ana e forcave të vogla të shqiptarëve. Ushtarët italianë me motoçikleta, të ndjekur nga tanket e vegjël, hyjnë në Sheshin e Tiranës në orën 10:30 dhe u grumbulluan pikërisht prapa kompleksit të Legatës Amerikane për t’u kthyer përsëri përmes qytetit. Shumë bombardues fl uturonin mbi kokat e njerëzve, madje njëri fluturoi mjaft ulët mu mbi legatën tonë, si ta bënte këtë për të sfi duar fl amurët amerikanë që ne i kishim ngritur dje për t’u mbrojtur nga ndonjë bombardim i mundshëm. Megjithëse disa mijëra burra dhe djemë kishin dalë dje në anët e sheshit kur hyjnë trupat, nuk pati ndonjë demonstratë dhe duartrokitjet ishin të rralla. Njëkohësisht me hyrjen e trupave, në rrugë u duk një numër i posaçëm i gazetës së pasdites, Shtypi. Titujt kryesorë ishin: “Trupat miqësore fashiste të komanduara nga gjeneral Guzzoni, vendosën një rend të ri në Shqipëri. Thirrja italiane për popullin shqiptar. Ngjarjet e djeshme – plaçkitja e Pallatit Mbretëror nga autoriteti special, të burgosurit lihen të lirë. Rendi sundon ngado, rivendoset jeta normale. Punonjësit e qeverisë, artizanët dhe profesionistët ftohen të rimarrin detyrat dhe zyrat”.

Një delegacion i vogël i udhëheqësve të Parlamentit Shqiptar u përpoq të penalizojë ata që mbështesin regjimin dhe tani është e dukshme se nuk pati trazira të vërteta. Nuk pati as ndonjë demonstratë kundër Mbretit përpara ikjes së tij, ndryshe nga njoftimet e përhapura gjerësisht dhe italian, por me sa u kuptua kjo përpjekje dështoi. Ish-kryepeshkopi i Kishës Ortodokse Shqiptare, Visarioni, (Mitropoliti Visarion Xhuvani, përndryshe: Visarioni i Shqipërisë (1890- 1965) ka qënë senator i Senatit të Dhomës së Këshillit Kombëtar të Shqipërisë (1920); bashkëpunëtor i Fan Nolit; i pari i Kishës Autoqefale Ortodokse Shqiptare (1929-1937); përkrahës i pushtimit të Shqipërisë nga Fashizmi Italian; një ndër asambleistët e 12 prillit 1939 si përfaqësues i Prefekturës së Elbasanit dhe pjesmarrës në Dërgatën e emëruar nga Asambleja për t’i ofruar më 14 prill, Kurorën Mbretërore të Shqipërisë, Viktor Emanuelit III të Italisë; peshkop i Beratit, Vlorës, Kaninës e Myzeqesë (1942-1945); arrestohet (1947) e dënohet me 20 vit) mbajti një fjalim, ku bëri thirrje për bashkëpunim me italianët, por u prit ftohtë. Ministritë shqiptare janë të shkreta me përjashtim të portierëve dhe disa nëpunësve që nuk përpiqen ta fshehin mërzitjen. Njoftohet se italianët do të përpiqen të formojnë një qeveri të re shqiptare*.

Ndërkohë, qeveria nuk ekziston dhe jam në pritje të udhëzimeve nga Departamenti. (2 Departamenti Amerikan i Shtetit në Washington D.C)

Konti Ciano arriti në Bashkinë e Tiranës në mesditë dhe përshëndeti turmën. Me të ishin dr. Mihal Sherko, sekretar i Përgjithshëm i Ministrisë së Jashtme dhe drejtor i zyrës së shtypit si dhe Xhafer Ypi, kryeinspektor i Gjykatës Mbretërore Shqiptare. Pas kësaj, Cianoja shkoi me automobil në legatën italiane. Duartrokitjet ishin të pakta.

GRANT.

(Ilir Ikonomi: “Pushtimi: ministri amerikan në Tiranë, Hugh Grant, rrëfen 7 prillin, UET Press. 2014)

 

Joseph Patrick KENNEDY 

Ambasadori i ShBA në Mbretërinë e Bashkuar 1939.

(Joseph Patrick Kennedy (1888–1969), ambasador i SHBA në Mbretërinë e Bashkuar të Britanisë së Madhe nga 8 mars 1938 deri më 22 tetor 1940.

 

ÇDO NDRYSHIM NË STATUSIN E SHQIPËRISË DO TË PRISHTE NË MËNYRË TË PASHMANGSHME STATUKUONË NË MESDHE

765.75/422: Telegram

Ambasadori i ShBA në Mbretërinë e Bashkuar (Kennedy) për Sekretarin e Shtetit

LONDËR, 7 prill 1939, ora 18:00

Personal dhe rreptësisht konfi dencial për Sekretarin dhe Nënsekretarin (Fjala është për Sekretarin dhe Nënsekretarin e Departamentit Amerikan të Shtetit) I Ngarkuari me Punë i Italisë sot paradite i përcolli (sekretarit të Jashtëm) lordit Halifax (Njihej ndryshe si Viskonti Halifax, ishte sekretar i Jashtëm Britanik mes viteve 1938-1940), një mesazh personal nga Musolini (1883-1945), themeluesi I Fashizmit (1919-1945); kryeministri i Italisë (1922-1943)  për kryeministrin Neville Chamberlain. (Arthur Neville Chamberlain (1869-1940) ishte kryetar i Partisë Konservatore Britanike (1937-‘40), kryeministër i Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së Madhe (1937-‘40).

Zoti Musolini thoshte se e kishte lexuar me interesimin më të madh deklaratën e djeshme të kryeministrit në Dhomën e Komuneve, në të cilën ky i referohej Shqipërisë dhe dëshironte ta siguronte zotin Chamberlain se diferencat që ndanin Italinë dhe Shqipërinë do të zgjidheshin në një mënyrë të tillë që të mos krijonin shqetësim për marrëdhëniet Anglo-Italiane dhe as për ato ndërkombëtare në përgjithësi. Lordi Halifax i tha Të Ngarkuarit me Punë se ishte I kënaqur që merrte këtë mesazh dhe se do t’ia përcillte atë Kryeministrit, por shtoi se zoti Musolini duhet sigurisht të kuptojë që, ndonëse Britania e Madhe nuk ka lidhje të drejtpërdrejta me Shqipërinë, çdo ndryshim në statusin e Shqipërisë do të prishte në mënyrë të pashmangshme statukuonë në Mesdhe, në të cilën Britania ka një interes të drejtpërdrejtë dhe jetik dhe se, ndonëse ai ishte i lumtur për mesazhin e sigurimeve të zotit Musolini, do të ndihej më i qetë të dinte se në statukuonë e Mesdheut nuk parashikohej asnjë ndryshim.

KENNEDY

Teksti i mësipërm u komunikua nga Forin Ofisin në konfidencën më të rreptë. (Foreign & Commonwealth Ofi cce–Zyra e Jashtme (e Mbretërisë së Bashkuar) e Komunuelthi i Shteteve (Komonuelthi Britanik), që aktulisht përfshin Mbretërinë e Bashkuar të Britanisë së Madhe e Irlandës së Veriut, Kandanë, Australinë, Indinë, Afrika e Jugut, Antigua e Barbuda, Bahamas, Bangladesh, Barbados, Belize, Botswana, Brunei, Dominika, Fixhi, Gambia, Gana, Grenada, Guajana, Guinea Re Papaua, Ishujt Solomone, Kameruni, Kenia, Kiribati, Lesoto, Malawi, Malajzia, Malta, Mauritius, Mozambiku, Namibia, Nauru, Nigeria, Pakistani, Qipro, Ruanda, Samao, Sant Kitis e Nevis, Sant Lucia, Sant Vincent e Grenandines, Sejshelet, Sierre Leone, Singapore, Singapore, Sri Lanka, Swaziland, Tanzania, Trinidad e Tabogo, Tonga, Tuvalu, Uganda, Vanuatu, Zamba, Zelanda e Re.

 

 

Arthur Bliss LANE, Ambasadori i SHBA në Jugosllavi 1939

(Arthur Bliss Lane (1894–1956) – ambasador i SHBA në Jugosllavi nga 23 tetor 1937 deri më 14 prill 1941).

INTRIGA ITALO-JUGOSLLAVE KUNDËR ZOGUT DHE SHQIPËRISË

765.75/469: Telegram

Ministri i ShBA në Jugosllavi (Lane) për Sekretarin e Shtetit (Cordell Hull, 1871-1955, nga Tennesse, i 47-ti Sekretar Amerikan i Shtetit, 4 mars 1933–30 nëntor 1944, ; senator i Shtetit Amerikan, 1931-’33), i nderuar me Çmimin Nobel për Paqe, 1945).

Beograd, 11 prill 1939, ora 16:00

Duke iu referuar telegramit nr. 119 të 7 prillit, ora 15:00 nga Roma, pyeta sot paradite në Ministrinë e Jashtme nëse Qeveria Jugosllave kishte patur ndonjë shqetësim për ndonjë sulm nga ana e Shqipërisë dhe në cilën datë Qeveria Italiane i kishte komunikuar Qeverisë Jugosllave informacionin lidhur me të ashtuquajturën dëshirë të mbretit Zog për të marrë me forcë një pjesë të territorit jugosllav (fjala është për Kosovën. Cianoja pretendonte se Mbreti Zog i kishte kërkuar ta ndihmonte me trupa për të marrë Kosovën dhe se kur Italia refuzoi, qëndrimi i Zogut ndaj Italisë u bë armiqësor. Cianoja e përdori këtë histori qartazi të sajuar prej tij për të përligjur pushtimin e Shqipërisë).

Zëvendësministri i jashtëm, Miloje Smiljanic, zëvendësministër i Jashtëm i Mbretërisë së Jugosllavisë në vitin 1939,  u vu në pozitë të vështirë dhe në fillim iu shmang komenteve. Pasi unë ngula këmbë në pyetjen time, ai tha se, megjithëse italianët kishin njëfarë kohe që fl isnin për intriga të Zogut ndaj marrëdhënieve italo-jugosllave, nuk ishte përmendur ndonjë synim i Zogut për të ndërhyrë në Jugosllavi deri në çastin kur Cianoja i tregoi Ministrit Jugosllav rreth planeve për pushtimin e Shqipërisë. Siç kam raportuar në telegramin tim nr. 69, kjo duhet të ketë ndodhur në mbrëmjen e 6 prillit. E pyeta Smiljanicin nëse Qeveria Jugosllave kishte patur ndonjë informacion të pavarur, pra, jo nga burime italiane, që të tregonte se Zogu ishte duke planifikuar një sulm kundër Jugosllavisë. Përsëri ai iu shmang pyetjes dhe foli për shqetësimet që Zogu i kishte krijuar si Italisë, edhe Jugosllavisë. Foli gjithashtu për hartat që kishte botuar Zogu, të cilat tregonin se Shqipëria e Madhe shtrihej deri në Nish. Më në fund ai e pranoi se ata (jugosllavët) nuk kishin marrë informacione lidhur me sulmin e propozuar ushtarak, përveçse nga burime italiane.

Përsa i përket politikës së tanishme jugosllave, ai tha se masat ushtarake kundër Italisë do të ishin të padobishme dhe se Jugosllavia duhet të gjente mënyrat e duhura për të jetuar në marrëdhënie miqësore me fqinjin e saj më të madh. Kur e pyeta nëse pushtimi i Shqipërisë do të sillte ndonjë rrezik ushtarak dhe ekonomik për Jugosllavinë, ai tha se fortifi kimi italian i Sazanit kishte vazhduar prej 20 vjetësh. Qëndrimi i tij dukej tolerues ndaj pushtimit italian të Shqipërisë, megjithëse e pranoi se ka një alarm të përgjithshëm lidhur me seriozitetin e gjendjes.

LANE.

Ilir Ikonomi: “Pushtimi: ministri amerikan në Tiranë, Hugh Grant, rrëfen 7 prillin, UET Press. 2014).

 

Hugh G. GRANT, Ambasadori i SHBA në Shqipëri 1939

MBYLLJA E LEGATËS AMERIKANE SHKAKTON KEQARDHJE TE SHQIPTARËT

TIRANË, 26 qershor 1939

Të nderuarit Sekretar i Shtetit Uashington.

Zotëri,

Kam nderin t’ju bashkëngjis për informacionin dhe dokumentacionin e Departamentit, një kopje të njoftimit të fundit të kësaj legate përpara se ajo të mbyllet. Njoftimi ka lidhje me festimet për 4 korrikun, përvjetorin e Pavarësisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës*.

Mund të shtoj se kam marrë shumë shprehje të keqardhjes nga mjaft shqiptarë të shquar lidhur me vendimin për të mbyllur Legatën Amerikane në Shqipëri. Nga sa jam njoftuar, një numër shqiptarësh patriotë ndiejnë thellë në zemrat e tyre se mbyllja e Legatës Amerikane është një tjetër simbolizëm që flet për fundin e pavarësisë së vendit të tyre, sepse Amerika ishte mbrojtësja e Pavarësisë Shqiptare në Konferencën e Paqes në Paris dhe përmes Legatës në Tiranë ajo jepte një dëshmi të qartë të interesimit të saj për Pavarësinë dhe mirëqenien e këtij vendi e të popullit të tij.

Dje u bëra një vizitë lamtumire krerëve të tre organizatave më të mëdha fetare të Shqipërisë, Dr. Behxhet Shapatit, Kryetar i Komunitetit Mysliman, Kryepeshkopit Kristofor Kisi, kreu i Kishës Ortodokse dhe kryegjyshit Salih Njazi Dede, kreu i Urdhërit Botëror të Bektashijve. Me gjithë “karantinën” që është vendosur ndaj legatave në Shqipëri nga regjimi italian për të mos i lejuar shqiptarët t’i vizitojnë ato, të tre këta krerë fetarë, që të tre miq të mi personalë, më pritën me ngrohtësi të jashtëzakonshme dhe shprehën keqardhjen e tyre të sinqertë për faktin që Legata Amerikane po mbyllej dhe që ministri e stafi i tij do të largoheshin nga Shqipëria. Njëri prej përfaqësuesve të lartë myslimanë, që ishte i pranishëm Hugh G. Grant në takimin tim me Dr. Shpatin, nuk e mbajti dot veten dhe shpërtheu në lot hidhërimi kur po më shtrëngonte dorën për të më thënë lamtumirë. Për mendimin tim, kjo e kishte arsyen tek ndjenja e tij e thellë se, duke më thënë lamtumirë, ky patriot shqiptar, që i gëzohej pavarësisë së vendit të tij deri në pushtimin italian, shihte te largimi im një shenjë konkrete të fatit tragjik të vendit të tij të dashur. Edhe gjatë vizitës që i bëra Kryegjyshit të sektit Bektashi, në sytë e plakut u shfaqën lotë kur ai po më thoshte lamtumirë. Jam i sigurtë se edhe ai nuk mendonte për mua personalisht, por për lidhjet e forta të miqësisë që kanë ekzistuar mes vendit të tij dhe timit dhe që simbolizoheshin nga Legata Amerikane në Tiranë.

Me respekt: Hugh G. Grant.

Ilir Ikonomi: “Pushtimi: ministri amerikan në Tiranë, Hugh Grant, rrëfen 7 prillin, UET Press. 2014).

 

Nota e Qeverisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës, 1945

QEVERIA E SHTETEVE TË BASHKUARA TË AMERIKËS E NJEH QEVERINË E SHQIPËRISË

THE FOREIGN SERVICE OF THE UNITED STATES OF AMERICA

Tiranë, 12 Nëndor 1945

I ndershëm Zoti Gjeneral-Kolonel Hoxha,

Qeveria e Shteteve të Bashkuara mbasi e shqyrtoi kërkesën e autoriteteve Shqiptare për njohje, më ngarkoi t`ju njoftoj gadishmërinë e saj për të hyrë në marrëdhënie diplomatike me regjimin e tanishëm të Shqipërisë. Duke vendosur marrëdhënie zyrtare me Qeverinë Shqiptare, Qeveria e Shteteve të Bashkuara dëshëron të veprojë në pajtim me detyrimet dhe parimet për të cilat është angazhuar në Deklaratën e Krimesë në lidhje me Europën e çliruar dhe prandaj kërkon sigurime që zgjedhjet e arthme për Asamblenë Kushtetetonjëse të zhvillohen mbi baza me të vërtetë të lira, me vota të fshehta dhe pa kërcënime apo frikësime; që të gjithë individët dhe grupet në Shqipëri të gëzojnë lirinë e fjalës dhe të drejtën e plotë ligjore për të paraqitur dhe përkrahur kandidatët e tyre; dhe që korrespondentët e shtypit të huaj të lejohen të hyjnë në Shqipëri të vëzhgojnë dhe të raportojnë lirisht mbi zgjedhjet dhe mbi veprimtarinë e Asamblesë Kushtetonjëse.

Qeveria e Shteteve të Bashkuara gjithashtu dëshëron që autoritete Shqiptare të konfi rmojnë që traktet dhe marrëveshjet që ishin në fuqi midis Shteteve të Bashkuara t`Amerikës dhe Shqipërisë më 7 prill 1939 të mbeten në fuqi. Qeveria e Shteteve të Bashkuara, nga ana e vet, konfi rmon, vleftësinë e vazhdimit në fuqi t`atyne instrumentave. Me t`i marrë këto sigurime të kërkuara, Qeveria e Shteteve të Bashkuara do të jetë gati të bëjë çkëmbimin e përfaqësonjësve diplomatikë. Gjithashtu jam i porositur t`ju bëj të ditur se proponimi i tanishëm i Qeverisë të Shteteve të Bashkuara për sa i takon vendosjes së marrëdhënieve dipllomatike nuk duhet të pandehet se paragjykon konsiderimin, në ndonjë datë të mëvonshme, të çështjeve të tjera me karakter ndërkombëtar që prekin Shqipërinë. Do të jem fort i lumtur t`i transmetoj Qeverisë s`ime përgjigjen tuaj rreth proponimeve të parashtruara më sipër.

Me nderime: H.T.FULTZ.

(Harry Trevlin Fultz, 29 Dhjetor 1888–30 Dhjetor 1980, nga Indiana në SHBA; fi llimisht punoi pedagog në institucione të ndryshme në Amerikë; ish drejtor i Shkollës Teknike në Tiranë, 1922-1933, sot – Instituti “Harry Fultz, i cili në largim të misionit të tij të lartë iu la brezave të kësaj shkolle një mesazh të çmuar: “Përpiqu ta bësh vendin të denjë për të jetuar në të”. Gjatë Luftës së Dytë Botërore punoi 4 vjet në Departamentin e Shtetit dhe në agjensitë e tjera qeveritare të SHBA. Nga maji i vitit 1945 deri në nëntor të vitit 1946 punoi në misionin diplomatik të SHBA në Tiranë dhe në ambasadën Amerikane në Romë deri në pranverë të vitit 1947. Në pranverë të vitit 1947 u caktua Drejtor i Qendrës Ndërkombëtare, një rezidencë kryesisht për studentët e huaj në Universitetin e Chicagos dhe qëndroi në këtë post deri sa doli në pension në vitin 1962. Gjatë këtyre viteve punoi gjithashtu sekretar i Bordit Panamerikan të Arsimit, 1947 – 1962).

(Gazeta “Bashkimi”, 17 nëntor 1945, fq.1).

 

HARRY T. FULTZ,

NË SHQIPËRI SI ANËTAR I NJË MISIONI ZYRTAR DIPLOMATIK AMERIKAN, 1888 – 1980

Pothuajse të gjithë e njohin Harry Fultz, ish Drejtor i Shkollës Teknike Amerikane  në Tiranë i cili vdiq më 30 dhjetor 1980 në Salem, Indiana në moshën 92 vjeç. Shumë vetë po ashtu dhe unë i kemi borxh një mirënjohje të madhe. Me të vërtetë mund të themi që ai ka bërë më shumë se çdo intelektual tjetër për ti dhënë formë zhvillimit arsimor dhe kulturor të Shqipërisë në periudhën midis dy luftrave.

Ai ishte në gjendje të arrinte këtë sepse kombinoi shumë cilësi të shquara. Energjia e tij ishte e tillë që gjatë 12 vjetëve që kaloi në këtë vend bëri punën e shumë njerëzve. Shumanshmëria e tij ishte po aq e madhe sa edhe energjia e tij. Përveç se ishte një mësues i madh dhe frymëzues, ai ishte edhe një administrator i aftë, inxhinier, mjeshtër për tregti dhe artizanat. Shkurt ai ishte një shembull i shkëlqyer i njeriut të mendimit dhe veprimit. Karriera e tij në Shqipëri ishte ajo e një pionieri të arsimuar me kuptimin më të mirë të fjalës. Një njeri me më pak imagjinatë dhe inisiativë ndoshta do ta transplatonte sistemin Amerikan të Arsimit në Shqipëri dhe do ta bënte atë të punonte në kushtet shqiptare. Por Fultz nuk zgjodhi këtë rrugë. Ai hodhi poshtë ato ide të arsimit amerikan të cilat i mendoi jo të përshtatshme për nevojat dhe kushtet shqiptare. Dhe në vend të tyre me vështirësi dhe eksperimente të vazhdueshme ai u mundua të krijonte një shkollë e cila në fund ishte një nga institucionet më të mira të llojit të saj në Ballkan. Çdo gjë që ai bëri: mbillte në një fermë, jepte leksione, hapte një hendek ose ndihmonte për të nxjerrë revistën e shkollës, kishte gjurmët e imagjinatës dhe entusiazmit të tij. Por ndoshta merita e tij e madhe arsimore nuk ishte njohuria e tij e cila ishte e gjerë, nuk ishte energjia e tij e pashtershme, por ishte shembulli personal i përditshëm që ai tregonte tek nxënësit e tij dhe stafi . I gjithë personaliteti i tij dhe puna rrezatonin një të vërtetë të rëndësishme. Ajo ishte: «Bota është një vend kompleks i banuar nga individë të veçantë. Nuk ka rregulla të qarta që do t’i përshtateshin çdo qenie njerëzore ose situate. Kështu mbani mendjen ngritur për ide të reja dhe infl uenca. Kombinoni arsyen dhe frymëzimin me integritetin dhe shumë punë». Por Fultz kurrë nuk propagandoi rreth këtyre problemeve. Ai besonte se të vërtetat e rëndësishme mund t’i komunikojmë më mirë nëpërmjet shembullit sesa nëpërmjet perceptimit. Ai ishte një mësues dhe udhëheqës i devotshëm dhe frymëzues për të tjerët me shembullin e tij. Ai besonte me gjithë shpirt në lirinë intelektuale dhe politike dhe e transmetoi këtë besim tek të tjerët në mënyrë praktike. Ai e trajtonte çdo student si një individ dhe merrej me problemet e tij me mirëkuptim dhe simpati të madhe. Ai gjithashtu i inkurajonte ata për të administruar problemet e shkollës nëpërmjet trupit të zgjedhur prej tyre me pak ose aspak ndërhyrje nga stafi I mësuesve. Fultz e dinte se vetqeverisja arrihet më shumë nga praktika reale se sa nga teoria abstrakte.

Në 1944 Fultz shkoi në Shqipëri si anëtar i një misioni zyrtar amerikan pas një mungese prej më shumë se 10 vjetësh. Ai u shoqërua nga vajza e tij Joan. Pesë vjet më vonë ata të dy botuan një libër me vjersha të titulluar «Lines to Illyria». (Vargje për Ilirinë) i cili u shkrua gjatë qëndrimit të tyre në vend. Në parathënie thuhet: «Këtu prej shekujsh breza të njëpasnjëshëm të së njëjtës pjesë të familjes njerëzore ndeshën: urinë, përmbytjen e djegien, kanë jetuar dhe po lenë pas ditët e tyre. Në të gjitha pikpamjet e periudhës së historisë së dokumentuar, hordhitë pushtuese kanë vërshuar dhe kanë rrënuar tokën e tyre, kanë vrarë njerëzit e tyre dhe kanë ikur. Dukuritë e natyrës kanë gëlltitur qytetet e tyre nën det dhe tërmete e fatkeqësi të tjera i kanë vizituar ata. Duke ndjekur secilën nga këto fatkeqësi dhe katastrofa të shkaktuara nga njerëzit dhe dukuritë e natyrës, kjo grimë e fortë elastike e njerëzimit ka shtrënguar radhët e saj dhe ka vazhduar të jetojë, të ruajë gjuhën, karakteristikat racore, kostumet dhe zakonet; një kronikë e gjallë historike e përshtatshmërisë dhe qëndrueshmërisë të mendjes dhe

shpirtit të njeriut».

Misioni zyrtar amerikan u largua nga Shqipëria në nëntor 1946 për arsye të armiqësisë së treguar ndaj tij nga regjimi komunist. Shumë shpejt pas kësaj Fultz dhe kolegët e tij u akuzuan se kishin frymëzuar dhe organizuar veprimtari sabotazhi kundër qeverisë së re. Ishte e qartë se qeveria e Tiranës kishte shumë nevojë për armiq të jashtëm të fuqishëm për të konsoliduar pozicionin e saj brenda vendit. Shtetet e Bashkuara ishin lugati kryesor i qartë nga jashtë. Kështu Harry Fultz, nënpunësi i qeverisë amerikane, u bë në këtë rast njeriu më i volitshëm për t’u ndëshkuar. Në sytë e udhëheqësve komunistë shqiptarë ai mishëronte një rrezik të veçantë për sistemin e tyre: devocionin e madh për liri intelektuale dhe politike që ai kishte futur në ishnxënësit e tij. Si rezultat i kësaj logjike politike prapë, një nga miqtë më të mirë dhe më të devotshëm që populli shqiptar kishte pasur ndonjëherë, u shpall papritur armik i tyre. Ishte sikur po përpiqeshe të kuptoje se Shën Francis i Assisit ishte si një lloj Al Kapone. Të gjithë ata që ishin familjarizuar me Fultz dhe punën e tij u goditën rëndë nga ky akt i patregueshëm dhe mosmirënjohës. Unë përshëndes kujtimet e mësuesit të madh amerikan, me një admirim, respekt dhe mirënjohje të thellë”.

Anton LOGORECI.

(Anton Pjetër Logoreci, një nga figurat e shquara të emigrimit shqiptar në Mbretërinë e Bashkuar të Britanisë së Madhe e diasporat shqiptare, shkrimtar, diplomat, publicist, gazetar shumëvjeçar në BBC. U lind në Shkodër, 1910 e ndrroi jetë në Londër, 1990. Ai studio në Kolegjin Teknik Amerikan në Tiranë (sot- Instituti “Harry Fultz”) të cilin e kreu më 1927 dhe ishte redaktor i revistës shkollore “Laboremus”–e vlerësuar me çmime ndërkombëtare në Amerikë, ndaj e ka njohur nga afër e për mirë dr. Harry Fultzin, drejtorin e atëhershëm të kësaj shkolle. Ai punoi mësues derisa Mbreti Zog e emëroi përkthyes të gjeneral-majorit britanik Jocelyn Percy–Inspektor i Përgjithshëm e shef i Departamentit të Xhandarrmërisë të Oborrit Mbretëror Shqiptar. “Antoni kishte shkuar në Angli të studionte ekonomi dhe shkencat politike. Musolini pushtoi Shqipërinë kur ai u diplomua dhe kur BBC fi lloi transmetimin e saj, Antoni u vu në krye të Sektorit Shqiptar faktikisht duke u bërë formuluesi i programeve për Evropën Lindore dhe Qendrore”- shkruante bashkëshortja e tij, Doreen Clements Logoreci, në “Liria”, New York–SHBA, tetor 1993. A. Logoreci ka dy libra të botuar: të parin në mërgim, në gjallje të vet, më 1977, në Londër, me titull “Shqiptarët -Të mbijetuarit e harruar të Evropës” në gjuhë angleze, me 224 faqe, dhe të dytin, në Shqipëri, pas vdekjes, me titull “Rikthim i Nologus” me pjesë nga krijimtaria letrare e publicistike e tij, nga SHB “Logoreci”, në përkujdesje të botuesit Pjerin Logoreci, Tiranë, 2000, faqe: 136, ISBN 99927-664-7-6. Presidenti i Republikës së Shqipërisë, prof. dr. Sali Berisha, me Dekretin nr. 616, dt. 2 gusht 1993, e ka dekoruar me medaljen “Pishtar i Demokracisë”, me motivacionin: “Si një personalitet i shquar i kulturës shqiptare, një anti-komunist i patundur dhe një mbrojtës i shkëlqyer i çështjes mbarëkombëtare”).

 

HARRY T. FULTZ, …1922 – 1945…

Është lindur në shtetin Indiana të Shteteve të Bashkuara. Nga emri duket se do të jetë prej origjine gjermane, por ay kurrë nuk i është përgjegjur kësaj pyetje që i ëshrë bërë shpesh herë në kohën e kaluar. Fultz është i martuar: ka një vajzë dhe një djalë. E shoqja është profesoreshë në Chicago; e bija vazhdon universitetin në Chicago dhe i biri është në Marinën Amerikane.

Në luftën e parë botnore ay ishte lidhur me Kryqin e Kuq Amerikan dhe me Kryqin e Kuq të të rinjve amerikanë.  Më 1922 u dërgua si drejtor i Shkollës Teknike në Tiranë ku ndenji si i tillë deri në vitin 1933, kohë kur u bë ligji për mbylljen e shkollave të huaja e private. N’atë kohë Qeverija e akuzoi se gjoja kishte vjedhur dhe kishte shpërdoruar fondet e shkollës; por kjo gjë nuk u vërtetua. Ay hiku prej këndej duke shprehur shpesh herë inatin kundra Ahmet Zogut, Mirash Ivanajt dhe të tjerëve. Edhe tani, kur vjen rasti, ay çfaq keqardhjen dhe inatin e tij për masën që u muar atëherë për mbylljen e shkollës teknike.

Në kohën kur ishte këtu si drejtor i Shkollës Teknike vepronte edhe si përfaqësues i Kryqit të Kuq Amerikan dhe sidomos si përfaqësues i Kryqit të Kuq të të rinjve amerikanë. Dhe pikërisht prej këtij instituti të fundit vinin fondet për mbajtjen e shkollës teknike. Kur Amerika hyri në luftën e dytë të përbotëshme, Fultz-i u thirr me shërbim pranë Ministris së Punëve të Jashtme Amerikane. Me t’u çliruar pjesa Jugore e Italis, Fultz-i dërgohet aty për t’a informuar Ministrinë e Jashtme Amerikane mbi gjendjen në Shqipëri. Përpara se të zbresi në Itali qëndroi për një kohë në Orano (Afrikë). Pikërisht prej këndej u dërgua në Bari, ku qëndroi afër dy vjet. Në këtë qytet vepronte si ndërlidhës ndërmjet Misionit Ushtarak Amerikan në Shqipëri dhe Ministrisë së P. të Jashtme Amerikane. Në Bari kish si ndihmës për ca kohë Llazi Postol (në dokumentat amerikane figuron me emrin: Larry Post). Llazi më von (gjatë okupacionit) kaloi në Shqipëri dhe sot vjen rrotull në Tiranë. Si ndihmës e këshilltar permanent Fultzi ka patur nënështetasin amerikan Anthony Stevens. Erdhi në Shqipëri bashkë me Z. Jacobs. Flet vetëm anglisht. Kupton fare mirë shqip por nuk flet. Prej natyre është një njeri që fl et pak dhe mendohet dhe e peshon mirë çdo gjë që deklaron. Është mjaft humorist në biseda dhe bashkë me humorin që ka duhet të dallojmë edhe komentet që ay bën.

Sikurse e dijnë të gjithë është një tip që është dhënë shumë mbas bujqësisë. Nuk mërzitet të bisedojë orë të tëra për bujqësi. Është mjaft puntor. Është njeri i informuar mire mbi gjendjen në Shqipëri e sidomos mbi shumë persona. Njeh posaçërisht ish-nxënësit e tij. Kur vjen në kontakt me ta i këshillon t’i bjenë prapa bujqësisë. Si me shakà, në formë humori, e hedh shpesh fjalën: “Pse e lini tokën pa punuar dhe bëhi policë e oficera”.

Kur pyet ndonjë gjë rreth gjëndjes së Shqipërisë sot, mban një ekuilibër në fytyrë që është e vështirë të kuptosh përshtypjen që i bën një lajm ose një tjetër që dëgjon. Mbi gjendjen t’onë të mbrendëshme bën fare pak komente, për të mos thënë hiç. Është shumë i rezervuar.

 

(Ky dokument fjalashkruhet sipas origjinalit arkivor, ashtu siç e kanë hartuar portretin e Harry T. Fultz sigurimsat përkatës në raportin e Sigurimit të Shtetit Shqiptar, i cili e kishte vnue në shënjestrën e tij këtë amerikan misionarë të shquar që bëri shumë për Shqipërinë e shqiptarët dhe nxënësit e shkollës së tij amerikane ishin ndër ata kryesorët që e ndërtuan Shqipërinë e re në kohën e Zogut dhe të Enverit.  Ky dokument gjendet në arkivën e AIDSSH-së (Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e Sigurimit të Shtetit), i cili u bá publik më 21 nëntor 2017 në veprimtarinë përkujtimore “E vërteta e inxhinierëve të kënetës së Maliqit”, organizuar nga AIDSSH në bashkëpunim me Fakultetin e Inxhinierisë së Ndërtimit, Institutin e Historisë, Qendrën e Studimeve Albanologjike në Tiranë).

 

Harry T. FULTZ, Ambasada e SHBA në Shqipëri

(1945-’46)

MALI I DAJTIT

(Mali i Dajtit kundrue prej truellit të Legatës Amerikane. Pranverë, 1946)

 

O rreze dielli mbi Dajt në ditët përtuese të pranverës,1

N’sa shllunga resh të grumbullohen për me m’rizgjue!

O tingllim kumonësh mbi Dajt, muzikë barijsh ndër prozhme,

Kur rrunxat të lumtuna nuhasin puhin erandshme të mbramjes!2

Atje ndër vrrije e lugina, pranë prrojesh gurgulluese

Bujku then bucat e ndjellë andrrat e tija.

Të mbjellunit e pranverës, ngrohjen e diellit veruer

E ngjyrat e shndritshme të vjeshtës mbas të korrash.

O rreze dielli mbi Dajt në ditët përtuese të pranverës,

Un e dij se kumonët janë tue tingllue e zogjt në flutrim!

 

Dr. Harry T. Fultz ka një anë tjetër të panjohur të tij: ka shkruar dhe poezi për Shqipërinë e Shqiptarët, të cilat i ka botuar në një libërth të vetëm në anglisht “Lines to Illyria” (“Vargje për Ilirinë”) shkrue sëbashku me të bijën, Joanën, në Tiranë -1946, kur ishte në krye të Misionit Diplomatik Amerikan. Ai e e shtypi atë libër në pak kopje, më 1950, në «The Chiswick Press, New Southgate, London, Nr.11”, me një parathënie me katër paragrafë të shkruar prej tij.

Libri “Lines to Illyria” (“Vargje për Ilirinë”) ka veç 42 faqe, i cili përmban parathanien, 19 poezi, 17 ilustrime, i ndarë në katër pjesë: “Atdheu i Shqiptarëve” me 6 poezi; “Liria e Popullit” me 3 poezi; “Republika Popullore” me 4 poezi dhe “Kujtime” me 6 poezi.

Zef V. Nekaj i përktheu 6 poezi nga ky libërth: “Mali i Dajtit”(Mali i Dajtit kundrue prej truellit të Legatës Amerikane, Pranverë, 1946); “S’ka lot me derdhë” (Nji fëmij lodron në nji fushë afër Tiranës, Pranverë 1946); “Vendi i Shqipes malit”;“Ullijt e vjetër”; “Urat e vjetra duket se thonë” (Urë Rromake mbi lumin e Tiranës, afër Tufi nës); “Atje në nji qytezë malore” (Shteg për në Gjinokastër, nji treg e garnizon ushtarak afër kufinit Grek, Qershuer, 1946), të cilat sëbashku me essenë e tij ”Vjerrshat e njij Miku të Shqipnis” i botoi në revistën “Shejzat” nr. 5-6, Romë-Itali, viti 1958, revistë e Koliqit e Camajt.