Miho Gjini: E QESHURA E HIDHUR E KOMEDISË

Kështu e tha edhe Rusi Nikollaj Vasiljeviç Gogol, sa e mbaroi së shkruari komedinë e tij të pavdekshme “Revizor”: “Me fjalën time të hidhur do të qeshni”! Me një subjekt të këndshëm, kur badakçiu ia hedh batakçiut, si pa u kuptuar dhe fare hapur. Ndërkohë që kalbëzimi i gubernës ruse po kalonte agoninë e saj, Ai, satiristi i shquar i “Frymëve të Vdekura” i dha njerëzimit komedinë më të bukur, që do t’i kapërcente shekujt e shoqëritë njerëzore. Situatën e rreme e keqkuptimin ndaj ardhjes së një dallkauku që ka humbur paratë në bixhoz, Gogolit i shërbyen për shpalosjen e dramës së gjithë një epoke e të shoqërisë në rënie…

Regjisoria jonë e re, Driada Dervishi,-nga më te suksesshmet që kemi tani, i bën kësaj komedie një trajtim artistik edhe më të aktualizuar, në rrethanat e sotme të Shqipërisë, e cila tingëllon përsëri fshikulluese, -po këtë herë, me një vështrim humoristik të shëndetshëm, ku “fjalën e hidhur” të Gogolit do ta ndjejmë pasi kemi dalur nga salla, e pasi kemi qeshur me lot të nxehtë e na janë mjergulluar sytë prej gazit të tepërt që shpërtheu nga skena, në gjithë sallën e spektatorëve e dolëm jashtë godinës së Teatrit. Dhe kushdo e ndjen se ku e ka “burimin” kjo lëndë korruptive që ka pllakosur në shoqërinë shqiptare, në një shtrirje kohore që përfshiu gati të tria dekadat e tranzicionit të gjatë. Me nje adaptim adekuat, prej vetë regjisores, ku nuk ështe më guberna e kalbur e Rusisë, po një realitet tjetër, po kaq i ngjajshëm, si në vitin 1863, kur u shkrua komedia, po aq tronditëse…

Skena shqiptare njeh disa variante të kësaj komedie: Në vitin 1947, regjisori Sokrat Mio, që kishte studiuar në Akademinë Franceze të Teatrit në Paris, e realizoi komedinë e Gogolit “Revizori”, me një ashpërsi therëse satirike të aktorit Mihal Popi në rolin kryesor, ku ndjehej brutaliteti e tonaliteti shtypës i këtij Prefekti Rus të korruptuar, të cilit do t’i tundeshin themelet prej një batakçiu edhe më të rafinuar, si Hlestakovi aventurier i Viktor Gjokës. Në vitin 1951, po ky regjisor, do të realizonte në skenën e Korçës një variant tjetër të komedisë së Gogolit, në një trajtim klasik, ku rolin e regjisorit ia besoi aktorit me përvojë Aleka Skali. Disa vite më vonë, do të vihej në skenën e Teatrit “Aleksandër Moisiu” të Durrësit, nga aktori Vangjel Heba, me rolin e prefektit të interpretuar nga aktori me origjinë italiane Nikolin Xhoja, me një anim nga ana humoristike, duke e tallur atë, përmes një figure zbavitese, ama me një organicitet aktrimi të përkryer. Ndërsa në realizimin e ditëve tona, kur fenomeni i korrupsionit është evidentuar në trajta më të rafinuara, po edhe në përmasa alarmonjëse, regjisoria Driada Dervishi, paraqet në skenë një tjetër prefekt, në një lojë burleske bashkëkohëse të aktorit komik Gentian Zenelaj, ku nxirret edhe më sheshit thelbi i brendshëm i komedisë, midis satirës e humorit, ku tallja është bërë me një finesë regjisoriale të rrallë. Dhe, së treti, me këtë regji të Dervishit, komedia sikur pasurohet në ide, mesazhe dhe në mjetet shprehëse, ku individualia e ana masive e fenomenit janë edhe më të evidentuara dukshëm. Kemi disa qasje krejtësisht të reja të korrupsionit, ku goditen njëra pas tjetrës “plagët” e së sotmes, në vjedhjen e parasë, si edhe të pronave publike, duke gërryer një shtet të tërë, nga Hlestakovë më të rafinuar, po aq të ngjajshëm me atë të Nikollaj Gogogit, kur të gjitha instancat e shtetit, vihen po kaq dukshëm në “tabelën e qitjes” me shigjetën goditëse. Me po ata personazhe që i ka Gogoli, ngritur edhe më në “dritaret” e groteskut, me portretet e korruptuara të Kryebashkiakut, të Drejtorit të Spitalit, të Drejtorit të burgjeve, të Pokurores dhe të atij të Postës e komunikacionit. Struktura e Komedisë së Gogolit është po ajo, veshur edhe me fjalë e bëma të së sotmes, ku nuk është e vështirë të shquhen edhe emra të mëvetshëm! Me një dekor të vetëm, po nga regjisorja në fjalë, shoqëruar me muzikën origjinale nga Haig Zaharian, në funksion të plotë të një dinamike e hareje të gjithpushtetshme që ta rrëmben frymën…

Dhe tani, lumturohem që i kam parë të katër “REVIZORËT”. Asnjeri prej tyre nuk ngjajnë! Po, mbaroi edhe komedia e fundit dhe njerëzit që e kanë parë atë në skenë, pyesin: “A lejohet të preket në këtë ‘farë feje’, komedia e Gogolit? A lejohet të vihet dorë në tekstin e tij dhe të shtohet tekst a të vihen dialogje e monologje, brenda kësaj strukture e në po ata personazhe solid të para dy shekujve, kur u shkrua kjo komedi, nga më të bukuat e të shfaqura nëpër botë? Dhe, së fundi: a mundet që, prej një gjinie, të kalohet në një gjini tjetër, përsëri, brenda së njëjtës komedi e të kalohet nga komedia satirike në një komedi humoristike”? Rasti i kësaj vënieje në skenën e Teatrit “Aleksandër Moisiu” të Durrësit, shfaqur edhe në Tiranë, Korçë e në Dibrën e Madhe, të bënë të thuash: Pse jo! Asgjë nuk cënohet, Veç avancon në kohë, bëhet më aktuale se kurrë, godet e gudulis edhe më tepër e mund të qeshim ca më shumë, me tipa e karaktere ca më të njohur. E më të prekshme, natyrshëm, nga ata e ato që na dhuroi kjo komedi e mprehtë e Gogolit, që kaq shumë e emocionoi në atë kohë, mikun e tij të kritikës ruse, Bjelinskin, i cili shkroi letrën e famshme, drejtuar Gogolit, që eshtë e mbetet nga pamfletet më të shkëlqyera të kritikës e të forcës së mendimit e të një miqësie, po aq të pavdekshme, sa ishin edhe korifejtë e tjerë të Rusisë…

Vetëm se, kur regjia i ka edhe aktorët me vete, mund të bëhen mrekulliera edhe në teatrin tënë, për të dalur më përtej skepticizmit të prekjes e të mosprekjes së autorëve të mëdhenj. Tabutë rrëzohen njëripastjetrit. Arti ka vend për të gjithë, po ama, për të mënçurit e të talentuarit, për mjeshtrat e skenës profesioniste, që dinë të “operojnë”, mbi lëndën e dikurshme e të vendosin aty të “sëmurët kancerozë” të një kohe tjetër, që jemi ne! E kushdo e ndjen këtë. Dikush qesh, dikush thartohet e zemërohet. Bile edhe tronditet, aq sa u duk, sikur kësaj gruaje të re e të guximshme, -nga më të talentuarat që kemi tani,-do t’i hidheshin hekurat nga amatorët e artit “të pandreqshëm”! Me gjithë truket e karikaturimet burleske, duke i deformuar paksa personazhet e njohur, në trajtat groteske, duke u deformuar, jo vetëm prapanicat, po edhe trurin, ndërsa fizionomitë janë po ato, me ndonjë përjashtim gjinor dhe duke e lozur të bijën e Gorodniçit një burrë. Po komedia e pranon edhe ketë truk, paksa të vjetëruar, ne atë ritmikë të shkëlqyer e në atë mizanskenë, si në të njëjtin “trup” njerëzor, si të ishin manikina vitrinash! Sepse këto personazhe të Driada Dervishit, jane edhe, thuajse uniformë, gati të njëllojtë në sjelljet e bëmat e tyre korruptive. Janë e s’janë ata, po ama, janë po aq të vërtetë e të ngjajshëm me ne që jemi në sallë dhe i shohim…

Kryebashkiaku i Gentian Zenelajt, nuk është si Anton Antonoviç Gorodniçi i Mihal Popit,- një derr i egër,-që e interpretonte atë edhe si xhahil shtypës që i dridhen, pse jo, edhe këmbët, po si një personazh rrëshqitës, dredharak e i korruptuar që e bën “të zezën të bardhë” haptazi, sy për sy, bile me lehtësinë më të madhe, ku paniku do të jetë gjithsesi aty, në ata zya, poste e zyrtarë, që u rrëshqet edhe toka nën këmbë. I mbajtur në jetë nga frika, po edhe nga të papriturat e zbulimit të “petave të lakrorit”. E të gjithë nëpunësit janë variante të tij, si t’i kishte “pjellur” ai vetë. Përfundimisht, kemi përpara një kryebashkiak shqiptar, përreth një turme hajdutësh! Duke filluar me aktoren Suela Bako që ka krijuar një personazh krejt të ri, vizatuar gjer në detajet më të holla, si personazh i marrëdhënieve me njerëzit, ku jepet edhe fizionomia e atyre femrav që “e dredhin” sa prekin një post administrativ e që më pas, fshehtasi, të rrëzojnë pushtete e të ngjiten vetë në to! Me personazhin e Prokurores, gjithashtu, të rikrijuar rishtazi, nga aktoria Mimoza Marjanaku, që portretizon atë mbrojtëse të ligjit, gjoja me “gjoksin para”, që do ta zërë lëmza, sa herë që duhet edhe ajo të “përdridhet” midis të korruptuarve të tjerë. Drejt e shtrembër, si e do ajo vetë, me paraqitjen e saj të jashtme “dinjitoze” e pa dinjitet brënda vetes. Sa t’i vijë rradha Drejtuesit të Ndërtimeve, përsëri të trilluar, që aktori Romir Zalla e portretizon me plasticitet dhe me marifetet e biznesmenëve elastikë që dinë t’i mbulojn vjedhjet me elasticitetin e xhonglerëve te Cirkurt… Mandej, Drejtori i Shkollave,- “i mbetur pa shkolla” i Martin Telajit, më i pashkolluari nga të gjithë, që kërkon të “shesë” ato mendje që nuk i ka, si edhe Shefi i Shërbimeve Sekrete i Gjergji Doçit, ngjala që rrëshqet, që hiqet si njeriu më kompetent e që i fut hundët me shkathtësi kudo që gjen skuta e shtigje. Si i të një trajte, jo vetëm në veshje, po edhe në trajtat e shpirtit,- jane Bobçinski me Dobçinskin, që Driada loz me ta, sikundër edhe me emrat e tyre, -dhe më me shkathtësi, prej aktorëve nga Marsel Rupi e Jaho Guma. Ky i fundit i tjetërsuar këndshëm edhe tek kamarieri i Hlestakovit të mjerë.

Ne këtë “Stan Gogolian”, personazhi kryesor, Anton Antonoviçi- Zenelaj, thuajse mbetet i pandryshuar në abuzimet e tij e përvetësimet e parasë publike, me gjoksin ngrehur para, afruar ca më tepër me të sotmen, duke e bërë maskarallëkun fare pa maskë, hajdutërinë fare sheshit, prostitucionin fare hapur. Me të dyja femrat që ka në shtëpi: të shoqen, po kaq përdredhëse e “virgjëreshë e përjetshme” si e thotë ai,- e interpetuar nga një mjeshte aktrimi si Adelina Muça, në një partneritet me të bijën e vulgarizuar enkas, nga regjisoria dhe aktori “dy planësh” Xhejmsi Fama. Për ta mbyllur me personin “inkognito” e të përjetshëm te Gogolit si personazh, po ashtu, me përsosmërinë e një”akrobacie”absolute prej Amos Muji Zaharia. Një Hlestakov plastik, i frymëzuar, po aq i ri, po aq i vjetër edhe modern, dallkauk i lindur, që të zhvat e të hedh hi syve, aty për aty, si njeri ordiner, po edhe si batakçi i përsosur… Aktori e regjia na japin kështu fizionomin e Pelivanëve të Kohës, që u dukën e mbetën tek ne ashtu si i krijoi Komediagrafi Rus, po akoma më të “thekur”, për t’ua hedhur batakçinjëve të sotëm e duke u bërë edhe një me ta, si pjella të një kohe krejt tjetër, që nuk mund t’i shkulësh dot, veç t’i përqeshësh në një komedi si kjo e Gogolit Rus që ra në duart e Driada Dervishit e u bë kaq e lehtë dhe e këndshme në dukje, po edhe kaq fshikulluese, me humorin e saj vajzëror! E vetmja rezervë që më lindi, ishte dalja e aktorit që lozte Hlestakovin, në paraskenë, pa makiazhin e tij, për të bërë moralin fundor që sapo e kishte bërë vetë Mjeshtri Nikollaj në komedinë e tij dyorëshe, si edhe Driada me shtojcat e saj, që sapo i pranuam edhe ato. Le të kemi respekt e pakëz sens mase me artin tonë!

Nuk do ishte keq, që në hierarkinë e fastivaleve që bëhen e zhbëhen, të kemi edhe një festival të tillë, ku të kishim, bie fjala, shtatë variante e trajtime të së njëjtës vepër si kjo e komedisë se Nikollaj Gogolit që e pranuam dhe “nuk e pranuam”, ashtu sikundër qe, po as sikundër është. Sepse komedia të bën vërtetë të qeshësh, po ama djeg e hidhëron më tepër sesa fjala e ndëshkimi i egër!