Çmimi Saharov për Adem Demaçin (1991) dhe Ibrahim Rugovën (1998)
Adem Demaçi
Duke mbajtur qëndrim kundër represioneve të ashpra të regjimit serb, ‘Mandela e Ballkanit’ iu përkushtua promovimit të tolerancës dhe pajtimit etnik në Kosovë.
Adem Demaçi është simbol i luftës për pavarësinë e Kosovës. I përfshirë si lider i lartë në politikën e vendit për shumë vite, Demaçi ishte gjithashtu një i burgosur politik për një kohë të gjatë, i cili kaloi gjithsej 28 vjet në burg për shkak të shprehjes kundër trajtimit të shqiptarëve etnikë dhe kritikimit të komunizmit nën diktatorin jugosllav Josip Broz Tito.
Shkrimtar i lindur në Prishtinë, Kosovë, në vitin 1936, Demaçi botoi tregimet e tij të para kur ishte ende në shkollën e mesme. Ai vazhdoi të studionte letërsi, drejtësi dhe arsim, dhe midis viteve 1953 dhe 1958 botoi rreth 20 tregime të shkurtra dhe një roman të titulluar “Gjarpërinjtë e gjakut”, të cilat i fituan famë letrare. Shkrimet e Demaçit çuan në arrestimin e tij të parë në vitin 1958. Më pas, deri në vitin 1990, Demaçi kaloi një pjesë të madhe të jetës së tij në burg për të luftuar për të drejtat themelore të shqiptarëve në Kosovë. Ai u njoh nga komuniteti i të drejtave të njeriut si i burgosur i ndërgjegjes dhe u bë i njohur në ‘Mandela e Ballkanit’. Pas lirimit, Demaçi mori drejtimin e Këshillit për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut.
Në vitin 1991, Parlamenti Evropian i dha Demaçit çmimin Saharov për integritetin në kundërshtimin e tij ndaj ‘një regjimi autoritar dhe intolerant’. Duke e pranuar çmimin si homazh për popullin e Kosovës, Demaçi tha se “liria e fjalës është hapi i parë, vendimtar drejt demokracisë. Pa lirinë e fjalës nuk ka dialog, pa dialog e vërteta nuk mund të vendoset dhe pa të vërtetën përparimi është i pamundur.’
Demaçi e filloi karrierën politike në vitin 1996, duke iu bashkuar Partisë Parlamentare të Kosovës dhe duke u bërë kryetar i saj. Ai bëri thirrje për protesta të hapura kundër regjimit serb me arsyetimin se mosdhuna nuk do të thotë pasivitet. Ai filloi një fushatë të dukshme por jo të dhunshme proteste kundër sundimit serb, duke u bërë thirrje kosovarëve që të qëndrojnë të qetë në rrugë për një minutë në të njëjtën kohë. Si kreu i partisë së dytë më të madhe në Kosovë, Demaçi refuzoi të kandidojë kundër rivalit të tij kryesor, Ibrahim Rugova, në zgjedhjet e planifikuara në vitin 1998, duke e ndjerë se nuk ishte e përshtatshme ‘të luheshin lojëra politike’ ndërsa konflikti i armatosur u përshkallëzua në mes të goditjes nga Serbia ndaj Kosova.
Demaçi iu bashkua Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK) si përfaqësues i saj politik në vitin 1998, pasi arriti të besonte se politika e mosdhunës nuk do t’i sillte lirinë popullit të Kosovës, i cili, sipas tij, kishte të drejtë t’i rezistonte ashpërsisë. represioni që po vuanin. Demaçi u largua nga UÇK-ja në vitin 1999 në shenjë proteste ndaj vendimit të saj për të marrë pjesë në bisedimet e paqes në Rambuje për t’i dhënë fund konfliktit me Serbinë. Ai kritikoi marrëveshjen e propozuar për dështimin për të garantuar pavarësinë e Kosovës.
Ai qëndroi në Kosovë gjatë konfliktit që u ndez nga dështimi i bisedimeve në vitin 1999 dhe kritikoi liderët e tjerë, përfshirë Rugovën, për largimin nga vendi në një moment kaq historik. Demaçi e ka cilësuar Kosovën gjatë luftës si “burgun më të madh në Evropë”. Ai vetë u arrestua dy herë nga autoritetet serbe.
Pas luftës, ai iu përkushtua kryesisht pajtimit etnik dhe kthimit të refugjatëve. Demaçi u bë kryetar i Komisionit për Mirëkuptim të ndërsjellë, Tolerancë dhe Bashkëjetesë, duke përfaqësuar të gjitha grupet etnike në Kosovë, ‘sepse Kosova është e të gjithëve’ dhe ‘duam një shoqëri të lirë, demokratike dhe multietnike’.
Demaçi vdiq në Prishtinë në korrik të vitit 2018, në moshën 82 vjeçare. Vdekja e tij në Kosovë u shënua me tri ditë zie kombëtare.
Ibrahim Rugova
Duke punuar pa u lodhur drejt zgjidhjeve paqësore dhe dialogut, Presidenti i parë i Kosovës ia kushtoi jetën rezistencës jo të dhunshme të shqiptarëve etnikë kundër shtypjes serbe.
I lindur në Cerrcë të Kosovës në vitin 1944, Rugova studioi në Prishtinë dhe në Sorbonë. Ai dha mësim letërsi, autor i 10 librave dhe kryesoi Lidhjen e Shkrimtarëve të Kosovës, e cila ishte në qendër të rritjes së kundërshtimit të shqiptarëve etnikë ndaj sundimit serb në Kosovë. Në vitin 1989 ai themeloi Lidhjen Demokratike të Kosovës, partinë e parë politike që sfidoi drejtpërdrejt regjimin komunist, pasi udhëheqësi jugosllav Slobodan Millosheviç hoqi statusin e rajonit autonom të Kosovës dhe vendosi kontrollin serb.
Përballë shtypjes në rritje, Rugova drejtoi lëvizjen politike që shpalli Republikën e vetëshpallur të Kosovës. Në vitin 1992 u zgjodh president i një republike të njohur vetëm nga Shqipëria. Përballë goditjes së mëvonshme serbe, ai filloi një sistem të arsimit, spitaleve dhe taksave për popullatën shqiptare etnike në Kosovë, paralel me sistemin serb.
Një politikan me gojë të butë që mbante gjithmonë një shall mëndafshi, Rugova u pa gjatë gjithë viteve 1990 si fytyra e moderuar dhe intelektuale e opozitës shqiptare ndaj regjimit të Beogradit. Ai siguroi një mandat të dytë si president në vitin 1998, edhe kur konflikti i armatosur midis njësive serbe dhe Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), një lëvizje guerile shqiptare, u përshkallëzua, duke nxitur një goditje të madhe ushtarake jugosllave.
Parlamenti Evropian e nderoi Rugovën me çmimin Saharov në vitin 1998, si njeri i përkushtuar ndaj parimit të rezistencës paqësore ndaj dhunës. Rugova e konsideroi çmimin si “për mua dhe për të gjithë popullin e Kosovës, njohjen e luftës sonë paqësore dhe sakrificave tona”.
Ai qëndroi i vendosur në kundërshtimin e tij jo të dhunshëm ndaj regjimit serb, duke përsëritur vazhdimisht gatishmërinë e tij për të hyrë në dialog me Beogradin, gjë që e vendosi atë në kundërshtim me Adem Demaçin më nacionalist, rivalin e tij kryesor politik. ‘Gandhi i Ballkanit’ u përpoq të fitonte opinionin botëror ndërsa i kërkoi komunitetit ndërkombëtar t’i ofronte mbrojtje Kosovës.
Rugova, si shef i negociatorëve të Kosovës, nënshkroi marrëveshjen e paqes të Rambujesë të ndërmjetësuar ndërkombëtarisht më 18 mars 1999, por refuzimi i Beogradit për ta miratuar atë çoi në fillimin e sulmeve bombarduese të NATO-s. Me kalimin e Kosovës nën administrimin e OKB-së, Rugova, pasi ishte larguar për një kohë të shkurtër nga Kosova për në Itali në vitin 1999, u kthye në politikën kosovare, duke ndarë pushtetin me liderët e UÇK-së që tani ishin në krye të Partisë Demokratike. Në vitin 2002, Rugova u rizgjodh si president dhe shërbeu deri në vdekjen e tij nga kanceri në mushkëri në vitin 2006, vetëm disa ditë para fillimit të negociatave për statusin përfundimtar të Kosovës. Për shumë njerëz, ai ishte ‘babai i kombit’.