Jean-Paul Sartre: Pse e refuzoj Nobelin në Letërsi

Çmimi Nobel për Letërsinë në vitin 1964 iu dha shkrimtarit dhe filozofit francez Jean-Paul Sartre “për një vepër të pasur me ide, e përshkuar nga shpirti i lirisë dhe të kërkimit të së vërtetës, me ndikim të madh në epokën tonë”. Sartre nuk e pranoi dhe e shpjegoi mospranimin e Çmimit Nobel në një deklaratë që bëri për shtypin suedez në 22 tetor. Deklarata u publikua në Le Monde e botuar në përkhtimin në gjuhën frënge të miratuar nga ai. Ky përkthim në gjuhën angleze është bërë nga Richard Howard.

Përktheu nga anglishtja: Granit Zela

 

Ndjej keqardhje të thellë për faktin që kjo ngjarje e padëshiruar u kthye në një lloj skandali: çmimi u dha dhe nuk e pranova. Kjo ndodhi për arsyen e vetme se nuk u informova në kohë për atë që po ndodhte. Kur më 15 tetor lexova tek e përjavshmja letrare ‘Figaro littéraire’, në rubrikën e korrespondentit suedez, se zgjedhja e Akademisë Suedeze po anonte nga unë, por nuk ishte vendosur akoma, mendova se duke i shkruar letër Akademisë, të cilën ia nisa të nesërmen, do ta sqaroja plotësisht këtë çështje dhe gjithçka do të mbyllej me kaq.

Në atë kohë, nuk isha në dijeni se Çmimi Nobel jepet pa marrë parasysh mendimin e atij që e merr dhe besoja se kishte kohë që kjo të shmangej. Por tani e kam të qartë se kur Akademia Suedeze merr një vendim, nuk mundet ta anuloj atë më pas.
Arsyet e mia për mospranimin e çmimit nuk kanë të bëjnë as me Akademinë Suedeze dhe as me Çmimin Nobel si të tillë, ashtu siç e kam shpjeguar në letrën time drejtuar Akademisë. Në të, unë bëj fjalë për dy lloj arsyesh: personale dhe objektive.

Arsyet personale janë këto: mospranimi im nuk është një veprim i pamenduar, sepse gjithmonë i kam refuzuar vlerësimet zyrtare. Në vitin 1945, pas luftës, kur më ofruan Legjionin e Nderit, nuk e pranova, megjithëse kisha vlerësim të veçantë për qeverinë. Po kështu, në asnjë rast nuk kam kërkuar të kem nderin të jem pjesë e Collège de France, siç më kanë propozuar shumë nga miqtë e mi.
Ky qëndrim mbështetet në konceptin që unë kam për veprimtarinë e shkrimtarit. Një shkrimtar nuk pranon poste politike, shoqërore, ose letrare por duhet të veproj vetëm me mjetet e tij si shkrimtar – pra, me fjalën e shkruar. Të gjitha vlerësimet që mund të marrë shkrimtari e vënë lexuesit e tij përballë një trysnie që nuk e quaj të përshtatshme.

Nuk është e njëjta gjë kur unë nënshkruaj Jean-Paul Sartre dhe kur nënshkruaj Jean – Paul Sartre, fitues i Çmimit Nobel.
Shkrimtari që pranon një nder të këtij lloji bashkë me veten përfaqëson edhe shoqatën apo institucionin që e ka nderuar. Simpatitë e mia për revolucionarët e Venezuelës më përkasin vetëm mua, ndërsa nëse Jean-Paul Sartre, laureat i Çmimit Nobel përkrah qëndresën Venezueliane, qëndrimi i tij nënkupton edhe Çmimin Nobel si institucion.

Prandaj, shkrimtari duhet të mos pranojë të shndërrohet në një institucion, edhe nëse kemi të bëjmë me nderimin më të madh, si në këtë rast.
Ky qëndrim, natyrisht, është vetëm i mi dhe nuk përmban kurrfarë kritike ndaj atyre që janë vlerësuar tashmë me këtë çmim. Ushqej shumë respekt dhe admirim për disa nga laureatët të cilët kam nderin t’i njoh.

Arsyet objektive janë si më poshtë:
Beteja e vetme e mundshme sot në frontin e kulturës, është beteja për bashkëjetesën paqësore të dy kulturave, asaj të Lindjes dhe të Perëndimit. Nuk them se duhet ta përqafojnë njëra-tjetrën, e di se shkëmbimi kulturor jo domosdoshmërisht nënkupton konflikt – por ky shkëmbim duhet të ndodhë mes njerëzve dhe kulturave, pa ndërhyrjen e institucioneve. Jam thellësisht i prekur nga shkëmbimet mes dy kulturave: kam brenda vetes pjesë nga të dyja. Simpatitë e mia të pamohueshme janë për socializmin dhe atë që quhet blloku Lindor, por jam lindur në një familje borgjeze dhe në një kulturë borgjeze. Kjo më lejon të bashkëpunoj me të gjithë ata që kërkojnë t’i afrojnë dy kulturat. Natyrisht, akoma shpresoj që “njeriu më i mirë fiton.” Ky është socializmi. Kjo është arsyeja pse nuk mund ta pranoj një nder të dhënë nga autoritetet kulturore, qoftë nga të Perëndimit, qoftë nga ato të Lindjes, edhe nëse mbështes ekzistencën e tyre.

Edhe pse kam më shumë simpati për bllokun socialist, në të njëjtën mënyrë, unë duhet të mos e pranoj për shembull Çmimin Lenin, nëse do të mendohej të më jepej, gjë që nuk ndodh.
E di se Çmimi Nobel në vetvete nuk është çmim letrar i bllokut perëndimor, por është i krijuar prej tij, edhe pse ka vlerësime që shkojnë përtej vëmendjes së anëtarëve të Akademisë Suedeze. Kjo është arsyeja pse, në këto rrethana, Çmimi Nobel është në të vërtetë vlerësim që mund ta marrin shkrimtarët e perëndimit ose rebelët e Lindjes.

Çmimi nuk i është dhënë për shembull, Nerudës, i cili është një prej poetëve më të mëdhenj të Amerikës së Jugut. Nuk është marrë asnjëherë seriozisht në konsideratë Louis Aragoni, edhe pse e meriton plotësisht atë.
Është për të ardhur keq që çmimi iu dha Pasternakut dhe jo Shollohovit dhe se e vetmja vepër sovjetike e nderuar në këtë mënyrë duhet të jetë ajo e botuar jashtë dhe ndaluar në vendin e vet. Ky ekuilibër mund të krijohej duke pasur një gjest të ngjashëm në drejtimin tjetër. Gjatë luftës në Algjeri, pasi nënshkruam “Deklaratën 121”, duhet ta kisha pranuar një mirënjohje apo çmim, sepse kjo do të më kishte nderuar jo vetëm mua, por edhe lirinë për të cilën po luftonim. Por kjo nuk ndodhi dhe medalja mu dha vetëm pasi përfundoi beteja.

Në diskutimet e motiveve të përmendura nga Akademia Suedeze për lirinë, bëhen të mundura shumë interpretime. Në perëndim nënkuptohet vetëm një liri e përgjithshme. Personalisht, do të doja një liri më konkrete, e cila përbëhet nga e drejta për të pasur më shumë se një palë këpucë dhe për të ngrënë më mirë. Mua më duket më pak e rrezikshme të mos e pranoj çmimin, se sa ta pranoj. Nëse e pranoj, vetë-ofrohem për atë që unë e quaj “rehabilitim objektiv”. Sipas artikullit të “Figaro Littéraire”, “një e kaluar e debatueshme politike nuk do të përmendet si argument kundër meje”. E di se ky artikull nuk shpreh mendimin e Akademisë, por në mënyrë të qartë tregon se pranimi im do të interpretohet nga qarqe të caktuara të djathta.

Vazhdoj ta quaj “të kaluarën e diskutueshme politike” akoma të vlefshme, edhe nëse jam mëse i gatshëm të pranoj gabimet e shokëve të mi në të kaluarën. Rrjedhimisht nuk po them se Çmimi Nobël është një “Çmim borgjez”, por interpretimi është borgjez, pasi në mënyrë të pashmangshme jepet nga qarqe të caktuara në të cilat jam shumë i njohur.
Së fundi, kemi çështjen e parave; është barrë shumë e rëndë që Akademia e detyron laureatin që bashkë me medaljen t’i jepet edhe një shumë e madhe parash, çështje që më mundon, pasi ose e pranon Çmimin dhe me paratë e Çmimit mbështet organizata apo lëvizje që i quan të rëndësishme, çka më bën të mendoj për komitetin e Aparteidit në Londër, ose nuk e pranon Çmimin për arsye fisnike, dhe kështu ia heq një Lëvizjeje mbështetjen financiare kaq të nevojshme për të. Por, unë besoj që ky është problem i gënjeshtërt. Padyshim heq dorë nga 250.000 koronat, sepse nuk dua të kthem në institucion, as në Lindje dhe as në Perëndim. Por, nga na tjetër, nuk mund të më kërkohet që, për 250.00 korona, të heq dorë nga parime të cilat janë jo vetëm të miat, por u besojnë edhe të gjithë miqtë e mi. Kjo është ajo që e ka bërë kaq të vështirë qëndrimin ndaj Çmimit dhe mospranimin e tij, të cilin jam i detyruar ta bëj.

Dëshiroj që ta përfundoj këtë deklaratë me një mesazh vlerësimi të lartë për publikun suedez.
Jean-Paul Sartre.

———

Jean-Paul Sartre u lind dhe u rrit në Paris nga Jean-Baptiste Sartre, një oficer i Marinës Franceze, dhe Anne-Marie Schweitzer. Kur Sartre mbushi 15 muaj, babai i tij vdiq nga një sëmundje. Mamaja e vet e rriti atë me ndihmën e babait të saj, Charles Schweitzer, një profesor gjimanzi i gjermanishtes, i cili ia mësoi atij matematikën dhe ia prezantoi atij literaturën klasike në një moshë shumë të re. Si adoleshent në vitet 1920, Sartre u interesua për filozofi pasi lexoi libra nga Henri Bergson.

Ai u kap nga forcat gjermane më 1940 në Padoux, dhe kaloi nëntë muaj si i burgosur lufte. Ai u lirua në prill 1941. Pasi iu dha statusi i civilit, ai rifilloi punën si mësues në Lycée Pasteur afër Parisit, i vendosur në Hotel Mistral afër Montparnasse tek Paris dhe iu dha një pozicion i ri tek Lycée Condorcet, duke zëvendësuar një mësues hebre të cilit i ishte ndaluar mësimdhënia nga i ashtuquajturi Vichy law apo Statuti mbi Hebrenjtë.

Ai ndikoi edhe në sociologji, kritikë, studime letrare dhe vazhdon të ndikojë. Mbeti i angazhuar deri në fund të jetës së tij (viti 1980). Në verë të vitit 1968 gjatë protestave në Paris Sartre u arrestua për mosbindje civile. Presidenti Charles de Gaulle ndërhyri dhe e liroi.

Me qëllim “sfidimin e çdo ideje dhe çdo personi”, pohimet e Sartre kërkojnë që ne të pranojmë përgjegjësinë për zgjedhjet tona dhe botën tonë, duke përqafuar të panjohurën e pakonceptueshme. Filozofia e tij shkatërruese për qenien dhe asgjënë vazhdojnë të zhysin njerëzit në krizat e tyre më të thella ekzistenciale.

Vdiq më 15 prill 1980 në Paris nga një sëmundje në mushkëri. Prehet në Cimetière de Montparnassenë Paris. Shumë njerëz morën pjesë në varrimin e tij, numri i tyre gjatë marshimit dy-orësh vlerësohet të ketë qenë nga 15 000 deri te 50 000 veta.