Ali Aliu: “Kalorësit e shiut” – Sadik Bejko, emocioni dhe surealja

 

1.

Sadik Bejko është poet i dorës së parë në letërsinë shqipe. Dy nga tetë vëllimet të tij me poezi, “Si vdes gruri” dhe “Letër Hamurabit”, janë në lartësi majash. Shqetësim i parë i frymëzimit të tij është shpërfytyrimi moral, varfërimi shpirtëror i botës përreth, ndërsa qaset me përsiatje mbi ekzistencën e qenies njerëzore; plaga e parë, që shtrihet gjerësisht si dhimbje thellësisht e rëndë, një ngarkesë emocionale që poeti do ta përcjellë dhe duket sikur lehtësohet, duke e ndarë me relievin rural të natyrës së vendlindjes, në procesin e shpirtëzimit të gjithësisë, ku Bejko është mjeshtër perfekt. Imagjinata e tij krijuese, duke funksionalizuar bashkë zërin lirik dhe refleksin, artikulon pamje të pamundshme, sureale, por të besueshme…

2.

Edhe në librin “Kalorësit e shiut”, ikja nga brutaliteti i botës përreth, nga të gjitha perspektivat e mundshme, strehimi në hapësira të lira, ngasja për strehim drejt normaliteteve, është instikt dhe objektiv bashkë, sa i menduar, sa i regjistruar në subkoshiencë. Ikja virtuale a fiksionale, ajo e poezisë dhe me poezinë, përgjithësisht, është ëndërrore; fluturimet e imagjinatës së poetit, ikja nga bota e përfshirë në acar shpirtëror, nga përditshmëria dhe marrosja, është refuzim I zërit ndaj këtij realiteti, ndaj kësaj bote, është e vetmja strehë e poetit në këtë rast. “Si nuk mësuat? Vrisni për grua, për politikë,/për para. Unë, Kaini, vras me vullnetin tim të lirë. (Fantazia e Kainit). Duke bërë publik portretin e përditshmërisë: “Nën qiellin pus fundosur Tirana./Ngrijnë lulekumbullat tek bëjnë të çelin./ Dimri, penduar që ende s’ka marrë hak,/ bën të ikë dhe rikthehet më i vrazhdë (Mos më lexo në mbrëmje, Magdaliní), poeti e fuqizon më tej aktin e refuzimit, e paraqet më bindëse gjendjen e botës përreth dhe përmes shpirtëzimit të natyrës, bartur kujtim nga fëmijëria. Përmes paralelizmit figurativ, poeti Sadik Bejko, krijon sistemin e vet mbrojtës nga kontaminimi epidemik, karikon bateritë e shpirtit nga rreziku i sëmundjeve ngjitëse, ngjashëm me prirjen e rilindësve apo romantizmit, por në poetikën e Bejkos ajo lëviz në drejtim të kundërt – në vend natyra të jetë pasqyrë, ku zëri sheh veten, ai, vë në lëvizje natyrën, gjithësinë, përcjell e shtrin mbi të ngarkesën emocionale, refleksive, filozofike; në përmasa të një surealizmi të skajshëm, shpërthyes, imagjinata e zërit lirik kalëron ajrin, retë, duke i rënë pash-më-pash qiellit, edhe përtej, përfton hapësira pafund; si një art shagallian.

Si një lejlek i ftohtë,

ngisja qiellit me not.

Bëja udhë, çaja ajër,

nga pak me habi

për krahët, trupin tim

të kthyer në hark… (Në qiell)

Tek cikli “Somnabul”, poeti, për të përfshirë dhe për të sjellë sa më shumë lëndë, sa më thellë e sa më të plotë, sugjeron fuqi emocionale sugjestive, vë në lëvizje universin e vet, atë më njerëzorin. Duhet besuar se poeti Bejko edhe në subkoshiencën e vet e ka shtresim relievin e natyrës virgjër, pastërtinë dhe bollëkun e mirësisë së njerëzve, të cilin e ka sjellë perfekt përmes portreteve të gjyshes dhe gjyshit; është për të besuar se në atë univers fëmijërie, Bejko ateron edhe gjatë gjumit përmes ëndrrave, nga mund edhe ta kenë burimin shumë vargje të ciklit “Somnabul”.

Dhe, ajo që e bën sipëror artin poetik të tij, është dhuntia për të qenë kristalisht i qartë, i dukshëm – i tejdukshëm, duke pastruar imazhet somnabulike nga tisi mjegullues, nga cilado perspektivë… maestral në latimin e vargut, atmosferës, pamjeve. Shpesh, skajshmërisht befasuese, ai paraqet një poetikë antike, që në fiksionin e një çasti, bën bashkë një spektër të gjerë emocionesh, që duket sikur janë testamentuar palë-palë…

3.

Zëri i subjektit shndërruar në seizmograf të shiritit kohor shqiptar, për më shumë se gjysmë shekulli krijimtarie letrare- fillimet nisur plot dyshime për drejtimin, besimin shprehur tek rrënjët, për të përfunduar gjysmë i syrgjunosur; pasuar vargje prehjesh të rralla pas territ, krah ndonjë dritare a rreze gjysmë të shuar me librin e radhës. Nuk do t’i shkoqet ankthi i tuneleve, as me librin e parë pas diktaturës, “Si vdes gruri”, që së bashku me “Psallm për Atin”, artistikisht qëndron krah “Letër Hamurabit” dhe “Këngët e Solomonit”.

Ngasja lirike më dramatike e këtij seizmografi, do shpërthejë përmes vargjeve “Somnabul”, që pason librin “Letër Hamurabit”, njërin nga kryeveprat e poezisë shqipe dhe që do sodisë si Dantja, jo nëntokën, por sipërfaqen e rruzullit tokësor.

Bejko, në thelb, sado diskret, ndjehet thellësisht i vetmuar; jo vetmi e llojit të mungesës, të pranisë bosh të njëshit, por në kuptimin e arratisjeve brenda vetes, reale dhe ëndërrore.

Rrethuar nga banaliteti përreth, ai përfshihet në dialog me vetveten, gjithë në kërkim të shtigjeve të shpëtimit, arrin të depërtojë thellësive të qenies, të kuptimit dhe kaosit, në përditshmërinë e vet dhe atij të absurdit planetar.

Trishtuar jam, Sulamith, ajmé Magdaliní,

kënga ime e këngës…mbretëria ime…

turtujt pa qiej, pa zë e pa thërrmi.

Tek udha… një njeri po e mbillnin në dhé,

ofshet e tij ende dëgjoheshin mbi tokë.

E rrihnin sipër dheun me shputat e këmbëve,

ta fundosnin më thellë se kufomën.

(Mos më lexo në mbrëmje,

Magdaliní)

Vetëm tek vargjet e lirikës erotike, tejet të kursyer dhe plot dritë, ai krijon hapësira lumturore, biblike…

Asgjë s’mund ta sjellë mrekullinë e agimit, Veç heshtja e sigurt e lëvrimit të planetëve larg, diku. Kurrë s’do ta dish se nën shtresimet thikë të territ, zgjuar, vështrimi im rreh të t’i cekë sytë e tu.

Mundet dhe në mëngjes nuk të gjej nën kaq mjegull.

Lëvrimi i planetëve e nxjerr mëngjesin nga nata,

lëvrimi i ndjenjës dhe sikur ta shkrinte Arktikun,

nuk është prerje me fat për pritjet e gjata.

(Rrotullimi i planetëve)

Thënë përmbledhur, poezia e tij është e sofistikuar, vjen si vërshim asociacionesh lirike, akustike, valë thellësish filozofike, mendime dhe mall emocional për vlerat shpirtërore – tani në krizë; gjatë arratisjeve të brendshme, ngjizet edhe poetika, sipas një gravitacioni metafizik, me përbërës këtej dhe përtej realitetit; merr me vete segmente të natyrës, vendlindjes, pamje, sende, njërëz, për t’i shpëtuar nga banalitetet e kohës.

Poezia e tij mëton të arrijë përsosmërinë, të paarritshmen; i krijon ato hapësira në sfond, përmes ëndërrimeve, sureale.

Marre nga eseja e Ali Aliut “Mbi librat ‘Kalorësit e shiut’, ‘Lirikë me dhimbje’ dhe ‘Poezi të zgjedhura’ të botuar nga Onufri, Exlibris, 22 tetor 2022).