Liria artistike, universalizmat, ndërlidhja e ëmbël e koinçidencave!

Liria artistike, universalizmat, ndërlidhja e ëmbël e koinçidencave!
S. Guraziu – Ars Poetica, Prill 2021

(…i bie sikur atëbotë NASA pandehte se kozmosi patjetër do ketë alienë që dinë turqisht. Përshëndetja turke për alienët qe inçizuar si vijon: “Të dashur miq turqishtfolës, nderimet mëngjesore qofshin mbi kokat tuaja”. Ec e mos buzëqesh me largpamësinë e NASA: )

***
(Inva Mula, filmat, Carl Sagan, NASA, Le Besco, Luc Besson, Milla Jovovich… Shqipëria, Kroacia, Franca, Rusia, Ukraina, Amerika, e madje-madje nëse ekzistojnë dhe vetë “alienët”…)

1. Fillimisht na duhet “Liria”…

Siç e dimë muzika është art, letërsia po ashtu, arkitektura, kinematografia etj etj. Meqë muzika është art, prore flasim për kumtin universal të muzikave, apo jo. Nëse veç duke lexuar, paralelizo tani për ca çaste, silli ndërmend pyjet amazonike të paskajshme (për hir të shembullit), imagjino biosferën amazonike, imagjinoji diktatorët e xhunglës braziliane, boliviane, kolumbiane… merre me mend t’ua diktonin zogjëve të Amazonisë si të këndojnë, si të cicërojnë!

Ruana zot, le që s’duhet, s’bën të bëhet… Por dhe do ishte mëkati më i madh universal. Zogjtë e Amazonisë janë univers në vete, univers i paskajshëm. Tingëllon si “krahasim” i keq ama të cenohej liria ekosistemike e pyjeve do ishte mozomokeq, e zeza e më të zezës. Do ngelej si njollë e katranosur e ndërgjegjes, një zezonë të tillë, një mëkat aq të madh mbase s’do e lante as lumi Amazon, as i gjithë uji i Detit të Zi… komplet:)

Ok, ekzagjerimi s’prish gjë punë, kryesorja e dimë që Liria është fort e rëndësishme – prore ia themi “rroftë liria…”, rroftë liria e fjalës, liria e shtypit, liria e artit, rroftë liria artistike. Jo vetëm sepse arti është diç si “gjuhë” universale e humanizmit. Ndoshta dhe është, sidoqoftë njerëzimi i ndërgjegjësuar sikur s’i ka më kompetencat për gjykime, as për paragjykime. Cilido universitet, cilido artist a poet, cilido profesor, akademik i denjë do na e thotë aty për aty, sa më shkurt e troç: asnjë gjuhë s’duhet lidhur “nyje”, kushti i cilësdo gjuhe artistike është Liria!

“Secesionistët” e Vjenës dikur e kishin një moto mjaft simplistike dhe njëkohësisht fort domethënëse – “epokës artin e vet, artit lirinë e vet”! Moto aq kuptimplote, fort e qëlluar. Të mërzitur e të “lodhur” nga diktatet e akademizmit artistik të kohës, atëbotë “secesionistët” e patën ndjerë veten të lirë që të “liroheshin”, çlirim njëherë e përgjithmonë. Mjaft ishte mjaft, u kishte ardhur në majë të hundës! Ndarja, secesioni s’ishte diç tjetër por diç si “kryengritje” e krenarisë, njëfarëlloj rebelizmi. Sipas tyre të gjitha artet duhej t’ishin “të lira”, s’duhej të ngulfateshin nga diktatet, duhej të jep-e-merrnin mes vete, nëse nevoja dhe të njësoheshin.

Sot, një shekull më pas, e dimë që “secesionistët” në shumë drejtime kishin të drejtë. Të gjitha artet dhe zhanret janë të “lidhura” mes vete, sepse duhet… në emër të avancimit. Liria jokushtimisht është parësore, s’duhet të cenohet. E dimë se me muzikat (me frymën muzikale) promovohet psh. humanizmi, paqja, solidariteti, promovohet më e bukura e bukurisë… gjithçka e bukur ndërnjerëzore, promovohet vetë mirëkuptimi humanist. Saherë s’ia dalim me politikat, pothuaj gjithmonë ia dalim me artin e me muzikat. Përndryshe s’do kishin “kuptim” as Eurovision-et, as ato koncertet e lloj-llojshme satelitore (ndërkombëtare), apo jo.

Nëse t’mos e kishim “universalizmin” bie fjala s’do na shiteshin hitet gjithandej nëpër botë. Nga Amerika vijnë lloj-lloj Madonnash, Lady-Gagash, Baby-Rexhash varg e varg, na mahnitin me skenat e me performancat. Jo vetëm që Youtube thuase është bërë ai “video-gramofoni” i gjysheve universaliste, nuk vijnë vetëm nga Amerika mrekullirat në Evropë, edhe nga këndej Rita-Orat, Dua-Lipat e Bleonat sakaq ia mbathin n’Australi, n’Japoni, n’Tasmani, gjithandej rruzullit i shesin “singlet” e suksesit, i aranzhojnë koncertiadat… Dua Lipat dhe Madonnat e së ardhmes do t’shkojnë dhe në Mars, sepse ashtu e kërkojnë rutinat e biz-koncerteve, ashtu e imponon universalizmi artistik.

Vërtetësia mund t’përforcohet dhe me ndonjë detaj tjetër. Le t’kujtohet lexuesi, përpara as dëgjuar për Kosovën, thuase për inat, që nga para-historia e deri në prag-shekullin XXI Kosova thuase na ishte strukur e fshehur diku prapa “prapa***” serbe, prore në errësirë, s’diti kush për të, kurrë as vizitë as turist!

Ama tashmë shoqet e Dua Lipa (qofshin Baby-Rexhash a Taylor Swift) vijnë e na kënaqin me muzikat edhe në Prishtinë. Sepse shkurt e pikë, muzika është “gjuhë universale”.

Në një koment tjetër, para ca viteve,  qesh shprehur pakashumë se arti i mirëfilltë madje s’njeh as kufij, as barriera, as ndarjesh regjionale, racore, politike, kontinentale… Arti i mirëfilltë me lirinë e tij, pastaj vetë liria si koncept, na flasin se universalizmi i muzikës i thyen të gjitha “pengesat”, i tejkalon të gjitha barrierat. E pata marrë si shembull Betovenin, babaxhani ishte dhe ngeli i të “gjithëve”. Muzika betoveniane është universale, kinezët e ndiejnë Betovenin të “tyre” po aq sa dhe gjermanët, po aq sa dhe evropianët – pata shkruar. Uroj t’kem patur sadopak të drejtë.

Ndërsa fare diç tjetër instrumentalizimi i artit, vënia e artit në shërbim të ideologjive, të politikave. Arti i instrumentalizuar s’do na ishte mirëfilli “art”. Sikur s’do ta kishte atë kuptimin e plotë të domethënies “art”. Pasi artistët mund dhe të “indoktrinohen”, e dimë tani, e ka dëshmuar historia gjithandej nëpër botë. Si shembull, ne shqiptarët e kishim dikur soc-realizmin, dorën e hekurt të diktaturës mbi artin.

Edhe tani, në kohët tona moderne (në akëcilën pjesë të botës) arti si “shërbyes” i pagandës ideologjike do ishte diç si “ngulfatje” artistike. Dhe vetë indoktrinimi i artit modern perëndimor (si vegël “supremacie”) s’është diç tjetër por e njëjta gjë. Shumë artistë (nën ndikime të ndryshme) mund t’përmbyllen brenda një “spektri” të favorizuar, ose ta “ngushtojnë” përspektivën e tyre. Kuptohet, prurjet artistike do ishin pakashumë të “gjymtuara”, në njëfarë mënyre do ishte diç si art i “robëruar”, meqë i është vjedhur më e shtrenjta e frymës – liria. Nëse arti në vetvete t’mos e ketë atë lirinë absolute, ne dhe sikur mund të ndiejmë se diç i “mungon”.

Jo pra… s’duhet cenuar liria, asnjë liri, asnjë lloj lirie; rroftë liria e artit, rroftë liria artistike, rroftë liria e muzikës, rroftë liria e fjalës. Muzika s’është vetëm si “gjuhë” universale e njerëzimit, muzika (herdokur) madje mund t’na e mundësojë që t’merremi vesh dhe me alienët. Me kusht që t’jetë ART i lirë, pa paragjykime, pa frymëzënie. Arti duhet ta ketë lirinë si zogjtë e Amazonës që fluturojnë lartësive. Se do na mundësonte që t’merremi vesh me alienët… s’them vetëm unë kështu, të njëjtën para disa dekadave e mendonin dhe ekspertë të NASA, edhe regjisorë filmash, edhe shumkush tjetër.

2. “Diva Alienike” – Krenaria shqiptare e muzikës “universale”

Në v. 1997, “Elementi i Pestë” (Le Cinquieme Element – film franko-amerikan – sqarim shtesë: nuk qenka franko-amerikan… por vetëm film francez, në anglisht) një Diva e muzikës universale (gjoja si “zonjë alienike”) duhej ta këndonte një tekno-këngë operistike. Zëri i “Zonjës blu” do ishte zëri i sopranos shqiptare Inva Mula. Sa për alienët e vërtetë s’dimë gjë, ama pak këngëtare të Tokës munden me zërin e tyre si Inva Mula (këtë “pohim” të guximshëm s’e bëra kot, do e sqaroj pakëz më poshtë:)

Derisa Inva Mula do ishte “huazimi… artistikja muzikale”, roli i këngëtares alienike (me emrin “Diva Plavalaguna”) qe luajtur nga aktorja franceze Maïwenn Le Besco. Muzika pati qenë kompozuar nga Eric Serra, por se si qe përzgjedhur pikërisht Inva Mula që t’këndonte për filmin s’e kam idenë. Karakteri ose personazhi i “Zonjës Alienike” qe emëruar në bazë të lagunës kroate “Plava Laguna”, ku dmth. regjisorit i pëlqente për kalimin e pushimeve. “Plava Laguna” (Laguna e Kaltër) në Poreç të Kroacisë na paskësh qenë vendpushimi favorit i regjisorit francez Luc Besson (si koinçidencë, kam qenë dhe vetë aty… dikur).

Kritikët qenkan shprehur se zëri i “Divas” (pra kënduar nga Inva Mula) është një soprano mjaft elastik, fleksibël, endet pothuaj nga një regjistër i lartë Alto e deri në koloraturë. Bëmat operistike gjatë performancës vokale në skenë (dmth. të “Zonjës Alienike”) fizikisht janë gati të pamundura për njerëzit, duke e mbështetur kështu famën dhe madhështinë e këngëtares operistike (alienike, sipas skenarit të filmit). Shkurt, e lehtë të kuptohet që regjisorit Besson i qe nevojitur dikush me aftësi vokalistike pothuaj të jashtëzakonshme, e që do ishte soprano-krenaria shqiptare Inva Mula.

Mirëpo, emri i këngëtares alienike “Plavalaguna” u lidhka (si frymëzim i Besson) edhe me aktoren (tashmë amerikane, me origjinë ukrainase) Milla Jovovich. Ajo do luante në “Elementi i Pestë”, shkruar dhe drejtuar nga Besson. Po atë vit (1997) Jovovich do bëhej gruaja e tij, do martoheshin për t’u ndarë 2 vite më vonë.
Para filmit të Besson, Jovovich na paskësh luajtur në filmin “Kthimi në Lagunën e Kaltër” (1991), atëherë ajo ishte vetëm 15 vjeç. Kjo “Lagunë e Kaltër” paska t’bëjë me diç fare tjetër, fjala na qenka për diç si nënzhanër i veçantë i kinematografisë hollivudiane, neve këtu në kontekst s’na nevojitet.

Siç e thamë, roli i këngëtares “alienike” qe luajtur nga aktorja franceze Le Besco. Edhe kjo dikur “ish-gruaja” e regjisorit Besson. Derisa Jovovich (kur i pati thënë “po”) do ishte 21 vjeçe, Le Besco ishte vetëm 15 vjeç (kur pati filluar amoriada e tyre). Pastaj për martesën, imagjino… do ishte 16 vjeç, shtatzënë, diç si një “çupërlinë shtatzënë”. Mirëpo Besson s’pati “ikur”, po atë vit (1992) qe martuar si burrat, dhe pati ndenjur i martuar deri në v. 1997. Pastaj do ndahej, sepse do ta takonte “dashurinë e re”, 21 vjeçarën Jovovich. Do merreshin bashkë me filmbërjen e me ëmbëlsirat prej milionash. Pas 2 vitesh do ndaheshin dhe me të, në v. 1999. Natyrisht që Besson do takonte dhe dashuri të tjera, e madje dhe do martohej rishtas, do kishte dhe fëmijë të tjerë etj etj.

Ja që as këto s’na nevojiteshin, thjesht patëm dëshirë t’i “shkapurisim” sadopak koinçidencat e çuditshme të artbërjes, uiversalizmin dhe ndërlidhjen e koinçidencave, qofshin rastësi amorike, muzikologjike, filmografike etj : )

3. “Disku i Artë” për alienët e Universit – 90 minuta Muzikë

Në v. 1977 NASA do t’i lançonte 2 fluturake “Voyager”, të dyja që t’niseshin në pakthim, qe supozuar të “humbisnin” në hapësirën e thellë përjashta Sistemit Diellor. Anise dhe më përpara fluturaket “Pioneer” po ashtu kishin pllaka të vogla metalike (për identifikim të vend-origjinës), tashmë NASA do ta instalonte një mesazh shumë më ambicioz, një lloj “kapsule kohore” që synonte komunikimin me jashtëtokësorët (eventual).
Mesazhi nënkuptonte një regjistër fonografik, një disk bakri veshur me flori, mbushur me audio dhe imazhe të zgjedhura, për ta portretizuar sadopak laryshinë e jetës dhe të kulturës tokësore.

Përmbajtja e “Diskut të Artë” atëbotë qe përzgjedhur nga një grup i kryesuar nga Carl Sagan, shprehja e të cilit (në kuptimin “poetik”) tani më tingëllon fort simpatike e madje dhe pakëz ironike “…lëshuarja e kësaj shisheje në oqeanin kozmik sugjeron diç shumë shpresëdhënëse për jetën në këtë planet”.

Sipas fjalëve të NASA, Sagan dhe bashkëpunëtorët e tij do t’i mblidhnin 115 imazhe dhe një llojshmëri tingujsh të natyrshëm (tinguj të erës, të vullkaneve, të bubullimave, të zogjve, të balenave dhe të kafshëve tjera). Do t’shtonin dhe zgjedhje muzikore nga kultura dhe epoka të ndryshme, pastaj përshëndetje në 55 gjuhë, duke filluar me gjuhën Akadiane (sumeriane, të vjetër rreth 6000 vjet) e duke përfunduar me dialektin modern kinez, Wu. Ndërsa përzgjedhja eklektike 90-minutëshe muzikore përfshinte klasiken Perëndimore e Lindore si dhe dhe një larmi etno-muzikore të popujve të ndryshëm.

Pra, “Disku i Artë” i NASA dedikuar për alienët e universit i kishte ose i ka 90 minuta muzikë. Nga ky minutazh afro 30 minuta u takojnë “klasikëve”; qenë zgjedhur 2 muzika të Betovenit, 2 muzika të Bahut, 1 muzikë e Stravinskit dhe 1 muzikë e Mozartit. Pjesa tjetër “muzikore” do t’përfshinte lloj-lloj muzikash nga e gjithë bota. Psh. Ballkani ynë “alienëve” eventual të kozmosit u qe prezantuar me një këngë nga Bullgaria. Ndër të tjera “Disku…” i NASA do t’kishte dhe këngë të indianëve Navajo, pastaj këngë të aborigjinëve të Australisë etj.
Përveç fotografive, përveç muzikës, përveç tingujve karakteristik të planetit, pjesa tjetër e diskut do t’përbëhej nga “Përshëndetjet për Universin”, inçizuar enkas për “alienët”, në 55 gjuhë të ndryshme të botës. Madje dhe në Serbisht, e në Turqisht, për fat të keq jo dhe në Shqip (kuptohet bota i ka me mijëra gjuhë e dialekte, NASA s’mund t’i përfshinte të gjitha).

Gjithsesi, përshëndetja e inçizuar në Turqisht, sipas meje na del mjaft “alogjike”. Meqë i bie sikur atëbotë NASA pandehte se kozmosi patjetër do ketë alienë që dinë turqisht. Përshëndetja turke për alienët qe inçizuar si vijon: “Të dashur miq turqishtfolës, nderimet mëngjesore qofshin mbi kokat tuaja”.
Ec e mos buzëqesh me largpamësinë e NASA:)

Sidoqoftë, thelbi i gjithë kësaj (rreth mesazhit të Sagan) është fakti që NASA dhe njerëzimi shpresojnë që muzika t’na ndihmojë të merremi “vesh” me alienët. Nëse jashtëtokësorët të dinë Turqisht s’do jetë problematike, ama nëse jo… pra shpresat ngelin kryesisht tek Betoveni, tek Bahu, Mozarti, Stravinski etj. E madje varet dhe në ëmbëlsinë “yaaaahoooo” të Navajo-indianëve… Sepse muzikat janë universale, fund dhe pikë.