Ismail Kadare: Shënime nga kapitaneria e portit

 

Qysh se jam emëruar me punë këtu, s’më ka ndodhur të kaloj natë më të keqe. Një angushti ma largonte gjumin, por pa ma hequr krejtësisht. E kam vënë re se këto janë netët më të këqija, kur gjumi as të vjen, as të ikën, po rri aty mënjanë si për të të sfilitur.

Sikur të mos mjaftonte kjo, herë-herë më dukej se nga deti vinte një rënkim. Dy-tri herë u ngrita dhe  përgjova në dritare. S’ndihej asgjë, veç kur shtrihesha rënkimi përsëritej.

Zot, psherëtiva, çliromë nga këto parandjenja të liga dhe u luta me përdëllim si rrallëherë. Disi i qetësuar nga lutja, më tepër ndoshta prej agut që po afronte, më në fund, aty ndaj të gdhirë më zuri gjumi.

Gjatë ditës qepallat i kisha të rënda plumb. Dy herë shefi më tërhoqi vërejtjen gjatë përpilimit të kumtesës për kapjen e një sasie kripe kontrabandë në anijen “Jupiter”. Megjithëse është njeri tekanjoz, duhet të them se këtë herë kishte të drejtë. Më e keqja ishte se nuk dija si ta përligjja mefshtësinë time. T’i thosha se gjatë natës nuk kisha fjetur fare, ngaqë më bëhej se dëgjoja rënkime nga deti, kishte rrezik të më merrte për të lajthitur.

E shtunë, 14 shtator.

Breg i detit plot me leshterikë ngjyrëkafe të nxjerra nga valët e dy ditëve të fundit. Shkumë që formohet e shpërbëhet në një përsëritje lodhëse përpara syve të mi. Përsëri kontrabandë, këtë herë stofrash. Zhbirime, gjobitje, kumtime për qendrën.

Njëlloj si javën që shkoi. Njëlloj si javën tjetër përpara kësaj. A mund të ketë njëtrajtshmëri më topitëse se kjo?

Përpara një muaji, kur më ngarkuan edhe me një detyrë të veçantë: matjen çdo ditë të temperaturës së ujit, furisë së dallgëzimit, si dhe shpejtësinë e erës dhe drejtimin e saj, m’u duk se diçka do ta thyente mërzinë e ditëve. Por nuk ndodhi ashtu. Ato më shtuan vetëm kokëçarjet.

E martë, 17 shtator.

Udhëtarë të një anijeje që vinte nga Shqipëria dhe që ndaloi gjysmë dite, sa për të marrë ujë, sollën që andej lajme të këqija. Kështjellat shqiptare po bien njëra pas tjetrës. Me sa duket, së shpejti gjithçka do të marrë fund atje. Thuhet se kryeqyteti i vendit, Kruja, ka rënë ndërkaq dhe se së shpejti do të bjerë Shkodra. Një murg venedikas, me të cilin bisedova vetë, më tha se ka të ngjarë që pranverën që vjen turqit të nisin sulmin e madh kundër krejt Europës. Dhe Italia jonë do të jetë e para që do të bjerë. Duhet të jesh i verbër që të mos e shikosh këtë, kështu më tha. Flitet se sulltani i tmerrshëm i turqve, Mehmeti i dytë, paska deklaruar se pasi e ka kthyer Shën Sofinë e Kostandinopolit në xhami, nuk pret veçse pranverën për ta lidhur kalin e tij te portal i kishës së Shën Pjetrit në Romë.

U llahtarisa nga gjithë këto.

E shtunë, 21 shtator.

Dje më hoqën vërejtjen lidhur me shënimet e temperaturave dhe të erës që, sipas kërkesës së qendrës, i kisha dërguar atje. I kishin gjetur jo fort të plota e të sakta. Gjithë natën s’më zuri gjumi. Vrisja mendjen të gjeja nëse ishin vërtet të pakënaqur nga kjo, apo s’ishte veçse një shkas për të më hequr qafe. Ky mendim i fundit sa ç’m’u duk bindës në krye, aq më ngjau qesharak pastaj. E kush do ta lakmonte këtë punë të trishtueshme, buzë këtij bregu gati të shkretë, ku togjet e leshterikëve, me atë ngjyrëkafe jotokësore, i ngjajnë një makthi?

Kështu e qetësova veten njëfarësoj, megjithëse shqetësimi më rifilloi shumë shpejt. Në qoftë se nuk ishte kjo, atëherë ç’ishte shkaku i pakënaqësisë? T’u ishin dukur vërtet të tilla, domethënë të pasakta, shënimet e mia, kjo ishte krejt e pabesueshme. Kush e mori vesh ftohtësinë e ujit dhe lartësinë e dallgëve në këtë breg të nëmur, para tridhjetë ditësh, para njëzet e nëntë ditësh, e kështu me radhë, që na paska dërguar matjet e tij të fshehta, të cilat, pasi qenkan krahasuar me të mia, na i paskan nxjerrë, këto të fundit, si jo fort të sakta?

E aq më tepër po të mendosh punën e erës, e drejtimit dhe e furisë së saj… Është vërtet për të luajtur mendsh e gjithë kjo. Po nejse. Kohët e fundit, përgjithësisht punët e mia po shkojnë mbrapsht dhe s’kam pse ta marr aq fort për zemër këtë mbrapshti të re.

E hënë, 23 shtator.

Anije tjetër nga Durrësi i Shqipërisë. Limani më i madh i vendit është në katrahurë të plotë. Atje nën mbrojtjen e Venedikut janë mbledhur një pjesë e familjeve të princave e baronëve shqiptarë, që po thyhen njëri pas tjetrit në kështjellat e tyre fatkeqe.

Ndonëse Venediku ka premtuar mbrojtjen e tyre, ata ndodhen në alarm të vazhdueshëm. E sikur turqit, pa pyetur traktate e marrëveshje, t’i sulen një ditë qytetit?

Atë punën e kalit të sulltan Mehmetit te portali i kishës së Shën Pjetrit ma dha një tjetër udhëtar sot. Ç’tmerr.

E enjte, 26 shtator.

Ujë i njelmët, që herë më duket më shumë i ftohtë e herë më pak, brezare dallgësh që thërrmohen me zhaurimë në vija të shtrembra, me kreshta të paqëndrueshme. Dhe erë. Erë që fryn herë në një drejtim, herë në tjetrin, që e ndërron drejtimin papritur, sipas trilleve të saj, pa lënë gjurmë kurrkund. Kurse unë gjurmoj si i shastisur të gjitha këto dy here ditën, në mëngjes dhe në muzg, “në orët e çmendurisë”, siç i quaj me vete.

Po të vazhdoj edhe ca muaj, në mos u çmendsha, kam për të rrjedhur me siguri.

E mërkurë, 2 tetor

E mora vesh më në fund shkakun e interesimit aq serioz për ato që më dukeshin si punë të kota, domethënë për ujin, dallgët dhe erën.

Dje erdhën nga kryeqyteti një grup njerëzish, gjysmë civilë, gjysmë ushtarakë, që u vërtitën gjithë ditën në breg të detit. Vizituan malin e vjetër, depot e ujit e të doganës, pastaj i ranë me këmbë ranishtes së shkretë përtej skelës, hetuan zhavorrin, shkëmbinjtë, madje disa shpërvolën petkat e u futën në ujë, ndonëse ujët ishte akull.

Aty nga pasditja u mor vesh arsyeja: këtu mendohet të ngrihet një port i madh ushtarak. Matanë detit, në token shqiptare tashmë të pushtuar, turqit paskan nisur zgjerimin e një baze të vjetër detare bizantino-shqiptare, për ta përdorur si pikënisje në sulmet e tyre kundër krishterimit europian. Kështu ia paskan vënë edhe emrin “Pasha-Liman”, që në gjuhën e tyre do të thotë: Pashai i Limaneve, si të thuash Liman i parë ose Liman Gjeneral.

Si kundërpeshë për këtë, monarkët e krishterë të Europës kanë vendosur të ngrenë këtu limanin e tyre të mbrojtjes. Madje thonë se pak a shumë edhe emrin ashtu do ta ketë “Porto Princeps”. Pra, do të jetë jo vetëm si pasqyrimi i tij në këtë breg, por edhe emnaku i tij.

Siç duket, të dhënat e mia, për të cilat (Zot i madh, dridhem tani kur i kujtoj), kam shfryrë kaq herë, duke i quajtur trille të çmendurish, për këtë qenkan kërkuar.

E martë, 8 tetor

Sot mbërriti anija e parë me refugjatë shqiptarë. Jo vetëm nëpunësit e portit, por gjithë gjindja që ndodhej në rrugët përreth u sulën në mol për t’i parë.

Pikëllimi që sillnin me vete dukej që larg. Dorëzat e arkave të rënda, stolitë e grave, madje dhe kopsat e veshjeve spërndritnin që tej, si të qullura nga lotët.

Pastaj kur u afruan, pamë sytë e tyre dhe ata ashtu ishin: plot me lot. Ca lot të rëndë që ndihej menjëherë se rridhnin mbi lot të vjetër, të thatë, ashtu siç kishin rrjedhur edhe këta të fundit. Perëndi, të çahej zemra dysh tek i shikoje.

Kishin dalë për t’i pritur përfaqësues të mbretit Alfons të Napolit, aleatit të madh të Skënderbeut, i cili thuhej se do t’u jepte të gjithëve toka dhe prona në mbretërinë e tij. Pikërisht për këtë flisnin njerëzit, ndërsa dërguesit ecnin drejt qerreve që i prisnin më tej. I lumtë mbretit Alfons. Gjithsesi duhej ta bënte, ata janë heronjtë e Europës, martirët e saj. Ashtu është, është më e pakta gjë që mund të bëhet për ta: t’u jepet një cope truall në kontinentin për të cilin u flijuan. Për Perëndi, e the mirë: një copë Europë për ata që e humbën atë përjetë. E tani si mund të quhet Shqipëria? Shqipëria… s’di ç’të them, ajo tani u bë… moskund… ose Azi… si mund të quhet tjetër? Ajme, ç’mjerim!

Midis soditësve gjendeshin shkularakë shqiptarë të ardhur këtu tridhjetë e ca vite më parë, kur lufta sapo kishte nisur. Janë kryesisht oficerë të gjymtuar, që pasi u shtruan në spitalet tona, nuk u mëkëmbën dot. Një pjesë kanë krijuar familje, por të shumtë janë ata që shpresuan më kot të kthehen. Tani, tek shohin të shembet shpresa e fundit, s’u mbetet veç t’ia marrin asaj kënge të trishtë, ndoshta më e pikëlluara këngë e botës, që këndohet tani gjithandej. Një ditë ia kam shënuar fjalët:

O e bukura Shqipëri

Që kur të lashë më s’të pashë.

Atje kam unë zotin tatë,

Atje kam unë zonjën mëmë,

Atje kam vëllezërit krejt,

Gjithë të shtrirë nënë dhé…

E premte, 11 tetor.

Mot i keq. Ngaqë gjithë kohës kam përpara syve rrokullimën e pareshtur të suvalave, ajo më ndjek edhe në ëndërr. Ca ëndrra të mundimshme, që të lënë në mëngjes shijen e rrënimit. Ndoshta fundbotat kështu e dërgojnë qysh më pare pamjen e tyre në trurin e fjetur të njeriut.

Ka ca ditë që valët, për shkak të kreshtave të shkumës, më ngjajnë si me çallma, nga ato që mbanin dikur hebrenjtë (së paku kështu i kam parë në piktura), e që tani thonë se i mbajnë turqit.

E hënë, 14 tetor.

Prapë anije nga Shqipëria. Dhe prapë lotëri tejet e pikëlluar në sytë, në karficat dhe unazat e ikanakëve, sidomos të grave.

Te tremet, përskaj ndërtesës së doganës, një grumbull kureshtarësh ndiqnin me sy e me fjalë zbritjen e të ardhurve.

Këta duhet të jenë nga familja e dukës së Gjinit, thoshte dikush.

E nga i ditke ti me kaq hollësi vulat e shenjat e senjorëve shqiptarë? e pyeste një tjetër.

Njeriu të cilit iu drejtua pyetja vështroi habitshëm, me ca sy të trembur, sikur çdo gjë mund të priste nga gjindja përreth, përveç asaj pyetjeje.

I di ai, i di, u hodh një i tretë. Ka qenë kaq herë me shërbim në Shqipëri dhe këto gjëra i di ndoshta më mirë se shqiptarët vetë. Meqë ra fjala, iu drejtua njeriut që porsa kishte marrë në mbrojtje, ti na ke thënë se luani i kurorëzuar është shenjë e kontëve Topija.

Pse luan të kurorëzuar paska të gdhendur ajo arkë? Atëherë qenkan Thopijas e jo dukët e Gjinit. Më falni, vëllezër. Sytë s’I kam mirë kohët e fundit.

Ja kështu flisnin. Sidomos e përcollën me lloj-lloj pandihmash një arkë të veshur me kadife ngjyrë vjollce, e cila dukej që tej se ishte e rëndë plumb. Mund të jenë Brenda eshtrat e Skënderbeut, tha ai që kishte pikasur i pari emblemën e Thopijajve, po një tjetër e kundërshtoi paq. Ende s’e di, o qyqar, se turqit, me të pushtuar vendin ku ishte varrosur heroi, gjëja e parë që bënë ishte ta zhvarrosnin atë e t’i ndanin kockat si hajmali? Kështu që edhe po të duash s’e mbledh më dot eshtërinë e Skënderbeut. Është shpërndarë anekënd si era.

Bobo, ç’na dëgjojnë veshët, psherëtiu një plak.

E premte, 18 tetor.

Sa herë që mbërrin ndonjë anije nga Shqipëria shkoj te tremet për të dëgjuar kureshtarët. Nuk e di si më pushtoi edhe mua kureshtja. Është vend i huaj, s’kam pasur kurrë punë me të, e megjithatë dalëngadalë s’di qysh më ka ngashënjyer.

Kjo erdhi ndoshta ngaqë më duket se ai vend po jeton gjëmën tonë të ardhme. Apo ngaqë për herë të parë po shoh një hierarki të tërë senjorësh të shkulur nga trojet e tyre, në rënie e në dëshpërim. Të përzhitur i kanë flamurët, të copëtuara vulat e sundimit dhe humbja duket në çdo gjë të tyre.

Malafioria, kështu quhet ai njohësi i Shqipërisë, na shpjegon çdo herë gjithfarë kureshtish. Për dy zonja të bukura e hijerënda, që mbërritën dje, pasi pyeti shoqëruesit e tyre, na tha se i përkisnin dy familjeve shemra prej kohësh në mëri, për çështje krushqie. Për çudi, pas gjithë kësaj gjëme, zonjat dukeshin ende të zemëruara dhe iu shmangën sa mundën njëra-tjetrës në kohën që po zbrisnin.

E enjte, 24 tetor.

Dje më erdhi më në fund, lavdërimi i pare për shënimet e mia. Nuk e fsheh që në fillim u gëzova. Them në fillim, se pastaj mendimi i mallkuar se e gjithë kjo ka të bëjë me ujin e sidomos me erën, ma firoi gëzimin. Ka kohë që në jetën time gjithçka më duket e paqëndrueshme e tejet e përkohshme. Dhe kjo, me sa duket, për shkak të punës që bëj. Ato çka thonë njerëzit në gjuhën e përditshme: fjalë në erën, ose punë në erë, ose fjalë që i merr era, për mua janë njëfarë gjëje ku mbështetet jeta ime.

E gjithë kjo më shkakton një lloj humbje peshe, e cila, pse ta fsheh, qëllon që më jep kënaqësi. Të përkohshme natyrisht, kuptohet përse. Ndoshta kënaqësi s’është fjala e saktë. Më tepër do të thosha një shkujdesje, mospërfillje, sidomos kur e gjithë kjo lidhet me ndjesi të tjera, të papërcaktueshme, si ajo për shembull, që era më ngjan si imja, gati-gati një lloj kushërire, një lidhje e tillë, e veçantë. Vërshëlle, vërshëlle, bukuroshe, them nganjëherë me vete kur e dëgjoj tek rri pranë vatrës. Mendime të tjera, përherë e më të çakërdisura, ndjekin njëra-tjetrën. Të jesh i lidhur me të, për shembull të të mbrojë kur të jetë nevoja. He, he, e ç’mund të të mbrojë ajo, veç në ditët e pleqërisë, të fishkëllejë, ja si sonte, te carani i ftohtë i vatrës, duke të munduar me kujtime të kota?

E martë, 29 tetor

Anijet me dërgues nga Shqipëria u shpeshtuan si asnjëherë tjetër ditët e fundit. Tani nuk zbrisnin familjarë të kontëve e të baronëve, por edhe njerëz të tjerë, të zakonshëmagritte nëpunës, murgj, piktorë të sëmurë, gjindje e gjithfarshme.

Te tremet Malafioria e pranoi që e humbi fillin.

Edhe dengjet që shkarkonin ishin më të larmishme tani. Bashkë me relike të ndryshme, sillnin gjithfarë sendesh, disa herë të çuditshme si pragje shtëpish, këndesa metalikë, nga ata që rrotullon era majë pirgjeve, djepe druri, gllanikë vatrash ose tymtarë të shkulur.

Mbrëmë, me anijet e fundit shkarkuan arka të rënda hekuri, ku thuhej se ishin arkivat e kancelarive të princave kryesorë.

Sot dërguesit e anijes së mëngjesit ranë në gjunjë me kokën e kthyer nga lindja dhe ia morën një gjysmë kuje, gjysmë vaji që të këpuste shpirtin. Midis tyre shquhej një zonjë hijerëndë, veshur me të zeza. Në fillim u pëshpërit se ishte vejusha e Skënderbeut, po pastaj u mor vesh se qenkësh dukesha e Durrësit, që e kishte lënë më në fund qytetin në duart e Venedikut.

E martë, 5 nëntor.

Gjithë javës vazhdoi vala e pafundme e refugjatëve. Dje zbarkuan katër anije rresht. Thonë se një pjesë e flotës së Venedikut ka marrë përsipër shpërnguljen e shqiptarëve.

Pasdite, me anijen e parafundit, zbriti baroni Matranga, i cili na paska dy emra. Kështu edhe e thirrkan në Shqipëri: Dyemërshi. Kuptohet që këtë na e tha Malafioria. Ai na tha edhe emrat: Zef Matranga dhe Mehmet Pasha. Kështu pra u quajtka baroni, me emrin europian dhe aziatik. Kuptohet që nuk qenka vetëm dyemërsh, por edhe me dy fé.

Ne të gjithë qeshëm në fillim dhe kujtuam se Malafioria bënte shaka, por ai na e shpjegoi fare seriozisht se kjo dukuri ka nisur të shfaqet në Gadishullin Ballkanik vitet e fundit dhe lidhet me marrëdhëniet tepër të ngatërruara të këtij Gadishulli me perandorinë turke, përpara shpalljes së luftës së hapur. Malafioria na kujtoi pastaj se vetë prijësi legjendar i shqiptarëve kishte dy emra, njërin mysliman, Skënderbej, dhe tjetrin të krishterë, Gjergj Kastrioti. Ah, vërtet, tha dikush, dhe të gjithë u kujtuam se e dinim këtë, ndaj s’kishim pse të habiteshim shumë me dyemërinë e baronit.

Malaforia deshi të na shpjegonte edhe arsyet, po te tremet të priste era dhe ne ikëm para rënies së muzgut.

E enjte, 14 nëntor.

Pas stuhisë së tmerrshme, bregu i detit u shkretua. As anije, as gjurmë pëlhurash në horizont. Porsa hapi koha dolëm në zallishtë dhe përgjuam një kohë të gjatë detin. Malafioria i kishte sytë me lot.

E hënë, 18 nëntor.

Lavdi Zotit, rifilloi ura detare ItaliShqipëri. Kjo do të thotë se zërat, sipas të cilëve turqit kishin arritur të ndalnin zbrazjen e ushtarëve, ishin të gënjeshtërta.

Gjashtëmbëdhjetë anije brenda tri ditëve. Mijëra mërgues. Flitet se tokat e mbretit Alfons, të caktuara për ta, kanë mbaruar dhe po kërkohen vise të tjera për ngulitjen e tyre në Kalabri.

Kjo valë e re ishte e përzhitur nga shkrumbi. Kuptohej menjëherë që shumë nga burrat vinin drejt e nga muret e kështjellave, që porsa ishin pushtuar. Shkretia e bregut dimëror të detit s’është gjë përpara zbrazëtisë që ata kanë në sytë e tyre. Tek i shikoja dje pasdite, befas i thashë vetes: është e para herë që po shoh njerëz që kanë humbur atdheun. Qoftë e fundit!

Si përherë zbarkojnë bashkë me reliket e tyre. Po pardje u çuditëm të gjithë kur pamë të shkarkonin dy kambana të mëdha. Sipas Malafiores, njëra duhej të ishte e katedrales së Shkodrës. Tjetrën s’e gjente dot.

Ndoshta do t’i vendosnin në ndonjë kishë të këtushme. Ose i morën me vete thjesht që të mos binin në duart e myslimanëve.

Shkarkimi i kambanave shkaktoi një mallëngjim të veçantë. Njerëzit pyesnin “është ndaluar krishterimi atje?”, por askush s’qe në gjendje të jepte një përgjigje të saktë.

Ndërkaq, te bregu i detit, fëmijët e të mërguarve, që si zakonisht arrinin të miqësoheshin të parët me vendasit, seç vizatonin diçka në rërë, në kohën që prindërit merreshin me zbritjen e sendeve.

Rreth tyre qenë grumbulluar shumë kureshtarë dhe një prej nesh, që kishte shkuar gjithashtu të merrte vesh se ç’bëhej, u kthye e na tha se shqiptarët e vegjël po u shpjegonin vendasve se ç’janë minaret, ato që do të zëvendësonin kishat në Shqipëri.

O Perëndi, tha dikush, arritën vallë t’I ngrenë të tillat?

Gjersa fëmijët i kanë parë do të thotë se ndërkaq janë ngritur, u përgjigj një tjetër.

Kjo është e natyrshme, tha një i tretë. Atje tani është Azi dhe çdo gjë është ndryshe.

Zot, ç’na dëgjojnë veshët, u hodh i pari. Ti thua se çdo gjë është ndryshe… Mos do të thuash se edhe lulet, edhe bari, edhe qielli janë ndryshuar?

Azia nuk fillon kurrë me to, u përgjigj tjetri. Azia fillon te njerëzit. M’u kujtua baroni dyemërsh dhe u rrëqetha së brendshmi. Thuhej se një tjetër senjor i tillë kishte mbërritur, konti i Kashnjetit Mark Shkreli ose Aqif Pashai.

E mërkurë, 27 nëntor.

Sot ndodhi diçka tejet e hidhur. Një grup arbëreshësh nga ngulimet e Kalabrisë kishin ardhur si zakonisht të shihnin mbërritjen e mërguesve të rinj. Ashtu siç pritej, i takonin me mall bashkëvendësit, rrëfenin ngjarje nga mërgata e tyre, ajo e hershmja, dhe me lot në sy u jepnin zemër.

Tek rrinin ashtu të përzier, ndodhi diçka, ose më mirë u tha një frazë, që në rrethana të tjera do të ishte gjëja më e rëndomtë midis qindra gjërave të rëndomta që ndodhin midis një turme të përzier: Kishte fluturuar një zog, njëfarë laureshe, nga ato me rripth të gjelbër në qafë, dhe një nga fëmijët i kishte thirrur shokut të vet që larg: “kqyre Pal, kqyre zogun dervish”!

Një burrë i vjetër, i hajthëm, veshur si mësues, midis zhurmërisë e paskësh kapur atë fjalë, i qenkësh afruar camërdhokut dhe e kishte pyetur: “çka the ti, djalë”?

Çunaku kishte rrëfyer me dorë laureshën që ende fluturonte përreth, dhe qenkësh përgjigjur: i tregova Palit zogun dervish.

“Ç’zog dervish, mor qyq?”, kishte klithur tjetri me zë të thekshëm. Po ajo është çafkëlore. Çafkëlore kaçirubë (kështu i thënkëshin në gjuhën shqipe këtij lloji të laureshave).

Burri i vjetër e paskësh përsëritur disa herë atë fjalë, pastaj paskësh zënë krye me duar, si t’i kishte rënë pika dhe qenkësh rrëzuar përdhe, duke thirrur në kupë të qiellit: mjerë ne, mjerë ne ç’na gjeti!

Siç e mora vesh më pas, ajo fjalë, apo më mirë ai emërtim shpendi, paskësh qenë, me sa duket, fjala e parë shqipe që qenkësh zëvendësuar në të folmet e përditshme, me një fjalë turke dhe mësuesi i vjetër e paskësh marrë këtë si shenjë të gjëmës së ardhme, që e priste gjuhën e tyre, që ata e quajtkan hyjnore.

E enjte, 28 nëntor.

Këtë javë mbërritën rreth dyzet anije. Dhe njëlloj si të tjerët edhe këta kishin me vete pragje shtëpish, carane vatrash, ikona, djepe fëmijësh, ose thjesht hejbe me baltë nga dheu i tyre.

Duket krejt sikur duan të mbjellin këtu, në tokën italiane, atdheun e tyre. Po a mbillet vallë atdheu? Ç’parmendë do ta bënte këtë?

Sot në mëngjes qielli u hap papritur. Dola te dritarja e zyrës dhe vështrova nga lindja kthjelltësinë që të lëbyrte sytë.

Mendimi i parë që më erdhi ishte: vallë është e mundur që atje, në bregun matanë, disa dhjetëra milje larg, tani fillonte Azia? Dhe m’u kujtua befas ajo natë me ankth disa javë më parë. Ai rënkim që vinte nga deti…

Zot, Perëndi, ç’shenjë të qartë kishe dërguar!

Janar, 1986./exlibris