Martin Luteri dhe marshimi i gjatë drejt lirisë së ndërgjegjes

Zhozef Lokont

Nuk ka asnjë shpjegim të thjeshtë përse, 500 vjet më parë, një murg i panjohur gjerman vendosi të rrezikojë gjithçka dhe të sfidojë mësimet autoritare të Kishës Katolike. Por, duke ngulur me çekan 95 teza në derën e Kishës së Gjithë Shenjtorëve në Wittenberg më 31 tetor 1517, Martin Luteri filloi një reformim me një efekt të veçantë. Me apo pa qëllim, ai përmbysi shumë nga supozimet bazë të kulturës perëndimore, duke nxitur një revolucion në lirinë njerëzore që vazhdon të formësojë botën moderne.

Në thelbin e saj, protesta e Luterit kundër kishës ishte teologjike, një përpjekje për të rikuperuar kuptimin historik të ungjillit të krishterë, nga ajo që ai e shihte si një korrupsion legalist. Rruga drejt paqes me Perëndinë, këmbëngulte Luteri, nuk ishte nëpërmjet veprave të mira, ritualeve fetare ose arsyetimit skolastik, por më tepër nëpërmjet besimit të përzemërt te Jezu Krishti dhe vdekjes së tij shpëtuese në kryq.

Megjithatë, në mbrojtjen e ungjillit të shpëtimit “vetëm me anë të besimit”, Luteri futi një burim të ri autoriteti në linjën e gjakut të Perëndimit. Për gati një mijë vjet, çdo burrë dhe grua evropiane i detyrohej besnikërisht dy llojeve të autoritetit: politik (mbretër, fisnikë, magjistratë) dhe fetar (papë, këshilla, peshkopë ose përfaqësues të tyre). Megjithatë, kur erdhi puna për të vendosur çështjet e besimit, Luteri gjeti që të dyja ishin thellësisht të mangëta dhe të pabesueshme.

Kush ishte Martin Luteri? Çfarë është Reforma dhe pse ka rëndësi? Rreth 500 vjet më parë, thuhet se Luteri i nguli me gozhdë 95 Tezat e tij në derën e Kishës në Gjermani. 

“Ndërgjegjja ime është robinjë e Fjalës së Perëndisë,” u tha ai akuzuesve të tij.  “Unë nuk mund dhe nuk do të heq dorë nga asgjë, sepse të shkosh kundër ndërgjegjes nuk është as e drejtë dhe as e sigurt. Këtu do qëndroj.” Besimtari si individ dhe ndërgjegjja e tij, duke qëndruar përpara Zotit dhe Fjalës së tij – ky ishte një rrëfim që ripërcaktoi kuptimin e besimit dhe dinjitetin e njeriut.

Në këtë proces, Luteri shpalosi skandalin e të ashtuquajturit krishterim: një shoqëri politike që ruante unitetin shpirtëror nëpërmjet shtrëngimit dhe dhunës. Mospajtimi me ortodoksinë shpallej i jashtëligjshëm, herezia çrrënjosej dhe ndëshkohej me zjarr dhe shpatë. Për shembull, dënimi papal i vitit 1520, i cili shkishëronte Luterin nga Kisha Katolike, e akuzonte atë për promovimin e 41 herezive dhe “gabime të tmerrshme”. Një nga gabimet e supozuara ishte pikëpamja e tij se “djegia e heretikëve është kundër vullnetit të Frymës së Shenjtë”.

Luteri nuk e trajtoi çështjen e lirisë së ndërgjegjes në nëntëdhjetë e pesë tezat e tij dhe as nuk shpiku ndonjëherë një teori politike që mbështeste pluralizmin fetar. Por letrat dhe veprat e tij kryesore nuk lënë asnjë dyshim se babai i Reformimit Protestant shpresonte të rindërtonte të gjithë qasjen mesjetare ndaj besimit fetar. Luteri ofron trajtimin e tij më të plotë të këtyre çështjeve tek “Autoriteti Laik: Deri në çfarë mase duhet t’i bindemi” (1523), ku ai dallonte qartë synimet e kishës dhe shtetit, duke kufizuar shtrirjen e qeverisë në ruajtjen e jetës dhe pronës.

“Sepse Zoti nuk mund dhe nuk do të lejojë që askush të sundojë shpirtin, përveç Atij,” shkruante Luteri. “Prandaj, kur pushteti i përkohshëm supozon të përshkruajë ligje për shpirtin, ai cënon urdhërin e Perëndisë dhe vetëm mashtron dhe shkatërron shpirtrat.” 

Duke hedhur poshtë nocionin e një komonuelthi të krishterë, Luteri argumentonte se shteti nuk zotëronte as kompetencën dhe as mandatin nga Zoti, për të ndërhyrë në çështjet shpirtërore. “Shpirti nuk është nën pushtetin e Cezarit”, shkruante ai. “Ai nuk mund ta mësojë, as ta udhëheqë, as ta vrasë dhe as ta ngjallë.” Reformatorë të tjerë kërkuan një ndarje radikale të kishës nga shteti, një koncept që Luteri e hodhi poshtë përfundimisht. Të tjerët shkuan më tej në mbrojtjen e të drejtave të të gjithë besimtarëve fetarë, madje edhe heretikëve dhe jobesimtarëve, në jetën qytetare dhe politike.

Megjithatë, pothuajse çdo mbrojtje e rëndësishme e lirisë fetare në shekullin e 17-të – politika liberale e William Penn-it, Roger Williams-it, Pierre Bayle-it dhe John Locke-s – i merrte si të mirëqena dijet e Luterit. “E vetmja rrugë e ngushtë që të çon në parajsë nuk është më shumë e njohur për gjykatësin sesa për personat privatë,” shkruante Locke në “Një letër mbi tolerimin” (1689), “dhe për këtë arsye nuk mund ta pranoj me siguri si udhërrëfyes tim, pasi ai ndoshta mund të jetë po aq injorant sa unë në lidhje me rrugën time, dhe që sigurisht shqetësohet më pak për shpëtimin tim sesa unë vetë”.

Në shekullin e 18-të, Shtetet e Bashkuara u bënë kombi i parë që përfshiu në kushtetutën e tij konceptin protestant të të drejtave të ndërgjegjes. James Madison, mendja e Amendamentit të Parë, u frymëzua nga arritjet e Luterit. Në një letër drejtuar F. L. Schaeffer, të vitit 1821, Madison shpjegonte se modeli amerikan i lirisë fetare “ilustron përsosmërinë e një sistemi i cili, me dallimin e duhur, drejt të cilit na shpuri gjenialiteti dhe guximi i Luterit, midis asaj që i takon Cezarit dhe asaj që i takon Zotit, nxit më së miri kryerjen e të dyja detyrimeve.”

Kur lëvizja moderne për të drejtat e njeriut mori formë pas Luftës së Dytë Botërore, një komitet intelektualësh publikë pranoi mendimin e Luterit, teksa kërkonin një bazë filozofike për një projektligj ndërkombëtar të të drejtave. Dokumenti i tyre i UNESCO-s i vitit 1947 përmend Reformimin, për shkak të “apelit të tij ndaj autoritetit absolut të ndërgjegjes individuale”, si një nga ngjarjet historike më me peshë për zhvillimin e të drejtave të njeriut.

Në mënyrë të ngjashme, gjuha e nenit 18 në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut – “çdokush ka të drejtën e lirisë së mendimit, ndërgjegjes dhe fesë” – i bën homazh vizionit të Luterit. Autori kryesor, ambasadori libanez Charles Malik, një delegat në Komisionin fillestar të OKB-së për të Drejtat e Njeriut, ishte gjithashtu një student i Reformimit. “Mendjet dhe ndërgjegjja e njerëzve janë gjërat më të shenjta dhe të pacenueshme që ata kanë” shkruante Malik, “jo përkatësia e tyre ndaj kësaj apo asaj klase, këtij apo atij kombi, kësaj apo asaj feje.”

Sot Kisha Katolike, dikur një kundërshtare e ashpër e lirisë fetare, është një nga mbrojtëset e saj më të fuqishme në skenën botërore. “Njeriu kërkon liri civile që ai të mund të bëjë në shoqëri një jetë të denjë për një njeri,” shkruan John Courtney Murray, një arkitekt i mbështetjes së Vatikanit II për të drejtat e ndërgjegjes. “Dhe kjo kërkesë për liri nga imponimi bëhet me forcë të veçantë në atë që ka të bëjë me fenë.” Këtu, me sa duket, është një nderim i heshtur për revolucionin e Luterit: “Unë do ta predikoj, do ta mësoj, do ta shkruaj, por nuk do ta detyroj askënd me forcë, sepse besimi duhet të vijë lirisht pa detyrim”.

Realitetet shoqërore të Krishtërimit – ngatërrimi i thellë i kishës dhe shtetit – e penguan Luterin të përpunonte implikimet e teologjisë së tij politike. Pasi protestantizmi u bë një besim i vendosur, ai miratoi përdorimin e forcës kundër heretikëve; trajtimi i tij i ashpër ndaj hebrenjve ndoqi modelin e mjerueshëm të krishtërimit evropian.

Megjithatë, guximi moral dhe koherenca intelektuale e mospajtimit të Luterit nuk duhet të nënvlerësohen. Nëse Luteri ishte një profet me të meta i lirisë njerëzore, zëri i tij ishte gjithsesi jetik në marshimin e gjatë drejt një shoqërie më të drejtë dhe pluraliste. Tek Luteri, gjejmë një mbrojtës të dinjitetit njerëzor, i cili sfidoi forcat e shtypjes fetare dhe riimagjinoi idealet politike të Evropës mesjetare.

Me kundërshtimin e tij, Luteri i bëri një sfidë ndërgjegjes së Perëndimit si asnjë tjetër që nga Predikimi në Mal – diçka po aq thelbësore sot sa ishte gjysmë mijëvjeçari më parë.

Zhozef Lokont është profesor i asociuar i historisë në King’s College në New York City dhe autor i “Zoti, Locke dhe Liria: Lufta për Lirinë Fetare në Perëndim”. / National Geographic – Bota.al