CLAUDE LÉVI-STRAUSS, BABAI I ANTROPOLOGJISË BOTËRORE

CLAUDE LÉVI-STRAUSS. BABAI I ANTROPOLOGJISË BOTËRORE

PENDIMI DHE DËSHTIMI MË I MADH I JETËS SIME…

NJË BASHKËPUNIM I PAMUNDUR, MBI NJË MIQËSI TË THELLË!

                                                                                                                      

Skënder SHERIFI

 

Kur e mendoj edhe sot lidhjen speciale që kam pasur gjatë gjithë atyre viteve parisiane (për mua periudha më e artë), me antropologun, me siguri i famshmi i planetit tokësor, zotin Claude Lévi-Strauss, më vjen një mërzi e përzier me një mall dhe një plagë shpirtërore, gati për të qajtur… Sinqerisht, rrallë herë e kam ndier veten më keq, më nul dhe i dështuar, se në atë moment, ku jam detyruar moralisht për ta refuzuar propozimin e tij aq të ndershëm, të papritur për mua dhe i cili ishte një privilegj dhe një sukses madhor në realitet, për gjithë botën tonë shqiptare, kur më tha: “shiko, i dashur Sherif, po ta formuloj një kërkesë konkrete… a jeni dakort, nëse marr një buxhet korrekt nga institucionet franceze, që të shkojmë unë dhe ti, për t’i studiuar në detaje, të gjitha ritet, zakonet, folkloret, mitet, legjendat dhe kanunet e Shqipërisë veriore, në zonat e Malësisë, të cilat m’i ke pas përmendur dhe shpjeguar disa herë miqësisht tek shtëpia ime. Pra, do shkojmë pse jo, 3 muaj nëse duhet së bashku, do i verifikojmë, do i studiojmë dhe do analizojmë seriozisht, duke i takuar njerëzit, të cilët i praktikojnë konkretisht në jetën e tyre të përditshme. Do flasim me Pleqët dhe Plakat, do i marrim në pyetje, do i përjetojmë me ta ritet e odave, të cilat do m’i komentosh life, ato të fejesave, martesave, vdekjeve, festat, këngët e vallet dhe domethënia e tyre preçize, besimet e njerëzve, logjika reale e atyre kanuneve, e kodeve gojore dhe mënyra sesi interpretohen, sesi praktikohën…

Do e marrim një magnetofon dhe një aparat fotografik dhe t’i do m’i përkthesh të gjitha pyetjet e mia, që do i shënoj paraprakisht në një fletore të etiketuar ALBANIA: ritet dhe zakonet antike! Plus, ato që do më vijnë spontanisht në vend… dhe do m’i përkthejsh përgjigjet e tyre, duke m’i dhënë disa sqarime. Pastaj, mundesh për të m’i dhënë edhe sugjerimet e tua, nëse ke diçka shtesë për ta kompletuar studimin, pa asnjë problem… A je parimisht dakort me këtë princip, zoti Sherifi”?

Nuk mund ta imagjoni, të dashur miq dhe mikesha, gjendjen time shpirtërore, si me më pas dënuar dikush me pushktatim… e përjetoja brenda vetës një gëzim dhe një krenari teorike, sepse propozimi ishte tepër gjigand dhe nuk e besoja as vetë, kur ma shprehu. Por nuk dilte në siperfaqe, sepse ishte i fundosur gëzimi me një ton pikëllim, zhgënjim, disfatë, mallkim të fatit, ngaqë e dija që do jam i detyruar për t’ia refuzuar dhe për t’u tërhequr, natyrisht komplet jashtë dëshirës, apo vullnetit tim, por i shtyrë ose i diktuar nga rrethanat e poshtra politike, nga absurditeti i situatës, nga deliri dhe patologjia e sistemit stalinian alla shqiptar. E çfarë idioti mund t’i thoshte ‘JO’ … Claude Lévi Strauss-it? E qysh me ja thënë (unë Skënder Sherifi, që në atë moment, e kam pas urryer vetveten në maksimum, duke e konsideruar të pafalshëm, për nga idhnimi dhe zhgënjimi, unë që e kisha futur vet në atë lojë, duke e interesuar me vite të tëra, mbi natyrën dhe realitetin tonë specifik si popull shqiptar… dhe çfarë fati ishte për ne si shqiptarë, interesimi i tij… dhe tani, unë malësoë nga ato vende legjendare dhe mitike të Shqipërisë veriore, kanunore, fishtiane, me atë kujtesën e lashtë gojore, rapsodike, epike dhe përvojën e odave, do i them ‘Jo’!  M’u dukte gati kriminale, për të merituar pushkatim (por ishalla me poetin Frederiko Garcia Lorca në Grenadë të Spanjës, me një përcjellje dinjitoze, me kitara flamenco dhe vallet e Carmenëve andaluze. Më falni, o burra, nëse nga ligështia apo mos kurajo e ime, e kam koritur Malësinë antike)! Por qysh me i thënë jo, Claude Lévi-Straussit dhe si me ia argumentuar? Mos harroni që ishim në vitin 1976 dhe që u fliste këtu për një udhëtim studimor 3 mujor, në Shqipërinë komuniste të Enver Hoxhës, i cili e konsideronte veten si model absolut i asaj ideologjie të sëmurë dhe anti-njerëzore,  më komunist se gjithë komunistët e botës, një model shoqërie, të cilin jemi akoma duke e paguar shumë shtrenjtë edhe sot brenda Shqipërisë, ngaqë funksionojmë deshëm apo nuk deshëm, direkt apo indirekt, në një mënyrë subkoshiente, përmes atij sistemi shoqëror dhe politik, në mënyrën sesi vendosim, sesi i drejtojmë gjërat, sesi e interpretojmë Demokracinë, me autokraci dhe autoritarizëm, si në modelet e Erdoganit apo Viktor Orbanit… pra, jemi po në atë lloj psikologjie post komuniste edhe sot në vitin 2022, për edhe 30 vite me siguri, po themi gjer në 2050.

Pastaj do shohim, se deri në çfarë shkalle jemi pastruar apo auto-pastruar nga ai sistem pervers, patologjik, delirant dhe psikopatik, i cili ka lënë tek neve si popull shumë pasoja… dredhi, spiunimin, egocentrizmin, mosbesimin, oportunizmi, hipokrizinë dhe dallaveret, të ngritura si shkencë mbijetese, dhe antivlerat të propaganduara si vlerë… pa folur për traumat e shumta, defektet psikologjike dhe morale, mes nesh dhe brenda familjeve, psikozat, nevrozat, skizofrenitë… saqë asnjë psikoanalist, nuk mundet për t’iu bërë ballë, pa luajtur vetë mendsh, apo pa ushtruar dikur vetë një vetëvrasje? Më patën thënë në një moment, dy këngëtarë të droguar dhe alkoolik, me plot ironi dhe duke qeshur, bile njëri prej tyre, ishte një gjeni absolut i muzikës, zoti Serge Gainsbourg, që dy-tre psikoanalista të cilët janë marrë me ne, e kanë vrarë dikur veten, ngaqë nuk e kanë përballuar më, atë situatë.  Ha… ha… ha…!

Dhe jam tani ulur afër Claude Lévi-Straussit, si mbreti i debilave, për t’ia refuzuar propozimin. Waouw shit! I mjeri unë… dhe i tash duke folur me shpirt dhe pa asnjë kalkulim, ashtu siç më vinin fjalët: “I dashur mik, zoti Strauss, dije që të dua dhe të respektoj jashtë mase, dije që e konsideroj për nder dhe për privilegj të rrallë dhe jashtë çdo çmimi për mua dhe aq më tepër për kombin tim shqiptar, propozimin  që ma keni bërë në mirëbesim, për ta studiuar imtësisht Shqipërinë antike të Veriut. Të falënderoj 100 herë për atë gjest madhështor dhe burrërror ndaj nesh. Por me shumë keqardhje, me mërzinë më të madhe, jashtë çdo dëshirë timën intime dhe e kuptoj, jashtë çdo logjike puro shkencore (se është me të vërtetë tepër absurde), jam i detyruar me të thënë – jo miku im i dashur, nuk mund të vi me ty për 3 muaj në Shqipërinë komuniste aktuale. Nuk e imagjinon as ti, sesa më vjen keq, për të qarë dhe bile ka shanse, që nuk do ia fal kurrë vetes, sa të jam gjallë, atë refuzim. Ndoshta jam i lig dhe më mungon kurajo, nuk e kam stoicizmin e samurajve japonezë. Por zoti Lévi-Strauss, më len për ta argumentuar këtë refuzim dhe më thuaj pastaj, a e ke kuptuar apo jo, a jeni i bindur realisht, apo jo?

Shiko, o mik i nderuar, unë jam djali i një anti-komunisti, zoti Shpend Sherifi, që ka qenë Oficer i Mbretit Zog dhe i cili i ka pas pësuar dy dënime me burg në Shqipëri, në Shkodër dhe në Porto Palermo dhe pastaj kur e kanë liruar, është arratisur me familjen e tij të afërt, duke e kaluar klandestinisht kufirin, tek Alpet e Shqipërisë veriore, pikërisht tek ato zonat e kanunit antik, për në ish Jugosllavinë e Titos, ku qyteti kryesor Gjakova ishte rreth 3 orë larg kufirit shqiptar. Jemi në vitin 1951! Tani, si pasojë e kësaj arratisje, ai do shpaleët ‘Armik i Popullit dhe i Regjimit komunist” dhe do figuronte në listën e zezë të asaj Qeverie staliniane. Pastaj, konkretisht të gjithë familja e tij, e cila ka pas ngelur akoma brenda territorrit të Shqipërisë, pra, motrat e tij, të martuara me familje, kushërinjtë e afërt dhe gjithë farefisi, janë dënuar, dëmtuar dhe e kanë paguar atë arratisje të babait tim, me burgje, me deportime, internime dhe janë konsideruar si Muzhikë, si Skllevër, si qytetarë të zonës së dytë, si familje armiqësore dhe nuk i kanë lënë për të avancuar apo për t’u shkolluar nëpër universitetet e vendit. Kanë jetuar si viktima të përjetshëm të atij Regimi komunist, pa e bërë asnjë faj personal ata vetë, por vetëm që kanë pasur një lidhje familjare me zotin Shpend Sherifin. Dhe tani, zoti Strauss, unë jam djali i tij i madh dhe me statut   Refugjat Politik i Kombeve të Bashkuara – i mbrojtur nga ajo konventa e Gjenevës të vitit 1951 – pra, konkretisht i ikur nga një shtet diktatorial komunist dhe i strehuar në botën demokratike dhe liberale kapitaliste të Europës Perëndimore. Por, nuk jam as me nënshtetësinë belge, por me statusin e një refugjati politik pa atdhé, një apateid! Tani, me ardhur unë me ty në Shqipërinë e Enver Hoxhës, çka do ndodh sipas teje? Ty, si francez, mund të pengojnë, të bllokojnë, ndoshta edhe të arrestojnë për pak kohë, me pretekst që ke ardhur si spiun apo ku me e ditur për çka, me një përcjellje permanente, pra, do ta nxijnë komplet udhëtimin dhe do të sabotojnë… Mirëpo, me prestigjin që ke, me emrin që ke dhe me statusin francez, për ty, do ndërhyjë direkt FRANCA dhe do të nxerrë jashtë pa problem, porse studimi yt do dështojë, sepse nuk do të lënë për të vepruar lirisht siç do ti andej gjatë tre muajve. Ndërsa unë, zoti Lévi-Strauss, do më arrestojnë si djali i Shpend Sherifit, si armik klase i regjimit dhe do përfundoj përjetësisht në një burg, apo te gulagu stalinian dhe do mbaronte filmi im me aq! A po më kupton, miku im? Pastaj, me statusin që kam, as Belgjika nuk mund të ndërhyjë në favorin tim si shtet, sepse nuk jam belg me nënshtetësi, por pefugjat apateid dhe politik i Kombeve të Bashkuara, me disa të drejta udhëtimi mjaft të kufizuara dhe të kushtëzuara. Por edhe me ndërhyrë po themi Belgjika, nuk do funksionojë, sepse nuk pyet fare Enver Hoxha për Belgjikën. Nuk kanë peshë apo ndikim, sikurse Franca në Shqipërinë komuniste. Tani, si rezultat konkret, miku im Claude – ty të pengojnë në maksimum, por do nxirresh nga situata, atje brenda Shqipërisë, se e ke Francën me vete dhe prestigjin tënd ndërkombëtar. Ndërsa, unë do përfundoj në një Gulag muti dhe do mbaronte aventura ime tokësore. Dhe tani, pyetja është kjo: “A mund ta riskoj këtë udhëtim fantastik me ty, miku im, apo jo? A ia vlen për ta marrë atë rrisk apo jo”? Dhe me të thënë të drejtën, nuk   e kam atë kurajo, sepse jam i bindur që për mua do jetë një vetvrasje përfundimtare. Dhe nuk e shoh mirë, se çka do fitojmë më në fund? Me një fjalë tjetër: propozimi yt është tepër gjenial, madhështor dhe i papritur për mua, si edhe për të gjithë bashkatdhetarët e mi shqiptarë… unë, vetëm do kam mirënjohje të përjetshme ndaj teje, për këtë gjest aq fisnik dhe i pabesueshëm për mua. Mirëpo, konkretisht dhe praktikisht, nuk vjen në momentin e duhur, pra nuk jemi në timingun, ideal dhe mund të themi, që të dy, jemi viktima të këtyre rrethanave të ulta politike, të një konteksti absurd dhe të pafavorshëm, pos asaj edhe i rrezikshëm për mua. Na ka sabotuar këtë studim grandioz mbi ritet malësore, regjimi komunist i Shqipërisë. Ka qenë e shkruar ashtu, ku me e ditur, çështje fati, nuk i kemi pasur kushtet dhe rreshtimin e Planeteve në favorin tonë… si e mendon, zoti Claude Lévi-Strauss”?

“Po, të kuptoj zoti Sherifi, ta kuptoj zhgënjimin, por mos ki merak, kështu e ka jeta. Ka shumë gjëra, të cilat i mendojmë me të drejtë, porse nuk mund t’i realizojmë. Duhet ta pranojmë me urtësi. Ku me e ditur, ndoshta do na jipet dikur një rast tjetër. Por të falënderoj për të gjitha informatat që m’i ke dhënë mbi botën zakonore antike shqiptare të veriut, të cilën para njohjes me ty, nuk e kam pas njohur fare”.

E përqafova me disa lotë në faqe, nga përmallimi… dhe më shtrëngoj si gjysh.

Tani, kur e gjykoj me distancë, mund të them që objektivisht, nuk isha fajtor për atë dështim tragjik për ne si komb shqiptar. Kush më tepër sesa unë, do e kishte ëndërruar një studim ultra profesional të Claude Lévi Straussit mbi zakonet, ritet, besimet antike, kanunet, mitet dhe legjendat e Shqipërisë veriore nëpër fshatrat alpestre të Tropojes, Hasit, Pukës, Mirditës, Malësisë së madhe, etjera zona malore? Por a kishte sens për mua, me ardhur vullnetarisht brenda ferrit të Shqipërisë staliniane, kur e dija që si do përfundonë ajo histori? Dhe askush nuk mund të jetë më i mërzitur se unë, për atë mos realizim të asaj ëndrre… por nuk ishte e shkruar.

Mirëpo, edhe sot, nuk e di sepse, por e ndiej prapë veten, pak a shumë fajtor! E kam takuar përsëri disa herë Lévi-Straussin edhe pas atij episodi të mjerë, por kurrë nuk ma ka ripërmendur, se ishte njeri delikat, i thellë dhe i edukuar. Kemi folur për literaturë, filozofi, pikturë, film, sociologji, zakone antike, takimet tona me disa personalitete dhe kishte dëshirë me më pyetur mbi disa subjekte preçize, ngaqë i interesonte mendimi im. E dinte, që unë do i përgjigjemi pa protokoll dhe me një autenticitet maksimal, ashtu siç e perceptoj atë problem, përmes antenave të mia subjektive. Dhe pikërisht, këtë gjë, e prisnin të gjithë personalitetet franceze prej meje. Për t’iu thënë eventualisht diçka, që nuk ua ka thënë askush më parë, para meje. Çka edhe ndodhte në disa raste dhe ma thonin ata vetë me shumë gëzim. Mirëpo, pastaj, e keqja ishte, që më vendosnin në provim intelektual universitar, nga deformimet e tyre profesionale, çka e kuptoja super mirë. Donin që t’ua justifikoj me argumente shkencore dhe me referenca bibliografike precize, çdo afirmim timin.

Më thonin: “Bravo, zoti Sherif, analiza juaj është sublime dhe e jashtëzakonshme, por si keni mbrri në atë analizë, me të cilën metodë dhe duke i kaluar të cilat etapa? Cili autorë të ka shërbyer, cila vepër, cilat referenca”? Waouw… shit! Prapë, para komisariatit të Policisë intelektuale parisiane… gjithë jetën në provime shkollore!

U thoja nganjëherë si provokim: – Duke i kaluar bjeshkët e Pireneve dhe të Provancës si ciklistat e Tur de Francës. Çka po ju nevojitet ju më tepër. Nëse jeni të kënaqur me përgjigjen time, e cila ju ka frymëzuar… it’s okay, gëzohemi për ju dhe mbaroi muhabeti. Përndryshe mund ta rregullojmë atë çështje si burrat, përmes një dueli, me ‘Magnumin 357’ të Clint Eastwoodit! Dhe ja plasnin gazit… ha… ha… ha…!

Ec e mos u stërvië, ec e mos u përforco! Ose, me u gjuajtur direkt në Senë…

A mos më vajton dikur ndonjë poet, ndonjë laper, apo ndonjë dashnore, ndonjë gjyshe malësore… Boll më ka pas vajtuar në vitin 1991, miku im Jusuf Vrioni.

A po ma harroni emrin, nëse mundeni, se jam lodhur tani edhe me veten time.

Shiko, i dashuri zotëri Strauss dhe ju të dashurit miq elitarë të inteligjencës franceze dhe planetare: “Ju dua shumë, jeni të gjithë model për mua, ua admiroj kulturën, disiplinën dhe rigorozitetin profesional universitar, metodologjinë analitike dhe shkencore, anën tuaj bibliografike dhe referenciale… të gjitha këto, i kuptoj shumë mirë dhe ua heq kapelën… Por unë nuk jam ju, por jam UNË! Së pari, një primitiv, instinktiv me disa antena, me ndonjë dhunti natyrore apo prej Zotit, një malësor i odave, me një traditë gojore antike, një memorje të lashtë, një transmetim apo mishërim gjenetik misterioz, i cili iu shpëton gjithë formulave gjuhësore racionale alla franceze… jemi në metagjuhë, në diçka që ekziston para gjuhës, në perceptime, imazhe, ndjenja shpirtërore, shenja, diçka paralele, o miq… kemi huazuar diçka edhe nga bota orientale, pa e kuptuar as vetë shumë qartë… dhe pastaj, unë jam mbi atë primitivitet antik, mbi atë pirateri iliriane, mbi atë mister pelasgjiko-etrusk, mbi atë enigmë orientalo-ballkanike, mbi atë kujtesë pulsionale dhe gjenetike, mbi atë llavë shqiptarofone, mbi atë ekuacion IKS të fillimëve burimore, një Artist ose një Poet i lindur postmodern dhe me siguri avanguardist, i cili eksperimenton çdo gjë për qejfin e tij, me një liri të lirë, që ju nuk e keni, se m’u ka ofruar mua ajo dhuratë, e jo ju të abonuar nëpër biblioteka, sa për ta verifikuar se deri ku mund të shkohet? Sepse, unë vi së pari dhe prioritarisht nga jeta, nga natyra, nga bota intuitive, nga gjërat e përjetuara dhe pastaj e kam plotësuar me literaturën, artet dhe kulturën. Dhe prapë këtu, në botën e artit, si në botën shqiptare antike dhe gojore, të dashurit miq francez të multi-diplomuar dhe prestigjiozë në fushat tuaja… nuk ka nevojë për formulime intelektuale të refencuara, sepse, jemi në gjestin krijues dhe pikë! Flet vepra vet, flet simfonia, flet piktura, flet poezia e Rembosë me gjuhën dhe kodet e saj… A mos duhet që Mozarti të na japin ne me detyrim shpjegime mbi sinfonitë e tij? JO! Por, ju do jeni ata specialistë, kritikë, teoricienë, të cilët do i analizoni më vonë, të gjithë ato vepra artistike, sikurse ritet antike të disa popujve, përmes filtrave tuaja intelektuale dhe bibliografike. Por unë, nuk i kam, të nderuar miq, edhe pse nuk jam totalisht i paditur, ngaqë i kam lexuar mbi 3.000 vepra, por në mënyrën time dhe nuk e di as unë, se çka më ka ngelur prej tyre… e di shpirti im i thellë apo subkoshienca ime. Ndërsa, më vijnë fjalët, idetë, shpikjet poetike, ashtu natyrshëm, sipas thënies të Pikasosë ‘nuk kërkoj, nuk hulumtoj, por gjej’ – ‘je ne cherche pas, je trouve’! Pra, ndoshta këto ide që po ua propozoj unë tani, mund të më vijnë nga odat shqiptare, nga ndonjë çoban malësor, një plakë në një fshat, një indian apo një pigmé, një muzikë, një tablo, apo një film ? Pse më duhet për t’ua justifikuar, o miq? Nëse përgjigja ime ju konvenon, ju intereson dhe ju frymëzon për mirë, gëzohemi për ju edhe unë… por duhet që t’iu mjaftojnë me kaq, okay? Ngaqë unë funksionoj si autodidakt intuitiv dhe si primitiv kurioz, e jo si ju, si makina robotike  të programuara, edhe pse ju admiroj! Jam çdoherë në improvizim total, në lirinë e lirë pa vargonj as zinxhirë… dhe e di, që për ju është diçka gati e pamundur për ta kuptuar dhe asimiluar. Pra, më konsideroni si një malësor apo afrikan i savanëve. Ma shpjegoni, të nderuarit miq parisianë: ju, pse ju mahnitin aq shumë primitivët afrikanë me maskat dhe skulpturat e tyre, që edhe për mua janë gjeniale, ose ata bushmenët e Australisë, Maoritë, aziatikët antikë, indianët, çka e quani ju, ‘kulturat e para burimore’? Sepse, ju me 2000 vite kulturë të institucionalizuar, bibliografi kolosale, traditë shekullore universitare e keni humbur pikërisht këtë frymëzim poetik dhe shpirtëror burimor, magjinë e gjestit të parë, pafajsësinë fëminore dhe natyrore, e cila mund të shprehet vetëm në artin e tyre… Ngaqë, jeni pak a shumë të rënduar, të burgosur ose të diktuar nga tradita, historia, zhvillimi linear apo kronologjik, referencat e gjithë asaj kulture gjigante, e cila është me të vërtetë për t’u admiruar… porse ju, ju ka blokuar dikund në psikologjinë e veprimit dhe të inspirimit. Prandaj, ju mahnitin afrikanët e xhunglave me artet e tyre dhe ua kushtoni me plot të drejtë Presidenti Jacques Chirac një Muzeum. Tani, edhe juve, i dashur Lévi-Strauss, ju kanë interesuar indianët, e jo francezët e lagjes tënde, të Parisit 16… apo jo? Prandaj, befasoheni të gjithë me Anijën e dehur të Rembosë, 16 vjeçare, me simfonitë e Mozartit, 12 vjeçar, me Jean Michel Basquiat prej Haiti, etjerë… sepse, ata lloj krijuesish dalin pikërisht prej gjithë asaj kornize kulturore gjigante dhe mijëvjeçare, siç kam dalë edhe unë spontanisht me poezinë time. Sepse, o miq francez, me ngelur edhe unë brenda asaj kornize dhe tradite aq të pasur franceze, përballë Muzeumit të Luvrit, Akademisë franceze dhe gjithë institucioneve tuaja prestigjioze, para British Muzeumit të Londrës, institucionet e Vienës, Romës, Amsterdamit, Madridit… nuk do mend, që jam i mbaruar, i vdekur dhe nuk kam asnjë shans për të ekzistuar! Nëse, do e ndjekim me besnikëri traditën dhe logjikën historike dhe kronologjike kulturore mijëvjeçare të Europës: i cili autor i sotëm nga Parisi apo Londra mund të shtojë diçka të re në raport me gjithë çka është shkruar tash 2000 vite në këtë kontinent? Absolutisht asnjëri! Cili piktor apo skulptor i kontinentit evropian mund të shpikë diçka më të ré dhe më të fuqishme, se gjithë çka kemi parë nëpër muzeumet madhore të Europës dhe të Amerikës, deri sot? Prandaj, jam i detyruar për t’i eliminuar të gjitha këto referenca mijëvjeçare nga kujtesa ime, për të qenë 100 për qind Skënder Sherifi dhe për t’u imponuar me botën time, pa e bërë mundësisht asnjë koncesion. Është çështje mbijetese! Pse kanë kaluar sot amerikanët dhe evropianët e artëve plastike, në instalacione dhe në fotografi apo videografi, ku është sot kultura pikturale? Sepse, pikërisht nuk e zotërojnë fare dhe e dinë që janë komplet të dështuar… nuk kanë asgjë të re për të thënë përmes pikturës së vërtetë dhe pos asaj nuk e kanë 20 për qind të teknikës apo mjeshtërisë të Vermeer-it, Rembrandt-it, Dürer-it, Georges de la Tour, Poussin, Géricault, Giotto, Goya, Velasquez, Rubens, Breughel, Van Eyck, Jéronimus Bosch, Ingres, Fragonnard, Watteau, Delacroix, Da Vinci, por as Picasso, Dali, Chagalli, Miro, Kandinsky, Max Ernst, Magritte… dhe për t’i ikur vështirësisë dhe punës serioze, kanë gjetur lehtësinë e tyre me çfarëdo instalacionesh, ndër të cilat për mua 90 për qind, janë të kota dhe përbëjnë vetëm se një mashtrim intelektualë të paparë.  Prandaj, befasia na vjen nga bota primitive afrikane, oqeaniane apo aziatike, sepse ata na imponojnë diçka komplet të re, një botë të tyre komplet jashtë kodeve dhe alfabeteve tona teorike dhe në një mënyrë, na dhunojnë krejt natyrshëm, pa na marrë leje, na shkundin mirë trurin, poetikisht, me shumë fuqi dhe mjeshtëri. Bile me një flashback kinematografik alla Stanley Kubrick, më kujtohet kur Pierre Seghersi më çoj për herë të parë tek Claude Lévi Strauss, duke më thënë – “ti djalë, a ke lexuar diçka prej tij apo je si turistët japonez para kullës së Eifel”?

“Jo mos u shqëtëson Pierre, jam i përgatitur për pleqëri dhe debate me mikun tënd antropolog. Kam lexuar ‘Tropikët e trishta’ – Mendimet e egra, ose primitive – La Pensée sauvage – dhe disa Mythologji… plus, kam qenë në Oda me Muharrem Bajraktarin. – Okay, shko te shtëpia e tij në Parisin 16, lagje super borgjeze për klasa të larta dhe të favorizuara, ai banon në rrugën e gështjenjeve – avenue des Marronniers numri 2… Paç fat, ti djalë dhe do më thuash, sesi të kaloj takimi, okay?

Po, faleminderit Pierre, tek është shenjë i mirë adresa e tij, sepse prindërit e mi për nga babai në Tropojë, kanë pasur toka dhe male me plot gështjenjë dhe femrat kanë ra nëpër pazaret e qyteve të përafërta, për t’i shikur gështënjat. A t’ia çoj një kile gështjenja, si gjest simbolik? – Po, çun, nuk është idé e keqe, ja vlen!

Dhe mbrrina tek ajo rrugë aq e pastërt, e gjerë, në një lagje tepër të qetë, saqë i thashë vetes, të ulem kudo në një bankë, për një meditim budist. I rashë zilës dhe hyra në banesën e Claude Lévi-Straussit, i cili, si të gjithë personalitetet të cilat i kam vizituar si mik, si psikolog shpirtëror, si humanist, apo aventurist tek shtëpia e tyre, jetonin në muzeume private të gjallë dhe unë ju merrja lakmi, sepse ishte edhe ëndrra ime, për të qenë çdoherë në pallate alla franceze apo italiane, i rrethuar me piktura, skulptura, maska dhe punime primitive afrikane dhe aziatike, objekte antike kineze dhe egjiptiane dhe libra me botime të vjetra origjinale, dhe natyrisht parqe të mëdha për jashta, alla franceze dhe angleze. Po, po… edhe pse isha malësor prej Valbone, i kam pasur gjithmonë edhe unë vetë, ato lloj shijesh. Mirëpo, duke mos mujtur për t’i realizuar vetë, i kam shijuar me elitën franceze gjatë atyre 15 viteve të arta në Paris. Aty, shihet qartë që je në zemrën e kulturës autentike! Ky është sharmi dhe specificiteti i Francës për mua, çka e dallon komplet atë shtet evropian, me të tjerat shtete. Pra, kultura, arti, rafinimi, bagazhi, përvoja jetësore, ta mundëson për t’u ulur me një personalitet madhor në një tavolinë dhe për të qenë i respektuar, për atë çka i sjell ti me backgroundin tënd specifik. Më kujtohet, që nuk më ka pas pyetur askush në Paris gjatë gjithë atyre viteve, se qysh jeton, sa fiton, çka ke si pasuri, por vetëm janë bazuar në vlerat dhe në përmbajtjen e personalitetit tim.

Ndërsa në Belgjikë, kanë pshurrur, si në Shqipëri, mbi atë pasuri kulturore dhe shpirtërore tëndën, ngaqë janë shtete me popuj komplet materialista, me një sfond katundaresk dhe popullor bazik… nuk ka qytetari shekullore të rafinuar, e cila është imponuar si shembull edukativ dhe kulturor brenda shoqërisë… Pra, baza është puro fshatare apo tregtare dhe dikur, një pjesë prej tyre kanë akumuluar pasuri, mirëpo, në thelbin e tyre kanë ngelur viça të pakulturë… kaq! Siç e keni shtresen ultra të pasur dhe oligarkike tek ne në Shqipëri, në Rusi, apo në gjithë shtetet e lindjes evropiane ish komuniste. Nuk mund të krahasohen me miliarderët francez, që kanë baza solide në fushat kulturore apo teknologjike, apo shkencore, siç janë familja Dassault, François Pinault, Bernard Arnaud, etjere… të cilët e dinë se çka do me thënë letërsia, piktura, opera, baleti, muzika, ose teatri. Ndërsa, në disa shtete, jemi  tamam si Amerika e Donald Trump-it, e Teksasit, Nevada, Utah, Oklahoma… nuk pritet tradita e Rilindjeve, as ajo e filozofëve gjermanë, në gjithë ato treva, as tradita dadaiste dhe surrealiste në Tropoje, apo në Junik, Pejë, Fier ose Has? Janë gjëra evidente… është një trashëgimi apo programim historik shekullor, i shënuar në ADN ose në kujtesën tonë gjenetike. Nuk jemi Firencia, as Venediku, as Viena, as Parisi,  çka nuk është as Brukseli ku jetoj, as Luksemburgu, po as Lauzana e Zvicrës… deri dikund New Yorku, San Francisko dhe Los Angeles-i, në Amerikë… dhe mbaroi muhabeti kulturor dhe filozofik me aq! Rroftë hamburgeri, Las Vegasi dhe dollari…

Kur jam në Shqipëri, edhe pse e dua jashtë mase vendin tim dhe popullin shqiptar, jam super i mërzitur, i zhgënjyer, i revoltuar me indiferencën totale që kanë për artin, kulturën, sferën shpirtërore dhe intime… e shoh që shkalla e bastardimit global dhe e çoroditjeve, ka mbrri kulmin, me ardhjen e demokracisë kapitaliste të shthurrur, pa norma as ligje, mbi një sfond komunizmi irracional, me plot perversione psikologjike, i cili ka shkaktuar rezultate katastrofike mbi këtë popull shqiptar… saqë, jemi sot, komplet në një shtet i pa baza, pa vlera, pa identitet specifik të qartë, hibrid, i verbët dhe i mjegulluar dhe anti-kulturor. Sepse, çdo gjë të cilën e ka përjetuar, ose që ka pësuar jashtë dëshirës së tij, çdo eveniment historik apo politik madhor që ka ndodhur në këto troje, ka ngelur i pa analizuar, i pa kuptuar, i pa asimiluar, i pa bluar, i pa pleqëruar siç duhet dhe ka kaluar në mullirin e showt dhe të amnezisë, si të mos kish ndodhur asgjë… Prandaj, flotojmë në ajër, të humbur në Kozmos, siç thotë nëna Xhevahire, sepse nuk jemi të vetëdijshëm për asgjë, përgjegjës për diçka dhe me një fjalë gjithçka rrëshqet mbi ne pa na lënë ndonjë leksion jetësor, ndonjë mësim mbi të ardhmën… kështu, që ngelemi komplet të destrukturuar, pikërisht nga mungesa e mendimit filozofik dhe psikologjik të thelluar mbi ngjarjet, evenimentet, që kanë ndodhur tek ne gjatë shekujve. Kjo situatë globale më duket tragjike!

Mund t’i kuptoj perfekt Nolin apo Konicën, me çiftet e tyre… e di se çka kanë përjetuar shpirtërisht në Shqipëri, me qeveritë dhe popullin e tyre. Për shembull, kur vi unë me një eksperiencë unike jetësore dhe me një bagazh kulturor krejt atipik për botën shqiptare: kujt i intereson realisht në Shqipërinë apo në Kosovën   e sotme? Në realitetin objektiv: askujt! Në Japoni, për shembull, këto lloj njerëzish që kanë diçka unike për t’iu transmetuar të tjerëve, bashkatdhetarëve të tyre, sepse jeta e tyre aq e pasur dhe rrugëtimi i tyre, aq i jashtëzakonshëm i ka shndërruar automatikisht në eksepcione. Dhe atje, ku dielli zgjohet, e kanë statusin e nderit: “Trésor National vivant – do me thënë Thesarë Kombëtar i gjallë” dhe natyrisht  që vlerësohen dhe respektohën, siç e meritojnë. E jo si tek neve, ku nuk respekton askush asgjë! Pse? Sepse, duke e ditur mirë, apo perceptuar intuitivisht, që nuk kanë ndonjë vlerë reale në vetvete, pos pseudo vlera false, të uzurpuara, të blera apo të sforcuara, nuk janë në gjendje që ta vlerësojnë dikënd tjetër. Pyesne vetën : kujt i intereson sinqerisht sot në këta 5 milionë shqiptarë (me Tiranë dhe Prishtinë së bashku) Nieçe, Kanti, Prusti, Le Clezio, Modiano, Houellebecq, Ginsberg, Keith Jarreth në jazz, Charlie Parker, Mahler, Dvorjak, Lizt, Oshima, James Gray, Godard, Eric Röhmer, Jean Vigo, Luis Bunuel, etjerë? Kujt i intereson Jean Grosjean, poeti i preferuar i Jean Marie Le Clézio, i cili ma ka thënë mua vet, apo Blaise Cendrars?

Atëherë, çka ke për të thënë? A ju duket kjo gjendje shpirtërore krejt normale?

Kështu që dëtyrimisht, do e ndiej vetën, të vetmuar, të izoluar dhe të pakuptuar … më vjen nganjëherë për të qajtur, ngaqë më dhimben shumë Bashkatdhetarët e mi.

Askush, prej tyre, nuk e ka sot aftësinë, apo kredibilitetin shkencorë dhe intelektualë për t’i afirmuar dhe fiksuar me sinqeritetin dhe autoritetin e duhur, se cilat janë vlerat reale, mbi disa argumente të padiskuteshëm dhe cilat janë antivlerat, e pse? Është mjerim për ne, si edhe për gjeneratat e ardhshme. Por shpresoj që dikur do formohen siç duhet nëpër universitetet e mëdha botërore dhe do na i thonë ata ne, të 4 të vërtetat, që i meritojmë për të na i thënë me kohë… Pra, me dalur një herë dhe për gjithmonë, prej ‘karnavalit të rrenave dhe të mashtrimëve’ së paku, në fushat kulturore dhe artistike. Tani, po rikthemi me një mik arvanitas, basist i një trio jazzi, me Porsche Carrera, tek miku im galez, specialist i fisëve amazoniane.

Me priste antropologu francez, pas telefonit të Seghers-it. Shkova i dekontraktuar… U ula tek Claude Lévi-Straussi, ia ofrova një kile gështenjë, duke i thënë – janë prej Malësie të Shqipërisë dhe vijnë nga baçja familjare – dhe më tha: “Nuk e besoj, që nuk do ishin konservuar aq gjatë, por faleminderit për delikatesën tuaj. I respektoni simbolikat, siç po e shoh. Qëllimi ishte i bukur … përrallat kanë rëndësi! Ma rikujtoni emrin tuaj, zotëri! E di që ju ka rekomanduar Seghers-i, për tek unë”?

-Po, jam poeti Skënder Sherifi dhe jam mysafiri i tij në Paris.

-Ah, Sherif… a mos jeni me origjinë arabe?

-Jo, zoti Strauss, ndoshta po më ngatërroni me aktorin Omar Sharif, egjiptian. Por unë, edhe pse i dua kuajt për nga tradita e jonë malësore, nuk jam aspak i thelluar në bastet sportive apo në garat e kuajve nëpër hipodrome e aq më pak, s’jam amator i bixhozeve dhe i pokerit. I kam pas njohur disa njerëz adikt, të cilët i kanë pas fikur komplet familjet e tyre dhe përfunduar mjaft keq. E kam dashur shumë si aktorë, më ka lënë gjurma të forta në vitet 1960, me ca filma mitikë siç janë ‘Lauwrence d’Arabie – Doktor Jivago’ të David Lean – 1962 dhe 1965, më duket dhe pastaj nga 1968 në filmin e William Wyler me zonjën Barbara Streisand në ‘Funny Girl’ dhe tek Terencë Young-i, në filmin historic ‘Mayerling’ ku luajnë Catherine Deneuve, Ava Gardner dhe James Mason. Kurse, unë vetë, jam një albanez, i nderuar Claude… e jo libanez, por albanez!

– Po, faleminderit, e di ku është Shqipëria, dhe thuhet që jeni një popull i vjetër, por konkretisht kush jeni dhe çka i keni sjellur civilizimit evropian? Sepse, jeni mjaft të panjohur dhe të paidentifikuar brenda kontinentit evropian… e nga vjen kjo mos njohje e juaj?

Imagjinojeni se çfarë pyetje i bëhet nga antropologu më prestigjioz i botës, një djaloshi të ri dhe të pa formuar siç duhet, 21 vjeçar… si të isha unë në Paris, avokati apo përfaqësuesi i popullit shqiptar. E tani, çka me i thënë tani?

Improvizova, siç e kam zakon në ato raste: i thash vetës, ishalla qielli, zoti, nëna ime Xhevahire Sadria, dervishe dhe bija shpirtërore e Sheh Ahmed Shkodrës, Dervish Luzha, Rexhep Beli, Krishti, Buda, Muhamedi, Moisiu, me Charlton Hestonin në 1956, Vëllëzrit Frashëri, Ismail Qemali, Fishta, Konica, Noli, Bajram Curri dhe Mic Sokoli, Shpend Sherifi, Demir Manuka, Nezir Spahiu apo Marash Tushi nga Nikaj e Mërturi, James Bondi, Indiana Jonsi, Tarzani, Zorro, trafikanti i Bruksel Nord-it, emigranti, kanë për të m’inspiruar diçka, përndryshe, ngela në klasë dhe më hangër dreqi!

-E keni me të drejtë, zoti Lévi- Strauss, por është fifty-fifty, faji jonë dhe i juaji, sepse na keni neglizhuar, injoruar dhe mohuar për një kohë të gjatë. Tani, për me folur sa më objektivisht me ju, për aq sa di unë, sepse nuk jam aspak specialist i historisë apo i antropologjisë, etnologjisë dhe linguistikës… jam vetëm artist dhe e kam një kulturë më tepër autodikate, atë çka e kam pas mbledhur unë vetë për qejfin dhe nevojat e mia, si bleta aty, këtu, duke shëtitur nga një lule në tjetrën… Por ne albanezët, jemi me të vërtetë një popull mjaft i vjetër në Ballkan dhe në kontinentin evropian. Thuhet që origjina jonë lidhet më tepër me ILIRËT sipas studimëve që janë bërë deri tani. Ka teza që na afrojnë me pellazgët dhe etruskët, por vjetërsia jonë është më se evidente. Pastaj, kemi kontribuuar në civilizimin evropian, por duke i shërbyer më tepër të tjerave shtete dhe fuqi botërore të kontinentit e jo vetvetes, çka do t’ishte më logjikë, por edhe pse, nuk na kanë njohur si shtet sovran dhe i pavarur brenda një territorri të caktuar, kështu, që dikund edhe mund të shpjegohet, ai lloj mercenarizmi permanent. Por zotëri Strauss, kemi dhënë disa Papa në Romë, me origjinë ilire, kemi luajtur një rol madhor në Turqinë otomane, në pavarësinë e shtetit grek modern, në Egjiptin me Ali Pashën, Farukun, etj… Ndërsa, brenda Shqipërisë, nuk kemi realizuar shumë gjëra bindëse apo gjigande, sepse siç ju thashë, nuk na kanë njohur, së pari, dhe kur prindi nuk i njeh fëmijët e tij, ata fëmijë, nuk do i njohin as prindërit dhe as vetveten. Pastaj, fqinjët tanë me pëlqimin e evropianëve, kanë pretenduar për të na i coptuar territorret shqiptare çdoherë, ndoshta edhe për të na fshirë nga harta gjeografike, na kanë invaduar, pushtuar, djegur, deportuar, masakruar me shekuj të tërë… na kanë denigruar dhe sulmuar bile edhe pas pavarësisë sonë legalisht të njohur nga fuqitë e mëdha, pas vitit 1912, imagjinojeni…  dhe me një fjalë, nuk na ka lënë bota pra, (pyesni veten sepse?) vetëm për t’u zhvilluar në paqe si çdo shtet dhe popull normal… Tani, ne jemi këtu në Europë, gati si të imponuar me zor, si të pa dëshiruar nga askush, a më kuptoni, zotëri Strauss? Prandaj, kjo gjë, ky fakt konkret, kjo diagnozë psikologjike kolektive që na karakterizon, ka krijuar trauma të thella dhe disfunksionime. Kemi shërbyer në një mënyrë bile tepër briliante të tjerët, të cilët me siguri i kemi admiruar më tepër sesa vetveten dhe konsideruar si model civilizimi, por duke qenë të pandershëm dhe hipokritë, me 100 dredhi, nuk na kanë falënderuar kurrë deri sot. Ndërsa ne si shqiptarëe kemi harruar apo neglizhuar në një mënyrë gati irracionale dhe debile, ndoshta, nga komplekset shekullore që i kemi trashëguar në jetë, dhe gjithë tragjeditë e shumta, të cilat i kemi pësuar, por shumë shpejt fshirë nga kujtesa, (përkundër Hebrejve), kemi denigruar vetveten dhe shtetin tonë aktual, i cili i ka vetëm 60 vite ekzistencë, që në vitin 1912 të pavarësisë sonë kombëtare… e në realitet, më tepër në 1920, kur na kanë njohur përmes Presidentit amerikan Wilson – SDN (Kombet e Bashkuara të asaj epoke). Tani, nëse kufizohemi brenda Shqipërisë, zoti Strauss, e vërtetë është që nuk do gjeni tek ne me mijëra kështjella marramendëse, pallate fenomenale, biblioteka gjigande, institucione prestigjioze të rangut të Luvrit apo British Muzeumit, institute me kilometra arkiva të ruajtura, shkrime, dëshmi, piktura, skulptura, tempuj, fortifikata… As xhaminë e Stambollit, as Katedralën e Parisit, as Taj Mahallin indian. Por, e kemi një kulturë antike dhe mijëvjeçare gojore, tradicionale, zakonore, fisnore, kanunore, me rite, kode, folklore, oda, besime, mite, legjenda, epose, rapsodi, këngë dhe valle, të cilat janë përcjellur si një trashëgimi identitare, gjeneratë pas gjenerate dhe unë zoti Claude, i kam përjetuar disa prej tyre personalisht. Kam qëndruar me vite nëpër Odat shqiptare të Brukselit dhe të Kosovës. Dhe ti si antropolog, i dashuruar në fiset indiane, se të kam lexuar, besoj që ke diçka origjinale për të mësuar edhe nga memoria e lashtë gojore shqiptare, të cilën supozoj që nuk e njeh fare. Provoje, se nuk të kushton asgjë.

-Okay, zoti Sherif, atëherë, do vish disa herë tek unë dhe do më tregosh në detaje, gjithë atë çka di ti mbi Shqipërinë antike, ritet dhe zakonet.

-Pa problem dhe me gjithë qejf, zoti Strauss, është nder për mua. Por, po më vjen keq që nuk njoh këtu në Paris, ndonjë kuzhiniere tradicionale shqiptare, se do kisha ardhur me ndonjë gjellë tipike tonën apo ndonjë tepsi, për ta ushqyer më lezetshëm muhabetin tonë. Por do e marrë një shishe verë me pak djathë dhe do i them një fallxhoreje për të na i lexuar filxhanat me kafe…

Dhe kështu, i kam shkruar për disa seanca tek shtëpia, sipas orarëve të tij natyrisht. Dhe me ka dëgjuar me shumë vëmendje, duke marrë shënime në një fletore dhe duke m’i bërë disa pyetje më të detajuara mbi subjektin në fjalë. M’u duk gati diçka e pabesueshme… Waouw, më fton mua personalisht Claude Lévi-Straussi, si amator qesharak, i cili nuk i ka studiuar me themel, shkencëtarisht këto fusha antike, për t’i dhënë shpjegime mbi memorien tonë shqiptare? Por u paraqita me një sinqeritet dhe transparencë totale para tij.

I thash shumë qartë, që do ja shpjegoj ato që i di unë dhe që i kam përjetuar. Mos kërkon më tepër prej meje, miku im! Jam analfabet i alfabetizuar! Dhe fillova për t’ia komentuar ritualet e Odave shqiptare. Babai im ishte nga ajo zonë e Malësisë, në alpet veriore të Shqipërisë, buzë lumit Valbona, në Tropojë ku janë praktikuar gjithë këto rite dhe zakone antike dhe kanunore, si rezultat i një trashëgimie kolektive. Pas dy burgjeve në periudhën komuniste, arratiset dhe dikur mbrri me 1 gusht 1956 në Belgjikë, me valën e parë të emigracionit shqiptar, i cili ishte i konsideruar si politik (kanë ikur nga sistemi diktatorial komunist). Me qenë që nuk ishin qytetarë universitarë të filtruar nga metropolet madhore planetare (Paris, Londër, Romë, Madrid, Vienë…), as Profesorë Doktora të Sorbonës apo Harvardit, për ta ruajtur çka ata vetë e quanin kulturën dhe identitetin e tyre shqiptar, brenda Europës Perëndimore, u bazonin  në këto rite dhe zakone antike malësore, në diçka specifike, që ishte komplet e tyre, çka mund të kuptohet shumë mirë me logjikën e tyre… se nuk mund t’u mbështesnin në arkivat e Bibliotekës së djegur të Aleksandrisë, të Sarajevës ose asaj të Parisit, të Londrës apo të Brukselit. Dhe shumica prej tyre, e kanë transpozuar botën e tyre shqiptare, aty ku kanë emigruar dhe i kanë ruajtur normat antike shqiptare brenda shtëpive të tyre, duke ua imponuar edhe fëmijëve të tyre, si trashëgimi shqiptare, si mënyrë praktike për ta ruajtur atë identitet të lashtë. Dhe tani, zoti Strauss, për në Bruksel, mund t’iu them që babai im, ishte simboli emblematik, udhëkryqi i Odave shqiptare në kryeqytetin belg, ngaqë i vinin rregullisht të gjithë emigracioni ynë, por edhe shqiptarët e Francës të partisë mbretërore të Zogut, ata të Ballit Kombëtar, të Bllokut, por edhe marksistët pro enveristë dhe pro titistë tek oda e tij dhe në disa raste, edhe shqiptarët e Amerikës, kur ishin për vizitë nëpër Europë. Kështu, që me kohë, do bëhet jashtë vullnetit të tij, edhe një ndër personazhet kryesor të një romani ironik dhe grotesk, (Mërgata e Qyqeve) ku figuron me emrin e tij, zotëri Shpendi, i shkruar nga një agjent i sigurimit shqiptar, ngaqë, ata vinin rregullisht si mysafirë tek shtëpia jonë, për të ngrënë dhe pirë, por edhe tek shqiptarët e tjerë, për të mbledhur informacione… çka ne e dinim, por na u deshte për t’i mirëpritur në bazë të zakoneve kanunore (pra, kur të vjen tek shtëpia jote, edhe një armik, i cili ta ka një gjak me borxh, ngaqë, ta ka vra dikënd prej familjës tënde për shembull, të duhet me e pritur sipas rregullave të mikëpritjes malësore, si t’ishte një mik, brenda të gjitha normat e sjelljeve dhe me e përcjellur gjer tek rruga), ndërsa të nesërmën apo pas pak ditësh, ke të drejtë për t’u hakëmarrur dhe për ta vrarë. Pra, këto janë kodet e burrërrisë (si dikur tek Noblesa apo Aristokracia franceze… a i kanë pasur edhe ata kodet e nderit, sipas normave të tyre?). Do me thënë, zoti Strauss, që shtëpia, por në atë kohë, kanë qenë kulla të vjetra, të rrethuara, si mini fortifikata, çka i ke sot disa modele edhe në Provancë, që quhen (les anciennes Bâtisses provencales) dhe kur e sheh mirë arkitekturën e tyre, e kupton, që janë të ndërtuara për mbrojtje, për strehim dhe për t’u siguruar në maksimum, me dritare tepër të vogla, ku nuk mund të dallohet aq lehtë një figurë njerëzore. Bile, kur isha nëpër odat e Kosovës, një muaj me babain tim, nga viti 1969 më duket, tek familjet e mëdha tradicionale, më ka pas bërë shumë përshtypje si adoleshent, dhe i pyeta: “Po pse, në një vend jugor të Europës, me klimë të mirë dhe aq të favorshme, shumicën e vitit, me qiellin blu dhe me diell të plotë, diçka e cila ma rikujton spontanisht Mesdheun, jetoni nëpër ambiente aq të mbyllura, gati si t’ishi të auto-burgosur brenda shtëpive tuaja, mezi për ta parë dritën e jashtme kur qëllon brenda kulle? Më duket e çuditshme dhe anti-logjike! Pse, ky paradoks sipas jush”? Dhe m’u përgjigj një plak, i dashur Claude, isha 14 ose 15 vjeçar në maksimum në ato vite 1968 – 69 (më kujtohet ajo turné e parë një mujore nëpër Odat kryesore të Kosovës dhe e kam ruajtur si kujtim të bukur dhe mjaft interesant) dhe më tha: “He, ti djali i Shpend Sherifit, je i ri për t’i kuptuar disa punë, se ti je atje në Europë, në një liri totale, ku nuk të ngacmon askush. Ke të drejtë për atje… Por këtu, je në botën kanunore shqiptare, ku kris pushka, ku njerëzit janë në gjaqe dhe ku ndiqen akoma disa rregulla shekullore… Prandaj, i kemi këto kulla si vend mbrotje dhe tek ne kulla apo shtëpia është diçka e shenjtë, respektohet dhe kur ta shkel çfarëdo mysafiri tokën afër shtëpisë dhe t’i troket derës, duhet për ta mirëpritur me respekt, bile ne ua shprehim përmes këtyre formulave, të cilat e kanë një sens të thellë:     – hoxhëgjeltën u qoftë, o burrë, allarrazola…. mirë se ju ka pru zoti në shtëpinë tonë… hajdeni, burjum, mirë se keni ardhur dhe ju lumshin këmbët! Pra, shtëpia është gati si një tempull, e simbolizon shpirtin e asaj familje, identitetin e saj…”. A t’i thotë francezi apo belgu i droguar dhe i amerikanizuar këto fjalë? A ta çel derën e shtëpisë?

Dhe filloi për të qeshur me gaz… çka rrallë e bënte, ngaqë ishte një person mjaft strikt, serioz dhe rigoroz, por surprizat e mia e befasonin aq shumë, sepse i vinin si elemente të papritura dhe komplet jashtë programit të tij mendor, por e pashë që i pëlqenin, se dilnin prej rutinës parisiane. Më thoshte shpeshherë: “Zoti Sherif, ju keni diçka speciale, por nuk e di saktësisht se çka?… Por jeni super interesant si person… e keni një shpirt të vjetër dhe të pasur, brenda një trupi të ri. Ndoshta këtu është çelësi”? – I thoja: “Nuk e di as vetë Claude, por po e vazhdoj anketën psikoanalitike edhe disa vite me Jacques Lacan-in dhe disa inspektorë të Policisë”!

Qeshte (por çuditërisht gati jashtë dëshirës së tij racionale, si me i pas shpëtuar ai reagim i pa kontrolluar… kështu m’u dukte mua në realitet) dhe për t’iu rikthyer statutit të tij monumental më fliste si babë, me autoritet: “Sherif, e ke të komplikuar për të qendruar serioz, pa devijuar çdoherë në anën burleske”? Studimi intelektual do disiplinë dhe rigorozitet, nuk është një skeç i Charlie Chaplinit!

Më fal zoti Strauss, por serioziteti i tepër më lodh, më mundon, më asfikson, sepse e kishte edhe babai im, i cili nuk qeshte kurrë, rrinte çdoherë si ushtarak, mjaft i shtrënguar dhe hijerëndë, deri në atë shkallë, sa që kur qeshnim ne në familje, e irritonim dhe na mirrte për të çmendur. Për mua, i nderuar mik, qeshja, humori, deliri, janë gati sikurse liria, një lloj oksigjenim i shpirtit dhe i trurit. E ka një tekst poeti popullor Jacques Prévert, ku i thotë dikujt: “A po ma ruan seriozitetin, sa t’ia mbaroj vetes të gjitha qejfet dhe kur do më duhet, do të thras përsëri për ta rimarrë në shoqëri”! Pse e përjeton një kënaqësi intime njerëzore me mua si mik, si t’ishe duke e bërë një faj, si t’ishe i penduar që ia lejove vetës këtë moment komik? Kënaqu, o burrë dhe lëshoje vetën lirisht në humoret e momentit, pa rezervë. Por dije, që në odat malësore, janë sikurse ti, super strikt dhe nuk e praktikojnë shumë ironinë, apo hajgaren, se për një moskuptim, mund të kërcas pushka!

-Po si organizohen Odat, zoti Sherifi? Çka ke përjetuar brenda tyre, ti vet?

T’i kesh si referencë krahasuese, sallonet apo tavolinat e borgjezisë të lartë apo të aristokracisë franceze nëpër kështjella gjatë shekujve. A u ftonin edhe atje njerëz të ndryshëm për të biseduar duke pirë çaj, kafe, verë, shampanjë, ose duke ngrënë darka dhe dreka rreth tavolinës, me një ekip shërbëtorësh për t’i shërbyer sa më mirë… A kishte rregulla, norma, kode, se ku me u ulur, sesi me vepruar, se qysh me folur? Tani edhe tek ne, zoti Strauss, pavarësisht që ishim pa shkolla të larta apo universitete, e kishim një kulturë të lashtë gojore, fisnore, zakonore dhe kanunore, një lloj trashëgimie antike, e transmetuar brez pas brezi, brenda disa kodeve preçize. Edhe i kemi pasur Odat (pra sallonet tona, por alla shqiptare, ose malësore… ku fliste memoria antike e Bjeshtatarëve të Alpeve, sepse ata, nuk ishin të abonuar në sportet dimërore apo në slalomet me ski, por në muhabete të ritualizuara) pra, i ndanin eksperiencat e tyre së bashku.

-Më fal, zoti Sherifi, a më lejon me marr ca shënime në një fletore, a të pengon, se po m’intereson?

-Po, po, pa problem, por mos ia dërgon CIA-së, apo STASI-të, mundësisht!

-Shikon, miku im, kam marrë pjesë vet në Odat shqiptare që nga mosha 14 vjeçare, me babain tim në Bruksel. Imagjinoje tani, një praktikë mesjetare mjedis kryeqytetit belg dhe evropian, për një fëmijë, i dalur bebe 1 vjeçar si emigrant politik në Belgjikë. Diçka e imponuar nga Familja, nga Fisi, nga Klani, nga Mërgata, nga Malësia, nga Atdheu burimor… por, në Europën Përendimore! Vjen një ditë babai im dhe më merr për veshi duke më thënë: “Tani je 14 vjeçar, nuk je më fëmijë, por burrë dhe je djali i madh i familjes, pra, trashëgimtari im moral dhe shpirtëror. Do të thotë, që e ke për detyrë, për ta përcjellur memorjen dhe trashëgiminë familjare, me vlerat e saj, se ty të takon ajo punë dhe do jesh përgjegjësi nëse dështon. Duhet që ta ruajmë të gjallë kudo që të jemi atë shqiptarizmin tonë, a more vesh more idiot? Tash e pas, do hysh në Oda, për t’i pritur dhe respektuar mysafirët e shtëpisë dhe për t’i dëgjuar me vëmendje! Dhe iu përgjigja – okay, babë, por këtu jemi në Belgjikë dhe çka na duhen ato zakone primitive, ne që jemi të rritur dhe të shkolluar në Bruksel? Ma dha një shuplakë dhe më tha: “More i droguar, jemi shqiptarë e jo belgë dhe këtu brenda shtëpisë sime, do jemi ekskluzivisht 24 orë në 24, si në serialin televiziv amerikan, me të gjitha elementët, ambientet, muzikat, gjuhën, ritet, kuzhinën, brenda Shqipërisë, Tropojës, dhe Malësisë, a more vesh? Belgjikën do e kesh vetëm kur të dalësh prej derës së shtëpisë, okay? Këtu, përmbrenda, nuk ka Europë, as Përendim, okay? S’dua asnjë element të jashtëm, se të han dreqi, vetëm çka është e jona shqiptare.

Ishte një lloj diktati autoritarë, zoti Claude, i cili në atë moment m’irritoi dhe m’u dukë krejt abuziv dhe i padrejtë, por me kohën, pasi që e kam analizuar më thellësisht, m’u ka dukur normal dhe i justifikuar, duke e vnuar vetën në kokën dhe në psikologjinë e tyre, natyrisht. Qysh me e ruajtur shqiptarizmin?

Duhet kuptuar që prindërit tanë ishin mjaft bazikë dhe praktikë, pa ndonjë shkollë të madhe universitare dhe nuk e kishin nivelin e Konicës, të Fan Nolit as të Fishtës (tek ju, po themi të Albert Camus apo të Sartrit), porse ishin të gjithë në mënyrën e tyre dhe me kapacitetin e kufizuar që kishin, mjaft patriotë dhe atdhetarë… dhe tani, e kishin për detyrë morale dhe shpirtërore si prindërit tanë, për të na transmetuar ne, atë trashëgimi dhe ato vlera kombëtare, pra atë kujtesë të shqiptarizmit, si identitet individual por edhe kolektiv. E tani, si dhe qysh me na transmetuar? Përmes bibliografisë së Oksfordit dhe Harvardit ishte e pamundur… se nuk e kishin ata vetë, atë nivel intelektual… prandaj, ju ngelte kanuni, zakoni, folklori, ritualet, kuzhina, vlerat specifike shqiptare, muzika rapsodike, kostumet, duke i konservuar të gjitha këto brenda një hapësire të mbyllur dhe të kufizuar, si në një geto… duke jetuar në rrethe të ngushta mes nesh alla shqiptarçe dhe duke u larguar sa më tepër nga ambientet evropiane perëndimore. Pra, duke e jetuar brenda shtëpisë, një jetë 100 për qind shqiptare dhe malësore, pa elemente të tjera  të jashtme, të cilët mund të vijnë për ta prishur apo kundërshtuar atë realitet paralel shqiptaro-shqiptar… ndërsa, jashtë shtëpie natyrisht, ishte komplet e pamundur, për të mos e shijuar realitetin objektiv belg, francez, anglez, gjerman, austriak, hollandez, pra perëndimorë. Me idenë anekse, që u deshte për të qenë dy herë më i kujdeshëm për vajzat tona, për t’i kontrolluar pak më tepër, a mos po na marrin rrugën e gabuar, duke i përjetuar disa aventura me evropianët e jashtëm të lirë dhe të degjeneruar (sepse ata, janë të pa vlera morale, as identitare, siç i shihte komuniteti ynë i asaj kohe dhe janë jashtë kanuneve tona… kështu, që nuk mund të përzihemi fare me ta)! Por mirë, apo keq, në mënyrën e tyre, mund të them, zoti Strauss, që prindërit tanë na kanë transmetuar atë genin e shqiptarizmit, një farë memorie shqiptare dhe unë sot, i falënderoj dhe ua shpreh për veten time një farë mirënjohje.

Pse? Se nuk kam qenë komplet i shtypur, i asgjësuar nga ai diktat shqiptarofon i prindërve, nuk e kam pas përjetuar keq apo tragjikisht dhe nuk e kam ndier veten si viktimë e tij… Pra, për mua personalisht ka qenë më në fund pozitiv. Kurse për shumë të tjerë, ka qenë me të vërtetë diçka katastrofike, ngaqë, ata e kanë përjetuar komplet ndryshe, si një dënim, si një burgim, një diktaturë e verbër, por pa ja kuptuar thelbin apo sensin dhe pa e pasur brenda tyre, atë personalitet të fortë, kurioz dhe analitik, për t’i ndarë elementet pozitivë dhe negativë dhe për ta operuar më vonë me distancën kohore, një sintezë pak më objektive. Dhe pos asaj, nuk e kanë pasur me siguri, sikurse unë, një botë të brendshme mjaft të pasur dhe të konsoliduar, sa për ta pranuar atë jetë të dyfishtë skizofrenike apo paralele, por me një qëllim të qartë, të njohur dhe të asimiluar. Unë, zoti Strauss, i kam përjetuar të gjitha eksperiencat jetësore, edhe më radikalët prej tyre, me pafajësinë dhe kuriozitetin natyror të një fëmije, si aktor dhe si spektatorë i ngjarjes dhe i vetvetes, por edhe si analist, si filozof dhe si psikolog… nën një prizëm aventurist, po, por me shumë filtra multi-dimensionalë dhe më në fund, nuk më kanë dëmtuar ato përjetime, edhe kur kanë qenë mjaft ekstreme apo të rriskuara. Fati i natyrës sime! Në një farë mënyre, kam qenë aktor dhe spektator i jetës sime, por edhe analist, filozof dhe psikolog i saj… e kam vendosur në pyetje për ta kuptuar.

Tani, në odat shqiptare, e kishe një dhomë, ose një sallon të madh, i cili u quante ‘Oda e Burrave’ ku sipas zakonit antik malësor uleshin njerëzit këmbëkryq, në tokë të shtruar me qilima dhe jastekë, rreth një tavoline gjigande, e cila tek ne quhej SOFRA, një objekt druri i rrumbullaktë, i cili në formën e një rrethi e simbolizon me logjikë rruzullin tokësor, diellin, planetet që sillen… dhe tani njerëzit ulen gjithë së bashku simbolikisht rreth kësaj toke, që po na mban dhe po na ushqen (nuk është ide banale, miku im, për njerëz që nuk e kanë pas kryer Sorbonën!) dhe në një qoshe të sallonit, gjendet një Oxhak, ku ndizet zjarri për t’i ngrohur mysafirët e shtëpisë. Tani, kur të vijnë disa burra si vizitorë tek shtëpia jote, (tek Kulla – tek Oda) së pari, simbolikisht janë duke ta nderuar shtëpinë tënde, me atë vizitë që janë duke ta bërë dhe prandaj Zoti i shtëpisë ju thotë «mirë se keni ardhur dhe mirë se ju ka pru zoti tek shtëpia ime”, me ato formulat tradicionale, që ua përmenda më sipër), por më praktikisht, e kanë bërë një mundim për të ardhur deri tek ti, zoti Strauss, ngaqë, në ato kohëra nëpër fshatra alpestre, male dhe bjeshkë, nuk ka pasur taksi, autobusa apo metro dhe mysafirët të kanë ardhur ose me kuaj ose me këmbë, duke e llogaritur mesatarisht një distancë mes 5 deri në 10 kilometra. Kjo do të thotë, që për ata që kanë ardhur me këmbë, të veshura me opinga plastike, duke ecur nëpër gurë, shkëmbinj e rrugë të vështira… vijnë tek ti mjaft të lodhur dhe ndoshta me këmbët e tyre pak të dëmtuara… pra, e kanë bërë një sakrificë, për me të vizituar dhe me të nderuar ty si zot shtëpie. Gjithë kjo, është domethënia dhe simbolika filozofike e vizitës. Kurse çfarë simbolike ka nëse shkoj unë për ta vizituar sot një mik, një shoqe apo një dashnore në Paris dhe kush ta vlerëson atë akt? “Eja dhe ta pimë një ekspreso apo një birrë në filan kafe dhe ditën e mire”! Pra, jemi në amnezinë moderniste, ku na ka humbur komplet simbolika e vlerave dhe sensi i thellë i veprimeve njerëzore.

-Po, jam dakort me ty, Sherif, prandaj nuk më interesojnë fare parisianët apo shoqëritë e sodit, jam më shpirt antik sesa ti në thelb… Por si organizohen bisedat në odat e juaja shqiptare… a llafosin mbarë e mprapshtë si galezët apo vikingët dhe dehen si kafshë, apo ka ca rregulla?

-Jo, Claude, ka rregulla si në teatrin antikn apo në sallonin famoz tek kështjella e Konteshës Madame de Pompadour ose Madame de Maintenon… ku nuk ishim të ftuar as unë, as ju! Së pari, e ulin vizitorin i konsideruar si kryesor, sipas disa kritereve preçize: mosha, përvoja jetësore, nga na vjen, pra distanca

gjeografike, a është mysafirë eksepcional, i rrallë, i rregullt apo i zakonshëm. A është një personalitet i njohur dhe me famë, i përmendur, me emër, me një prestigj? Çfarë titulli apo funksioni ka pasur, çfarë roli ka luajtur, apo vendi që ka zënë në shoqëri? Çfarë fisi i takon, nga cila familje vjen? Dhe tani, në bazë   të gjitha këto kritereve, do vendosë Zoti i Shtëpisë, se ku do ulët çdo Vizitor i Kullës? Tani kryesori, personaliteti më i madh, do ulet afër Oxhakut, ku është zjarri, në qendrën apo në ballin e sallonit dhe gjithë të tjerët do ulën pastaj përreth tij dhe sofrës së rrumbullaktë, që simbolizon tokën, sipas rangut që kanë, rëndësinë dhe peshën që kanë në shoqëri dhe natyrisht edhe lidhjeve fisnore apo familjare. Zakonisht, vendi kryesor në Odat shqiptare i takon një Plaku të dijshëm dhe të urtë, që e njohin dhe respektojnë të gjithë, i cili është i eksperimentuar dhe mjeshtër i muhabeteve, pra i debateve publike, e jo i kakofonive televizive me pretekst politik, si nëpër televizionet shqiptare, ku pos zhurmës dhe narcisizmit banal, nuk e dëgjon askush askëndin dhe bile nuk e dinë askush se çka është duke thënë?… Vetëm një teatrologji egocentrike dhe absurde, qëllimisht e kultivuar, sa për opium dhe pastrim truri dhe e mirë paguar, nga sponsorizimet private dhe politike? Kurse në Odat antike, ka pasur rregulla në biseda. Zakonisht të rinjtë u ulnin afër derës, për të dalë dhe hyrë lehtësisht dhe për t’i shërbyer musafirët e kuqshëm brenda Kullës. Unë për shembull, zoti Strauss, rrija afër derës, i dëgjoja bisedat dhe e shikoja se kush e ka mendjen për të pi cigare apo raki? Sepse e kisha për detyrë, si shenjë respekti, për t’ua ndezur cigaret dhe mbushur gotat me raki, me dorë në zemër duke ju thënë “urdhëroni zotëri” Kurse sot ke vetëm lapera komplet të çorientuar, të cilët nuk e dinë as kush je, as çka përfaqëson dhe të cilët nuk janë në gjendje për ta vlerësuar asnjë normë apo vlerë njerëzore? Pastaj, zoti i shtëpisë i thotë Mysafirit kryesor, ulur në ballë të Oxhakut,  se me logjikë Plakut mund t’i narthin eshtërat dhe ka nevojë për t’u ngrohur.

“I nderuar, zotëri filani – a mund ta hapish fjalën, apo muhabetin tonë”?

Dhe, ia fillonte i pari, duke e propozuar ai vetë një temë të ditës, të cilën e inauguronte me pak fjalë dhe pastaj ia jipte ai vetë fjalën të dytit, për ta vazhduar dhe zhvilluar atë temë bisede, pastaj të tretit, e të katërtit me radhë. Mirëpo, tema e bisedës, duhej shpjeguar dhe zhvilluar përmes disa shembujve periferike si anekse, me alegori, metafora, tërthorazi, në një mënyrë poetike, si t’ishte një lojë shahu apo një labirinth i mendimit intelektualë, një gjuhë me aluzione, alla orientale, diçka alla Borgès, Sadi, Hafez, Khayam ose Khalil Gjibran… ku nuk flitet direkt mbi temën e saktuar, në një mënyrë të shpejtë, super racionale dhe pragmatike, por me plot devijime anësore, mjeshtëri kamuflimi dhe zbulimi… sa për ta zhvilluar imagjinatën poetike, alegorike, teknikën e bisedave nëpër Oda dhe psikologjinë e interpretimit, kështu, që çdokush e nënkupton se për çka po flitet saktësisht, por pa e emëruar direkt.

Sikurse, në Arsitokracinë franceze, zoti Claude, ka pasur në Shqipëri, me përvojën shekullore, Oda të përmendura, të cilat kanë pas fituar prestigj apo zona gjeografike të lavduara për bisedat e burrave, si në Odat dibrane për shembull, apo në Malësinë e Gjakovës janë celebruar apo kënduar disa histori të cilat janë shpalosur me mjeshtëri nëpër Kullat e Shaban dhe Ali Binakut, të Avdyl Qerimit, të Sali Manit, në Kosovë, tek Oda e Hoxhëve të Junikut, ose Oda e Nik Sokollit, Hysen Prushit… Ashtu siç kanë pas fituar një reputacion disa sallone preçize franceze… tek miqtë e Marcel Prustit në Normandi, për shembull. Mirëpo në odat shqiptare, ka edhe disa rituale praktike, miku im. Më kujtohet në Kosovë, nëse dikush kishte nevojë për të shkuar në tualet, ishte nevojtoria (salla e banjos aktuale) jashtë Kullës, dikund në një kolibe tek kopshti i shtëpisë. Dhe e shoqëronte për çdo rast, një çun i ri Mysafirin, me një    gjygym me ujë, nëse në rast të një nevoje të madhe, mund t’u pastronte, pra të mirrte tahret. Më kujtohet, kur ja patën propozuar një ish kushëriri në një fshat tek një Bajraktar i vendit, që kishte 10 mysafirë për darkë, pavarësisht që ai djalë 25 vjeçar kishte kryer ekuivalentin e Masterit të sotit në shkenca politike në Zagreb. Por këto ishin traditat kanunore, pa asnjë eksepcion!

Kishin burrat zakonisht kuti të çelikët me duhan dhe tani dikush nga të ftuarit, nëse jo kryesori pranë Oxhakut ia propozonte sipas rangut ku ishin ulur rreth Sofrës, të parit për shembull i thonte: “Ma mbështill, i nderuar zotëri IKSI, një cigare duhan, për nderin tim» dhe ai iu përgjigjte: “t’u rritë ndera, o Filani … » dhe i dyti ia jepte kutinë e duhanit të tretit dhe ashtu me radhë duke e prononcuar formulën: “Mund ta mbështillni një cigare duhan, për nderin e zotëri filanit”!… të cilët i thonin pastaj të gjithë njësoj – t’u rritë ndera zoti IKS! Tani, gjatë muhabetit, ndodhte që dikujt, të cilitiju kishte ofruar fjala, për ta zhvilluar një temë të caktuar sipas teknikave të bisedës nëpër Oda… nuk i funksiononte muhabeti, u bllokonte, nuk ishte asnjë ide se çka me thënë… dhe dikur ishte i detyruar për ta pranuar vetë duke kërkuar indirekt falje me formulën: “Më falni, zoti Filani, por nuk po di si për ta vazhduar, nuk kam asnjë ide, po e kaloj radhën dhe po ja jap fjalën YSPILONIT… Tani, një herë, deri në dy e kalonin në heshtje dhe pa komente. Kurse me ndodh të tretën herë, i thonte ose Zoti i shtëpisë, ose Mysafiri kryesor: “Shiko, zotëri filani, faleminderit që na ke ardhur në këtë odë dhe na ke nderuar, por me siguri keni punë të tjera shumë më me rëndësi për t’i kryer dhe nuk është vendi juaj nëpër Oda, aq i rekomanduar”. Çka do të thoshte, me një farë delikatese relative: “hup e mos të shohim… mos na hajde më këtu, sepse nuk e ke vendin në Oda mes nesh, se nuk e ke nivelin e muhabetit or zotëri… atëherë kur nuk di sesi me e zhvilluar një bisedë burrash, pse vjen këtu për të qëndruar kot me ne, duke ia zënë vendin dikujt, ndoshta më inteligjent dhe i rafinuar sesa ti”? Dhe konkretisht, mbaroj puna jote në Odat malësore, me aq… je përfundimisht i përjashtuar! Në odat franceze, sallonet e borgjezisë dhe artistokracisë, në tavolinat e mëdha dhe të përmendura franceze, aty ku unë kam marrë shpeshherë pjesë, ishte e njëjta logjikë themelore. E hapte dikush një temë, por më tepër kulturore, mbi një libër, një film, një teatër, një ekspozitë, një opera, apo temë historiko-politike dhe u deshte për ta zhvilluar me rafinim dhe inteligjencë. Nëse dy herë apo tri dështoje, sepse nuk e nihje fare subjektin e bisedës, nuk të thoshin asgjë në një mënyrë direkte, për mos me të fyer publikisht, porse në praktikë, nuk të ftonin më mes tyre në takimet vijuese, drekat apo darkat dhe tani, ti dikur e kuptoje vetë që ke dështuar, i ke zhgënjyer dhe që të kanë përjashtuar, të kanë eliminuar nga lista e të ftuarve. Janë të pamëshirshëm dhe prandaj, siç ua kam thënë, kam qenë çdoherë super i përgatitur në takimet e mia, edhe miqësore me francezët. Ishte e komplikuar dhe kishte pak punë, sepse m’u deshte për të lexuar libra dhe për t’i pa 100 spektakle apo ekspozita, për të qenë në nivelin e tyre të bisedave dhe i pranueshëm.

Por pas bisedës të ritualizuar në Oda, çka ndodhte më vonë?

Por u përshëndesnin me respekt, nëse ishin vetëm për kafe. Pastaj, nëse ishte darkë vonë, mund t’u zgjaste deri në ora 2 e natës dhe aty ishin të tjera rituale suplementare. Së pari, u shtronin me rakinë, kafen dhe duhanin, disa meze, të cilat e paraprinin darkën. Pastaj, e pyeste Zoti i shtëpisë, Mysafirin kryesor, po themi Kryeplakun, Bajraktarin e ulur në krye të vendit afër Oxhakut… “Zotëri Filani, a jeni dakort që ta shtrojmë sofrën”? dhe ai u përgjigjte “Po, i nderuar, kur të doni”!

Dhe tani vinte Plaka e shtëpisë, gruaja më e vjetër, Zonja, do me thënë më e eksperimentuara, ose vetëm, ose e shoqëruar me një nuse si asistente, për t’ua propozuar të ftuarve për t’i la duart me një peshqir, një sapun, do ujë, një kusi dhe e shtronin sofrën dhe vinin pjatat, të gjitha për një herë, gjella, pilafi një tepsi me mish dhe oriz, pitja, byreku, flija, çorba, kosi… me ca lugë dhe pirunë. Tani, zoti Claude, për sa i përket çorbës, kosit, orizit, të gjithë i hanin së bashku me lugë në të njëjtën pjatë, tenxhere, kolektivisht… okay?

Ndërsa, për mishin, pitet, flijë, i thonin Musafirit kryesor nderi, po e mbarim si shembull Bajraktar filani “A po na e ndan mishin, i nderuar Bajraktar dhe a po na e çprishë këtë pite”? Kështu, që ai tani me dorën e tij e ndante mishin mes gjithë të ftuarve, duke ua hudhur në sofër, aty ku ishin ulur dhe nganjëherë duke ua gjuajtur si me pas qenë ndonjë qen apo mace… çka më bënte mua për të qeshur, por nuk guxoja, se më përjashtonin direkt nga Oda.

Pastaj e shprishte copa-copa piten apo flijën me dorën e tij dhe ua jipte një fije të gjithë mysafirëve, që e falënderonin… e më në fund, e falënderonin për atë darkë të Zotin e shtëpisë dhe zonjën që i ka shërbyer, duke ju thënë: “Shumë faleminderit prej jush për këtë darkë dhe këtë ndejë që bëmë së bashku. Zoti ua shpërbleftë dhe ua shtoftë bereqetin”!»

Atëherë, u pastronte sofra, por vazhdonin muhabetet me kafe, çaj dhe raki. Dikur pas orës 1 ose 2 të natës, ndodhte që dikush ia fillonte një kënge me çifteli apo sharki, sa për ta argëtuar mbrëmjen e zotit të shtëpisë me të ftuarit e tij, dhe për ta treguar ndonjë histori në mënyrën raspsodike dhe epike. Por dikur vinte pyejtja: “A do ta mbyllim sonte me kaq apo do vazhdojmë, duke i marrë leje Kryesorit”? Nëse ai thoshte “po, do e përfundojmë këtu” atëhere do mbyllej. Pyetja tjetër ishte: “Okay – kush do kthehet tek shtëpia e tij, në mes të natës dhe kush do rrijë për të fjetur tek Kulla e Filanit”? Vinte pastaj zoti i shtëpisë dhe propozonte: “A po rrini sonte për të buajtur tek unë, or burra dhe po ju shtrojmë për të fjetur; jeni si tek shtëpia e juaj”! Dikush u përgjigjte po, dikush jo… dhe jipte urdhër me kryesorin, për t’iu shtruar mysafirëve postaja, pra lëkura kafshësh, dyshekë, batanije, çarçafë, jastekë, për të fjetur. Mirëpo, më ka pas bërë përshtypje, zoti Strauss, vinte përsëri Plaka e shtëpisë me një kusi me ujë dhe një pëshqir, për të na propozuar për të na i pastruar ajo vetë ose me asistenten e saj, një nuse të shtëpisë, këmbët tona? Pastaj, flinim të gjithë burrat në tokë, mbi lëkura kafshësh dhe dyshekë në odë dhe u çonim në mëngjes heret, pas këndimin të parë apo të dytë të gjelit.

-Interesant, zotëri Sherifi, ky ritual i larjes së këmbëve nga zonja e shtëpisë!   Po sipas teje, çfarë sensi ka dhe pse e kanë në praktikë? Qysh e interpreton? Supozoj që është diçka specifike e juaja… s’më kujtohet tek popujt e tjerë!

Nuk e di miku im… jam autodidakt i improvizuar, e jo specialist i fushës. Amator për profesionistët madhorë dhe profesionist për amatorët e shkretë. Por, a të kujtohet që para 2 mijë vitesh, Marie Madelena, ja lanë këmbët Krishtit në episodin e Bibles. Pra, është një shenjë respekti, zoti Strauss. Vjen zonja e shtëpisë dhe për të falënderuar ty dhe të tjerët vizitorë, që ja keni nderuar konakun ose shtëpinë, me vizitën tuaj burrërrore, çka nënkupton siç ju thashë më parë, një farë mundimi apo sakrifice, sepse të merr 1 deri në 2 orë të mira duke ecur me këmbë (ngaqë çdokush nuk ka pasur kal shale apo 4 kuaj me karrocë, si Kirk Douglasi, Burt Lancasteri, James Stewarti apo John Wayne) dhe respekti i tyre, është me t’i lehtësuar këmbët, që ta ndiesh veten më mirë dhe më i relaksuar. A po e sheh, e kemi edhe ne një mirësi dhe një mëshirë kristiane. Më kujtohet si anekdotë, zoti Strauss, që në një odë të Kosovës, tek Bajraktari i fshatit Morinë, nëse e kam memorien në rregull, në vitin 1968 ose 69, gjatë asaj turneje 1 mujore me babain tim, nëpër Odat e mëdha të Kosovës, kur erdhi Plaka e shtëpisë, e shoqëruar me një ndër nuset e saj, për të m’i la këmbët, nga gicilimi fillova për të qeshur (porse isha 14 vjeçar) dhe nuk e kuptoja fare në atë kohë, ngaqë isha tepër i ri dhe pa ndonjë eksperiencë, që ai gjest fëminor apo adoleshent ishte i perceptuar si një provokim apo ofendim ndaj Zotit të shtëpisë. Dhe më tha dikur një burrë: “Përmbaju ti, djali i Shpendit, se këto lazdrime nuk pranohen aq lehtë… a nuk të ka mësuar babai yt sesi duhet me u sjellur nëpër Oda”? M’u gërmua dhe më shau baba im dhe kërkova direkt falje, duke e shpjeguar qeshjen time. U informova më vonë, se ku ishte problemi? Dhe e kuptova që së pari, tek burrat nuk shprehen fare emocionet dhe luhatjet shpirtërore. Janë të formuar në stoicizëm si Aziatikët, të fortë si shkëmbi, në prototipin e personazheve të Sergio Leonës, shpikësi i Westernit Spaghetti me Clint Eastwood-in, Henry Fonda, Charles Bronson-in, Lee Van Cleef-in, Eli Wallach, James Coburn-in… dhe muzikën gjeniale të Enio Morriconës. Pastaj, me qeshur me gruan e huaj, zonjën e shtëpisë, e merr kuptimin që po e provokon, po e nënçmon ose po   e sharmon, që nuk po e respekton fisnikërinë, burrërinë dhe dinjitetin e asaj shtëpie të Filanit. Dhe në bazë të kanunit, vjen në pyetje, çështja e nderit dhe për atë idiotësi të pamenduar fare, e cila të ka shpëtuar pikë së koti nga mos kujdesia jote, mund të vritesh, ose së paku të jesh Persona Non Grata nëpër të gjitha Odat e Vendit! Njësoj është, kur ta jep zonja e shtëpisë, e aq më tepër një nuse e re dorën për të thënë: “Mirë se keni ardhur zotëri, si jeni”, etjera nuk duhet për t’ia mbajtur dorën gjatë në dorën tënde, apo për ta shikuar drejt në sy me insistim, se mund të hanë Kalukënxha… Vetëm, si eksepcion, zoti Muharrem Bajraktari e kishte atë të drejtë nga babai im, sepse, kur u përshëndeste me nënën time, zonja Xhevahire Sadria, bijë Vuthajsh nga Plava e Gucia dhe fis i vjetër dhe i filtruar Kelmend, koloneli i përmendur ia mbante dorën bile 30 sekonda duke e shikuar në dritën e syrit, çka mua më çudiste sinqerisht dhe i thashë vetes “po qysh e toleron babai im, pa reaguar fare”? Por ishte e qartë që nuk kishte asnjë keqkuptim apo nënteskt pervers apo devijues, sepse e kishte autoritetin dhe e bënte krejt haptas, burrërrisht dhe me transparencë. Me siguri, janë marrur vesh mes veti dhe ia kanë ditur njëri-tjetrit disa sekrete intime. Dhe dikur e kam pas kuptuar edhe unë, që zoti Muharrem Bajraktari e ka pasur edhe ai, një besim sufist, i lidhur me Dervish dhe e ka pa direkt atë energji mistike, tek nëna ime, e ka kuptuar që edhe ajo, e ndan me të, atë rrugë mistike dhe ato kode shpirtërore dhe e ka ditur që nëna ime ka qenë e zgjedhur nga Zoti, por edhe nga Baballarët e mëdhenj, për atë drejtim special, pra e predestinuar… sepse ma kanë konfirmuar Dervishët kryesorë iranianë, algjerianë, marokanë, me të cilët jam konsultuar dikur, për ta analizuar pak më racionalisht çështjen e saj. Bile edhe filozofi dhe autori francez, miku im Jacques Lacarrière, specialist i besimeve dhe i mitologjive antike, më pyeste rregullisht mbi nënën time, sepse donte për t’u informuar mbi gjendjen dhe botën e saj shpirtërore. Pastaj po ua tregoj një episod tjetër, i cili flet vet, sipas meje… Kur nëna Xhevahire martohet në moshën 17 vjeçare me babain tim 30 vjeçar dhe shkojnë për të jetuar në Gjakovë, tek shtëpia e Ali Lilës. I vijnë, pa qenë fare të thirrur tek banesa e tyre, 10 ose 15 dervishë të njohur të Gjakovës, për t’ia uruar martesën… A nuk është pak befasuese? Pra, nuk vijnë fare për babain tim, sepse nuk e njohin. Porse vijnë për ta uruar një vajzë të re 17 vjeçare, një adoleshente utopiste dhe mjaft naive në pamje, e ardhur nga Mali i Zi… Tani, sipas jush, a ishin idiotë të paditur, gjithë liderët e mëdhenj të sufizmit gjakovar? Natyrisht, që jo! Mirëpo, me antenat e tyre të besimit, e kanë kuptuar direkt se kush është Xhevahire Sadria nga fshati Vuthaj? Kurse babai im nuk e ka pas kuptuar fare, ndërsa unë, e kam kuptuar pas 40 vitesh. Kështu, që ishte e vetmja grua shqiptare në gjithë emigracionin, para të cilës u ndalte 30 sekonda deri në një minutë, Kolonel Muharrem Bajraktari, i cili vinte një herë në javë në vizitë, në odën e babait tim. Bile edhe mua, më ka pas privilegjuar disa herë, duke më marrë direkt në pyetje mes 10 burrave, si seancë testimi apo provimi, ose duke më ftuar për t’u ulur afër tij, në ballë të Oxhakut. Ju thoshte mysafirëve të babait tim: “Mos gaboni për ta paragjykuar këtë djalë, i cili ndoshta ju duket tani në shikim të parë, si një majmun plot leshra dhe leçka… por dijeni prej meje, që ka diçka speciale dhe është shumë i zgjuar. Pastaj, mos mendoni që ky rri këtu me ne, pikë së koti, si një i droguar, ngaqë Brukseli ka mjaft kafe dhe diskoteka për të rinjtë, ku nuk mungojnë femrat belge… por ky rri me ne, me dëshirën e tij, për të na studiuar”!

-Me të vërtetë, e paske një histori pasionante, zoti Skënder… emri yt, a mos është Aleksandër, nga Aleksandri i Madh në gjuhët arabo-persike më duket?

-Po, ashtu më kanë thënë, zoti Claude, turqit dhe arabët, por edhe iranianët. Për shembull, qyteti i famshëm i Aleksandrisë në Egjipt, arabët e quanin vetë ‘Skënderia’ pastaj vjen emri – «Scander, Skander, Iskandar…”. Por, le ta harrojmë historinë time dhe të rikthehemi në antikitetin iliro-shqiptar! Kjo bota e odave shqiptare, siç ma keni shpjeguar juve, miku im Aleksandër, tek është super interesante dhe e meriton një trajtim më shkencor.

-Po, pse jo… porse kemi edhe gjëra të tjera, që janë po ashtu specifike dhe mjaft pasionante për një hulumtues profesional, etnolog apo antropolog. Pos faktit, që duhet për t’i analizuar hollësisht të gjitha shprehjet, fjalët e përdorura, sjelljet, gjestet preçize, ritualët dhe sensin e tyre të saktë… Mirëpo, zoti Strauss, ne shqiptarët kemi edhe disa rituale antike, për t’ia kërkuar dorën për martesë një vajze… pra, ka disa procedura mjaft precize. Nuk mund të rrokullisësh lirisht, për qejfin tënd, në bar apo në fushat e Zotit me një balësore, bardh si bora, duke tufatë kanabis dhe pirë birra, si në Woodstock Festival apo në Wight Island të Anglisë, ku kam shkuar vetë për aventura, duke bërë autostop. Këtu tek ne nuk luhet me rregulla, me rite dhe me kode antike, se të shkon koka. Janë gjëra të fiksuara me shekuj! Ndodh që në disa vende, edhe mund t’i plaçkisin, sipas një rituali të njohur, vajzat e fisit tjetër, për t’u martuar më vonë me to…  Por, janë edhe aty disa rregulla… se nuk bëhen ato punë në kaos apo në improvizim. Përndryshe, do na dalë një film thriller apo western alla Quentin Tarentino, një delir pa limit. Kemi kode dhe rituale fejese dhe martese, rituale vdekje, rituale në veprimet e hakmarrjes, problematika e gjakut… Kemi vajtimet e grave, por edhe ato të burrave në zonën e Mirditës. Kemi kanunin e shkruar në vitet 1500 – nga Lek Dukagjinit, i cili është interpretuar më vonë, në disa variante. Kemi ritualët e Rugovës, ku na vjen nusja e mbuluar me vela, në një kal, e rrethuar mes 4 burrave të veshur me shallë dhe të armatosur.

-Pikërisht këto shalla rreth kokës, nga vijnë dhe pse i mbajnë? Se i kemi edhe në Afganistan për shembull?

Shiko, Claude, ky problem e do një studim, sepse kanë lëvizur popujt, janë përzier, kanë jetuar dhe kanë shkëmbyer së bashku dhe tani duhet ta dijmë se kush ka huazuar diçka nga tjetri dhe qysh? E kam pas menduar edhe unë, këtë çeshtjen e mbulesave mbi kokë (thënë me popullorçe: se çfarë kapuçësh kemi mbajtur mbi kokë?). Përkundër mbretëreshës Elizabeta e Anglisë, apo të nënës sime Xhevahire Sadria… popullsia shqiptare, sipas disa zonave gjeografike dhe sipas afërsisë me disa popuj të tjerë përreth tyre, kanë mbajtur kapuçë të një stili të veçantë rreth kokës. Për shembull, shallat i ke më tepër në regjionin e bjeshkëve të Rugovës, por edhe babai im dikur e ka pas mbajtur shallin, bile e ka një fotografi në studio i veshur me një shall. Dikund i kanë mbajtur Pliset e bardha, por sinqerisht, unë nuk ua di mirë origjinën preçize, dikund tjetër kapuçët alla turko-maqedonë? Pra, gjithë kjo traditë e mbulesave lidhet me «historinë e kostumografisë shqiptare» zoti Strauss dhe nuk e di, a e ka bërë dikush seriozisht atë studim, apo jo? Por ia vlen, ngaqë e kemi një pasuri të madhe në këtë fushë, si edhe në këngët dhe vallet tradicionale shqiptare.

-Po shqiptarët, pse e mbanin shallin? A ta kanë shpjeguar?

-Po, e kam pyetur babain tim dhe më ka pas thënë: “Shalli që e mbajmë rreth kokës, na shërben nëse rastësisht do vritemi, si një qefin për të na mbuluar trupin”. Do me thënë, në raste gjaqesh dhe hakmarrjesh, sipas ligjeve kanunore, nëse dikush të del në pritë për të vrarë, e ke shallin, që të shërben si qejfin, një lloj çarçafi për ta mbuluar trupin. Sepse, janë disa rregulla strikte edhe kur ta vrasësh dikënd, zoti Strauss, duhet me e vendosur trupin e personit në një mënyrë dinjitoze dhe me e mbuluar siç duhet. Çdo veprim bëhet me nder! Pastaj, edhe lajmërimi i vrasjes, e ka një ritual preçiz, sikurse pamja mortore.

-Do me thënë, që shqiptarët e mbanin simbolikën e vdekjes mbi kokë?

-Në në farë mënyre, po, miku im, sepse nisemi nga ideja, që kush lind, do të vdes… pra, që në fillim e ka të shkruar dhe të programuar vdekjen e tij të ardhshme. Mirëpo, në ambientet dhe në kodet malësore, të orkestruara nga zakonet dhe ritet kanunore, vdekja nuk të vinte çdoherë natyrshëm, në moshën 80 ose 90 vjeçare qetësisht në shtrat. Bile kishe shanse për të vdekur i ri dhe jashtë normave normale apo logjike. Mos harroni, që je në botën e hakmarrjeve dhe të gjaqeve… Siç e ke në Siçili, në Korsikë, në Meksikë, etjera vende. Nuk është vetëm tek ne ajo praktikë, pak primitive apo barbare, me leximin e sotit modern dhe universitar mjedis metropoleve. Kanuni ka pasur sens real dhe logjik, sepse e ka vendosur një rregull shoqëror strikt në gjithë ato vende të egëra, e ka ruajtur një ekuilibër, e ka zëvendësuar ligjin… Sepse, nuk ke pasur andej shtet ligjor me Polici, me gjykata, me 100 kode civile, penale, etjera, me avokat dhe magjistra… Ligjin e kanë aplikuar spontanisht në bazë të Kanunit dhe zakoneve shekullore ata njerëz të urtë dhe të sprovuar të atyre vendeve, Pleqtë e urtë, Bajraktarët, personalitetet e besueshme me një autoritet evident dhe janë vendosur ato rregulla brenda disa Pleqërive.

Do me thënë, që është debatuar për çdo problem praktik të individit IKS apo të shoqërisë, nëpër Oda me një pleqëri, ose konsultim me të urtit e vendit. Dhe ata e kanë zgjidhur atë problem, përmes një vendimi të tyre kolektiv, të marrë publikisht në shoqëri dhe të aprovuar nga të gjithë. Pra, nuk ka qenë anarshi dhe bordelhane, por ka pasur disa rregulla dhe norma, miku im.

Kurse sot, jemi të supozuar për t’i pasur të gjitha institucionet profesionale, që merren me çështjet e drejtësisë. Çka quhet shteti ligjor! Tani me funksionuar perfekt në praktikë, sikurse në Beneluks, Gjermani apo Suedi, nuk mund të justifikohet sot në fundin e shekullit 20, praktika krejt e improvizuar e Kanunit, të cilin ka kohë që nuk e kanë lexuar njerëzit në imtësi. Por, gjenerata e babait tim e ka mbajtur vdekjen mbi kokë, është e vërtetë!

Pastaj e kemi pasur pushkën si diçka «kult» siç i kanë amerikanët sot «armët e garantuara me kushtetutë». Nuk mund të imagjinohet prototipi i Malësorit autentik dhe origjinal, pa kal shale, pa veshje tradicionale dhe pa pushkë. Nuk mund të na paraqitet me Benz, Kostum Armani dhe një celularë Apple!

Dhe kur na lindte një djalë në Kullë – e kemi lajmëruar duke qitur pushkë, ia kemi vendosur një pushkë afër djepit të tij… sepse ka qenë i konsideruar si pasardhësi, si trashëgimtari i gjeneratave të mëparshme… ai i cili do ta vazhdonte atë traditë shekullore… me rrisk natyrisht që mund të vritet i ri!

-Prandaj, zoti Sherifi, e keni kultivuar atë lloj tragjedie, si tek Greqia antike.

-Po, me siguri, ka diçka, si në teatrin antik grek, si tek Racini, tek mitet e vjetra. Por nuk di me ta shpjeguar profesionalisht. Prandaj nuk jemi të lehtë, gazmorë, hajgarexhi, por mjaft hije rëndë, si në westernat e Leonës, nuk i sheh njerëzit duke qeshur… Nuk jemi duke u rrezitur nëpër Plazhet e Guadalupës! Jemi shumë më afër Eskilit dhe Sofoklit, sesa përrallave të Nastradin Hoxhës. Nuk e di si me ta shpjeguar, por e kemi gati gjenetikish, atë peshë serioze dhe hije rëndë, sepse unë mendoj krejt intuitivisht, si poet, por nuk mund ta faktoj shkencëtarisht, që çdo popull e ka brenda tij, një farë kujtesë gjenetike antike, të shënuar nëpër qelizat e tij ose tek subkoshienca e vet kolektive, të cilën na e përmend shumë qartë, edhe psikoanalisti Jung… Por unë, po të flas ty këtu me logjikën e odave malësore, gjithë atë çka e kam kuptuar dhe perceptuar unë, si bazë prioritare dhe si mbështetje anësore, duke e veshur me disa  elemente kulturore. Por tek unë, zoti Strauss, pavarësisht sesa kulturë apo shkollë kam, flet spontanisht përmes meje, çobani, bjeshkatari, pirati dhe poeti, memoria shekullore, urtësia e babë-gjyshërave… çka ju në botën europiane perëndimore, nuk mund ta kuptoni, se jeni të programuar komplet ndryshe. Ti bile e ke kuptuar tek Indianët e Amazonisë, përmes librit tënd: Mendimi i egër ose primitiv – që pavarësisht civilizimit apo primitivizmit, njerëzit, në anën e tyre natyrore dhe spontane, jashtë influencave kulturore apo fetare, funksionojnë në bazë të të njëjtave koncepteve bazë, në veprimet e tyre mbi këtë tokë… janë arketipe kolektive funksionimi tek raca njerëzore, të cilat na bashkojnë. Pra, nëse e lëshojmë në të njëjtën natyrë gjeografike, por pa civilizim apo thesar kulturor, një europian (gjerman, holandez, anglez, francez, grek) një aziatik (kinez, japonez) një amerikan, një indian i fiseve amazoniane, një afrikan primitiv të savanëve dhe të shohim sesi do veprojnë dhe do sillen për të mbijetuar… do konstatojmë shumë elemente spontanisht të përbashkëta. A e kam kuptuar siç duhet tezën tënde, zoti Strauss?

Dhe tek shqiptarët, specifikisht ata të zonave malore nëpër Alpe, e kanë patjetër dikund brenda vetës një peshë, një lloj përgjegjësie kombëtare (si me i ruajtur territorret, si me mbijetuar, si me i larguar armiqët tanë të shumtë, si me shpëtuar prej të gjitha kurtheve dhe rreziqeve që na i kanë orkestruar tanët së pari, por më tepër gjithë komshinjtë përreth nesh) kështu, që nuk është tamam festa e 14 korrikut me Ballo Popullore në çdo fshat dhe ti si albanez, do jesh automatikisht i plumbosur nga gjithe kjo peshë, objektivisht mjaft helmuese dhe negative në fakt, por edhe nga pesha e gjithë historisë tënde shekullore, si popull, si fis apo si malësor. Ju mund ta kuptoni zoti Strauss, që anglezi i Londrës, francezi i Nicës, i Kanës, hollandezi i Amsterdamit, danezi i Kopenhagës nuk e kanë atë peshë mbi supe dhe të inçizuar në kokë. Mendojnë se çka do bëjmë për këtë week-end, çka do kemi për darkë sonte, ku do shkojmë në pushime dhe cilën dashnore do e marrë në diskotekë? Ndërsa tek ne dominon tragjedia, lufta, heroizmi, në përralla, këngë epike dhe rapsodike, apo në muhabetet tona nëpër Oda. Nuk ekziston lehtësia… Nuk na vjen spontanisht për të folur apo për t’i përshkruar fluturat, zogjtë, poezinë, pikturën, filmin, autorët e letërsisë, filozofët, mistikët e orientit, femrat magjike dhe sensuale, apo për të folur për pushimet tona në Karaibe. Nuk jemi në romanin e Milan Kunderës: “E padurueshmja lehtësi” e të qenurit ose në ambientet kubaneze të Havanës, me muzikën e grupit Buena Vista Social Club… tek ne malësorët qeshja dhe humori nuk janë të mirëseardhur! Edhe femrat tona e kanë një anë fisnike dhe burrërrore, diçka të afërt me statujat mitologjike… një bukuri dinjitoze e jo kurëvërore”.

-Tani kam disa detyrime të tjera, Sherif… e ke një sens analitik të çuditshëm. Bile, kishe mujtur me qenë antropolog i zgjuar, por ke preferuar aventurat… Mundesh për të më përqafuar si mesdhetar, pak me dhunë, se nuk e kam për zakon dhe do shihemi pas 10 dite. Dakort?

-Po, faleminderit, e di miku im. Kam mujtur me qenë shumë gjëra në jetë, por ndoshta kam qenë dikur në një jetë tjetër anteriore, kush e di? Më duhet ta pyes Krishnamurtin dhe Milarepa… e di që lëvizin informatat dhe përcillen diqysh memoriet? Qysh lufohen gjithë toksinat e trurit njerëzor, nevojat e kota artificiale? Kam pas menduar me plaçkitur banka dhe me shetitur në Hënë, porse e kanë bërë të tjerët, shumë më të talentuar sesa unë. Dhe pos asaj, miku im, ngaqë je referencë planetare e antropologjisë, dije që e kemi një kostumografi fantastike dhe tepër të pasur, e cila e do një studim në vete, po ashtu, një folklor muzikor, që nga rapsodia epike dhe lirike me çifteli dhe sharki, deri te këngët regjionale, me traditat e Korçës, Shkodrës, etjera vende, pa i harruar Polifonitë shqiptare, të cilat janë specifike dhe tepër të lashta. Do me thënë, që nuk na mungon materiali… Mund të thuash që rapsodia, këngët dhe vallet antike, janë në një farë mënyre gazetaria dhe historia popullore shqiptare, përcjellja e kujtesës identitare kombëtare, e asaj tradite gojore të vjetër mijëvjeçare. Kështu ka kaluar transmetimi dhe trashëgimia, zoti Strauss, e jo përmes arkivave të shkruara, librave apo dokumenteve. Jam dakort, që është mungesë dhe fatkeqësi e madhe për ne, ngaqë nuk na merr askush me seriozitetin e duhur dhe na konsiderojnë si primitivë. Por e kanë gabim, sipas meje. Ngaqë, ndoshta gjysma e botës, së paku e treta, vijnë si ne, nga tradita gojore, transmetimi i memories kolektive, përmes besimeve, miteve, legjendave, folklorit, riteve dhe zakoneve… Nuk janë të gjithë popujt e botës, me një identitet të faktuar përmes shkencës dhe historisë arkivore. Atëherë, a kemi të drejtë morale për t’i konsideruar si nënpopuj të egër dhe të pa vlerë fare? Unë mendoj që jo! A jeni dakort me mua, zoti Lévi-Strauss? Tani, ju vetë, a i keni studiuar fiset indiane? Michel Leirisi, fiset dogone të Afrikës? Pse? Sepse, ju janë dukur interesante? Përndryshe do i kishit studiuar berlinezët dhe londinezët e sotit, apo jo?

A duhet që t’i mohojmë, ato fise indiane dhe afrikane dhe me ta, të tretën, mos gjysmën e botës, sepse i kemi shpallur ne si primitivë dhe popuj të pa histori, komplet jashtë idesë, të cilën e kemi ushqyer si referencë absolute mbi civilizimin judeo-kristian. Edhe ata, Claude, e kanë historinë e tyre, apo identitetin e tyre, por pak ndryshe, me të tjera elemente, e jo siç e dëshirojmë ne, përmes kodeve tona perëndimore. Ngaqë, nuk e ka të gjithë bota për obligim kryesor, për të na përngjarë ne, si model absolut civilizimi. Nuk jemi siç mendojmë, epiqendra, apo referenca absolute e çdo gjëje? A jeni dakort? Kjo është, si me na thënë, një racionalist puro i Përendimit, nuk i njoh fare kulturat dhe filozofitë orientale, se për mua janë primitive dhe nuk vlejnë fare, apo anasjelltas. Për mua, nuk ka asnjë sens dhe do ishte një gabim fatal!

Ju e dini më mirë sesa unë, që shumë popuj, nuk vijnë direkt nga shkenca apo universitetet, por nga jeta, nga eksperienca, nga tradita gojore shekullore, nga kujtesa e lashtë… janë ndoshta në një botë tjetër më alternative, në një gjuhë tjetër, në një realitet tjetër, porse ekzistojnë si popuj dhe e kanë kujtesën apo historinë e tyre, të formuluar pak ndryshe. Por tani, duke qenë të lashtë, ne e kemi për detyrë morale, profesionale dhe njerëzore, ngaqë pretendojmë në një mënyrë narcizike dhe arrogante, që e simbolizojmë gjithë civilizimin modern planetar, përmes Luvrit dhe British Muzeumit, jo për t’i eliminuar, apo mohuar paraprakisht gjithë ata popuj, të cilët na duken inferiorë, por që kanë në realitet shumë gjëra për të na i mësuar… por, përkundrazi, për t’i afruar dhe respektuar, ngaqë ndershmëria dhe etika jonë njerëzore, do t’ishte për t’i njohur më në detaje dhe për t’i studiuar, në bazë të normave të tyre dhe të parametrave të alfabetit të tyre… pra, qysh funksionojnë ata vetë brenda botës së tyre, por jo siç kemi ne dëshirë, për të qenë ata popuj, duke na kopjuar ne si model universal perfekt… Është një devijim patetik. Pikë!

Unë, të falënderoj përzemërsisht për interesimin që ke treguar ndaj meje si poet, dhe aq më tepër ndaj popullit tim… kjo më nderon dhe i nderon të gjithë shqiptarët në realitet dhe do shihemi kur të duash, jam në dispozicionin tuaj, i nderuar mik. Kur të vi përsëri, do ta sjell si kujtim, së paku, një raki tonën tradicionale, një liker, diçka tipike, do shohim…

Ishte kënaqësia ime dhe mirë u pafshim!

Dikur më vonë, pas disa muaj më erdhi ai propozim gjenial i pabesueshëm, të cilin u detyrova për ta refuzuar. Pse? Sepse, ma diktoi zëri im shpirtëror sekret… Kaq!

Natyrisht, do jam përjetësisht i penduar dhe i pikëlluar, por nuk kam ç’t’i bëj asaj pune tani… e kam konsideruar si fat të keq dhe si diçka e shkruar dhe e pamundur.

Tani, të dashur miq dhe lexues, më duhet për t’ua prezantuar pak më në detaje,   se kush ka qenë realisht Claude Lévi-Strauss-? Ngaqë, tjetër gjë, është për t’ia ditur emrin, dhe diçka tjetër për t’ia njohur imtësisht veprën dhe rolin që ka luajtur ai personalitet jashtë normave në fushën e tij antropologjike, nëpër botë?

Sepse, nisem nga vetvetja: edhe mua, shumë kush ma di emrin në Shqipëri apo në Kosovë, mirëpo 95 për qind prej tyre nuk ma kanë lexuar seriozisht asnjë vepër. Dhe dikur bëhet mjaft e lodhshme kjo teatrologji absurde e Beckett-it dhe e mikut tim franko-rumun, Ionesko. Duhet që të dalim mundësisht nga shoqëria e spektaklit. Po atë problem e kishte ca dekada, edhe miku im Jean Luc Godardi, qysh me ju rikthyer esencës së gjërave, veprave, vlerave të vërteta, e jo cirkusit permanent?

Claude Lévi-Strauss, së pari ka jetuar 101 vjeçar, (1908 – 2009) imagjinone se çfarë jete dhe karriere? E kishin pyetur një plak malësor që kishte përjetuar shekullin, pak para se me kaluar në botën tjetër: “O babëgjysh, si po të duket, tani që ju ke afruar fundit, gjithë kjo jetë”? Dhe u përgjigj – si me hy për këtë derë dhe me dalur tek tjetra! A po e shihni që edhe ne e kemi pasur një filozofi të fortë… Nuk do e kishte thënë Samuel Becketti një frazë më të bindshme, as miku im Anton Pashku!

Mirëpo, Straussi e ka pasur një influencë madhore, jo vetëm në Francë, por në rangun planetar, si antropolog dhe etnolog, në çka quhen sot shkencat sociale dhe njerëzore (sciences sociales et humaines) dhe e ka dominuar këtë fushë, gjatë gjithë gjysmës së dytë të shekullit 20 (po themi 1945 dhe deri në vdekjen e tij). Pos asaj, ka qenë një ndër themeluesit e rrymës strukturaliste, të cilën e ka aplikuar ai vetë në antropologjinë e tij strukturale, duke i integruar perfekt gjetjet shkencore të holistikës (analiza e individid në globalitetin e tij, duke i marrur parasysh të gjitha komponentet e tij– psikologjike, fizike, sociale, kulturore, konteksti ku ka jetuar…), ato të linguistikës, me sidomos Saussure-in dhe Jacobson-in, të cilat teori i ka pas huazuar edhe Jacques Lacani në fushën e tij psikoanalitike, pastaj fonologjinë, matematikën dhe shkencën natyrore. Kjo na tregon që gjithë këta kolosë të shekullit 20 kanë qenë personalitete intelektuale madhore, sepse universale, në traditën apo trashëgiminë e Rilindjeve të mëdha botërore… pra, janë interesuar në çdo arritje të re kulturore apo shkencore, kanë qenë super kurioz dhe të etshëm për dituri. E këta lloj njerëzish, mua më kanë mahnitur gjithmonë dhe i kam admiruar realisht, përkundër shkencëtarëve të sotit, tepër të ngushtë, të formatuar, të fokusuar dhe të ultra specializuar në një pikë të vogël preçize, por pa një njohuri gjigante të vërtetë.

Bile, Claude Lévi-Strauss ka qenë fillimisht profesor i filozofisë në vitet 1930 dhe është orientuar definitivisht nga Etnologjia pas vitit 1935 (pra, studimi i detajuar             i etnive njerëzore ose i grupeve, përmes të gjitha aspektëve biologjike, fizike, linguistike, zakonore, folklorike, fetare, ekonomike, sociale, historike dhe kulturore – duke i analizuar dhe vendosur në perspektivë gjithë të dhënunat që i kanë mbledhur antropologët mbi ata individë të këtyre etnive) pra, punojnë në ekipe, si vëllëzër së bashku, duke e kompletuar njëri-tjetrin. Nëse nuk e keni të qartë, mund të më çoni në një stazh në qymyrhanet e Silezisë ose tek Princesha Sissi, në alpet austriake!

Pas disa studimeve të fiseve indiane të Amazonisë në Brazil, mes viteve 1935-1939, detyrohet nga rrethanat e Luftës së Dytë Botërore, për t’u strehuar si refugjat politikë në Amerikë, konkretisht në New-York, në vitin 1941, ndërsa ne përçahemi në 10 grupe të mbështetura nga sllavët dhe nga anglezët, për ta çliruar Shqipërinë nga fashizmi italian dhe nazizmi gjerman, e më në fund, për t’u droguar një gjysmë shekulli me sllogane bolshevike dhe me një pseudo-internacionalizëm fiktiv, duke u puthur dhe konsideruar si vëlla, shokët jugosllavë (pra, serbët) rusë, kinezë, ose vietnamezë, të cilët na urrenin që nga fillimi, si armiq të vjetër historikë, çka e dinin perfekt të gjithë çobanët tanë të pashkollë, por me filozofinë e shëndoshë dhe të pasur të jetës, ose që nuk e dinin se kush jemi apo ku banojmë gjeografikisht, siç nuk e dinë akoma Amerikanët e sotit, se ku gjendet Belgjika? A është kulmi i ironisë?

Pra, bëhemi aleatë dhe miq me të gjithë anti-shqiptarët e Planetit tokësor! Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, zoti Claude Lévi-Strauss, takon të gjitha figurat kryesore të shkencave njerëzore dhe sociale, mes tyre linguistin e njohur rus, zotin Roman Jakobson, i cili ia shpjegon parimet e analizës strukturale të linguistikës moderne. Dhe ky e ka atë nuhatjen gjeniale, për t’i aplikuar këto teori të reja në antropologji dhe në studimet e tij mbi lidhjet familjare dhe fisnore. Kështu, që e propozon një metodologji inovuese për ta trajtuar këtë fushë precize, çka e e quan   «antropologjinë strukturale», e cila vjen natyrisht në kundërshtim radikal, me çka ka pas ekzistuar më parë, pra, etno-antropologjia evolucioniste, kulturaliste dhe funksionaliste.

Claude Lévi-Strauss na thotë që – duhet t’i analizojmë shoqëritë njerëzore, dhe manifestimet ose veprimet e tyre, në një prizëm global, përmes shumë aspektëve   të cilat e përbëjnë një tërësi globale, e cila e ka brenda saj, një logjikë artikuluese të brendshme, evidente dhe koherente, diçka të auto-regulluar që i ekuilibron, por që është e shënuar si element apo refleks intuitiv, si diçka e trashëguar me kohë, dhe që nuk varet fare nga vullneti, plani ose dëshira e IKSIT, pra, që i shpëton komplet asaj çka mund të quhet sot, «koshienca e individit». Bile, sa kthehet në Francë e mbron dhe e publikon tezën e tij, në vitin 1949 mbi “Strukturat elementare farefisnore, ose të lidhjeve familjare – Les Structures élementaires de la parenté” çka do jetë një vepër referenciale për shumë intelektualë madhorë të fushave të ndryshme, dhe aq më tepër për antropologët e rruzullit tokësor. E këtu, fillon praktikisht prestigji i tij!

Gjatë vitëve 1950, Lévi-Strauss ëshë pedagogë në Francë dhe drejtor studimi në shkollën praktike të studimeve të larta – e cila do emërohet më vonë nga Gjon Marka Gjini dhe Bubë Matoshi: «Shkolla e studimeve të larta, e shkencave sociale», po ashtu, jep leksione edhe në Amerikë. Përmes kësaj përvoje, i konsolidon ato principet e metodologjisë së tij strukturale dhe e boton në vitin 1958, një vepër në të cilën i grumbullon të gjithë artikujt studimorë që i ka pas publikuar nëpër gazeta dhe revista mbi këtë temë… libri «Antropologjia strukturale» i pari, që do iu paraprijë disa veprave të tjera, kushtuar Metodologjisë. Natyrisht, që gjithë këto vepra të Strauss-it, i japin një vizion komplet të ri, një prizëm tjetër analitik, Antropologjisë klasike dhe ja mundësojnë për t’i sqaruar disa problematika preçize, të cilat nuk i ka pas kuptuar më parë, të cilat ngelnin nën terr, akoma të pashpjeguara. Me të tjera fjalë, e krijon një revolucion radikal në shkencën antropologjike dhe etnologjike. Veprat e tij e kanë një jehonë dhe rrezatim planetar dhe ky si person, e merr një famë të padiskutueshme. Sepse, bëhet lider automatik i një shkolle të re mendimi, një referencë absolute për shkencat njerëzore dhe sociale. Pos asaj, i frymëzon edhe fushat e tjera të dijës universale (letërsi, filozofi, psikologji dhe psikoanalizë, kritikë…) dhe themelon me disa të tjerë, lëvizjen strukturaliste franceze (të cilën e vlerësonte jashtëzakonisht shumë, vëllai im shpirtëror, zoti Ibrahim Rugova). Në vitin 1959 emërohet si drejtor apo dekan i katedrës «Antropologjia Sociale» në shkollën prestigjioze franceze – Le Collège de France. Pastaj i vazhdon hulumtimet e tij duke e studiuar tani «Totemizmin e sotit dhe Mendimin primitiv – apo të egër pra – Le Totémisme d’aujourd’hui et la Pensée sauvage», me një rishikim komplet të ri dhe inovues, i të gjitha tematikave të antropologjisë klasike, përmes të cilit e ndryshon radikalisht vizionin që kanë pasur gjer tani gjithë civilizimet europiane përendimore, përmes formatimit të tyre, mbi shoqëritë e quajtura primitive, të pa shkollë, pa shkrime, pa dokumente… të cilat me vizionin e tyre, kanë qenë mund të thuash, të përjashtuara «de fakto» nga bota e civilizuar.

Pastaj, gjatë një dekade, do i kushtohet studimit, redaktimit dhe botimit të një vepre monumentale dhe referenciale, ndoshta vepra e tij më madhore – «Mythologiques» në 4 volume, mes viteve 1964 – 1971,  – ose filozofia, analiza strukturale e Miteve. Punoi sërish pas viteve 1970 dhe deri në daljen në pension nga viti 1982. Ndërsa unë vetë isha    në «Festivalin e Shthurrjeve dhe të Delireve të llojllojshme» me të gjithë idealistët, të majtët, surrealistat, hipikët dhe aventuristët europiano-frankofonë, duke eksperimentuar çdo fushë ekzistenciale, deri në kufirin e saj ekstrem, mes muzikës, poezisë, kulturës dhe origjive planetare… miku im Claude Lévi-Strauss, me kostum, kravatë, super serioz dhe alla anglez, mjaft rigoroz dhe i përmbajtur (çka më shtynte mua, si surrealist primitiv, për ta provokuar deri dikund… dhe kur qeshte, mund ta konsideroja si një fitore të madhe, sepse nuk ishte aspak evidente, ngaqë e ruante aq shumë distancën, protokollin dhe rregullat borgjeze në komunikim… pra, ishte komplet anti  Seghersi… mirëpo, intuitivisht, ia kam gjetur kodet, për t’u kuptuar me të dhe e kemi adoptuar njëri-tjetrin)! Pra do i vazhdojë studimet e tij duke e adaptuar metodën e tij shkencore me dimensionin kohor, duke e pasuruar me diakroninë (zhvillimin në kohëra të ndryshme), strukturalizmin dhe gjenetikën. Bile, do bashkëpunojë me disa Historianë të Analëve, për ta propozuar një Antropologji Historike, duke i trajtuar disa tema, si familja, sistemi shtëpiak, farë e fisnia në lidhjet e gjakut, etjera… po ashtu, i analizon në mënyrën e tij, tematikat e artit, progresit, racës, marrëdhënien mes natyrës dhe kulturës, nocionin e zhvillimit dhe ajo e fatit njerëzor? A ju kujohet vepra emblematike e André Malraux – pikërisht e titulluar: «La Condition Humaine»? Nëse, jo, merreni një makiato, prej meje! Po ndeshja e ligës së parë angleze: «Manchester City me Liverpool-in» a ju kujtohet? Dijeni, që jam fans i sportit në përgjithësi, duke e preferuar mbi të gjitha futbollin, Tur de Francë të çiklizmit dhe Atletizmin gjatë lojërave olimpike. Bile e përqafoj me respekt Lirie Gegën, që na mori një medalje të artë në 3.000 metra steeple. Bravo i qoftë! Përpos vepra të tij, të një karakteri të specializuar më universitarë, zoti Lévi-Strauss e boton best-sellerin e tij, pak më letrar dhe më popullor «Tropikët e trishta» në vitin 1955, i cili do e korr një sukses planetar, gjatë korrjeve të misrit dhe të grurit për t’i plotësuar planet quiquenale pesë vjeçare të Partisë së Punës. A pat më shumë grurë sivjet sesa vjet dhe kënd do internojmë për sabotim? Ha… ha… ha…

Ta konsultoj ndonjë mistik indian si Shankara i shekullit 8, Ramajuna i shekullit 12, kushëriri im Kabir, i 15-it shekull dhe filozofin Aurobindo.

E kam ruajtur një zonë apo hapësirë budiste alla orientale brenda vetës, një tjetër më sufiste, e cila përzihet me anarshinë time. Por mos ma vnoni mendjen… këto janë paradokset e mia dhe i kam menaxhuar vet, me mjaft mjeshtëri deri tani. Përndryshe do isha një klon i delës Dolly apo i çoroditjes shqiptare aktuale, një mish-mash i paparë, as mish, as peshk, një anonim i shkretë, në Festivalin e Bastardimit shqiptar global!

Tropikët e trishta – është një vepër kujtimesh dhe udhëtimesh të Claude Lévi-Strauss, ku antropologu i shpalos mendimet, studimet, përvojat dhe përjetimet e tij. Jo vetëm mbi indianët e Amazonisë, por edhe udhëtimet e tij në Indi dhe në Lindjen e Mesme. Një libër, ku flet për çdo gjë, për filozofi, sociologji, muzikë, letërsi…

Janë pothuaj 40 kapituj të ndarë në 9 pjesë (mua më ka pas pëlqyer për së tepërmi, kur e kam pas lexuar në rininë time, adoleshent). Na tregon sesi ka filluar me punuar si profesor në një licé, por ju ka dukur ajo punë tepër rutinore dhe mjaft e mërzitshme, pse e ka zgjedhur etnologjinë në vitin 1930… qysh i ka zbuluar gjatë një udhëtimi në Brazil, fiset amerindiane «Bororos – Nambikwaras dhe Tupis» çka e merr gjysmën e veprës dhe e konsideron si periudhën më të bukur të jetës së tij. Pastaj, në pjesën tjetër e propozon një analizë kritike të civilizimit europian përendimor dhe na thotë që zhvillimi shkencor dhe teknologjik na i shkakëton edhe disa humbje madhore në sferat filozofike dhe shpirtërore, në sensin e vlerave. Pastaj, ka edhe pasoja negative mbi popuj të tjerë, të cilët jetojnë komplet ndryshe dhe sidomos kundër natyrës, të cilën e shkatërron pamëshirëshisht. Na komenton strukturalizmin përmes shembullit me fisin Bororos, vizatimet e tyre, organizimin e tyre shoqëror dhe familjar. Pastaj i duket besimi budist mjaft tolerent dhe i hapur, kurse muslimanizmi, mjaft intolerent dhe i mbyllur, pak më sektar. Në vitin 1973 do hyjë me të pavdekshmit, në Akademinë franceze. Duke e gëzuar natyrisht një prestigj intelektual botëror, do celebrohet me botimin e veprimtarisë së tij komplete në vitin 2008, në shtëpinë madhore parisiane ‘Gallimard’ tek koleksioni i famshëm ‘La Pléiade’ ku zakonisht hyjnë gjithë autorët gjigandë dhe te konsiduar, si historikë apo referencialë nga Franca, por pas vdekjës së tyre. Bile ky koleksion me prestigj ndërkombëtar është themeluar në vitin 1923 për të parën herë dhe fiksuar më vonë në 1931, përmes një marrëveshje me botimet ‘Gallimard’. Kurse fjala ‘Pléiade’ nënkupton fillimisht 7 poetët grekë madhorë të Aleksandrisë dhe më vonë 7 poetët francezë madhorë të Rilindjes.

TANI në aspektin pak më BIOGRAFIK dhe linear, disa elemente mbi Lévi-Strauss-in.

Lind me 28 nentor 1908 në Bruksel, ku luhet himni kombëtar shqiptar dhe shpërndahen qofte dhe byrekë nëpër komunet e Skarbegut dhe Molenbegut. Babai i tij zoti Raymond Lévi është artist, piktor, portretist dhe nipi, i Isaak Srauss-it, shef orkestri pranë oborrit mbretëror të Louis Philippe-it dhe Napoleonit të tretë. Pra, buron nga një familje hebreje alsaciane. Ngaqë është djali i vetëm i tij, kur mëson mirë në shkollë, babai i tij i ofron si dhuratë, në vend se një akullore apo një çokollatë, disa estampa japoneze, punime të rafinuara të orientit të lartë. Gjatë Luftës së Parë Botërore, shkon nëna e tij Emma, për t’u strehuar me Klodin, tek Babai i saj, Rabini i Sinagogës të Versajës. Pas Luftës së Parë Botërore vijnë për t’u instaluar në Parisin 16, lagje e pasur dhe e qetë borgjeze dhe Klodi shkon në licetë më të famshme të kryeqytetit, aty ku janë elita e Francës, për të studiuar, tek Janson de Sailly dhe Condorcet. Pas maturës në gjimnaz, e takon një socialist belg dhe bëhet militant i majtë. I lexon veprat e Marksit dhe të disa ideologëve të droguar nga Lenini. Merr pjesë në diskutimet e S.F.I O-së, (Seksioni francez i internacionalës punëtore), animon disa grupe studimesh socialiste dhe emërohet më vonë sekretarë gjeneral i Federatës të Studentëve Socialistë, e cila do quhet më vonë M.J.S (ose lëvizja e rinisë socialiste).

Në vitin 1928 do emërohet sekretar parlamentar i deputetit të njohur socialist, Georges Monnet. E merr një master në drejtësi në Paris, dhe regjistrohet edhe në Sorbonë, ku e merr një titull (Agrégé de Philosophie) një lloj specializimi në filozofi, në vitin 1931. Një vit më vonë do martohet me zonjën Dina Dreyfus (një hebreje), filozofe dhe etnologe, e cila ka pas themeluar Shoqatën e Etnologjisë braziliane me Mario de Andrade në vitet 1930 dhe është ajo, e cila e tërheq shoqin e saj Claude,   në fushat antropologjike dhe etnografike, me studimet profesionale të fiseve indiane të Amazonisë.

Tani a ka pasur ndonjë lidhje me çështjen e bujshme të Kapedanit Dreyfus, të cilin e mbron personalisht Emile Zola: nuk e di? Mirëpo ka qenë një zonjë super e përgatitur në aspektin intelektual. Ndërsa, Klodi e kishte fillimisht para se me e njohur Dinën, një perspektivë evidente për ta zhvilluar një karrierë politike deri në shkallën e lartë. Po ia puthi së pari dorën nga respekti asaj gruaje dhe po e ftoi për ta shijuar një pulë fshati me pilaf në Lundër, pjata e preferuar e Fatos Nanos. Bile dikur në pleqëri, do e thotë vet Lévi-Strauss jam një anarshist i djathë, por besnik ndaj Karl Marksit! E kështu, e shkruar nga fati, llotoja qiellore, e takon dikur në vitin 1976, anarshistin shqiptaro-marsian dhe malësor, Skënder Sherifin, një amalgamë paradoksal, enigmatik dhe misterioz i shumë elementëve, përbërjen dhe alkiminë e të cilave, nuk i ka kuptuar askush deri tani!

Siç ju thashë më parë, pas dy viteve si profesor i filozofisë në një Lice francez, Lévi Strauss mërzitet dhe e shfrytëzon rastin e parë që i jepet, për të shkuar në Brazil, për një mision universitar. E braktisë Francën, punën e tij si profesor dhe detyrat politike pranë Partisë Socialiste dhe e ndjek të shoqen me Indiana Jonës-in, nëpër xhungla, për t’u bërë ca kohë Profesor i Sociologjisë në Universitetin e SAO PAULOs.

Aty i organizojnë disa misione studimesh etnografike në regionin e Mato Grosso-s, dhe në Amazoni. Dhe i pëlqen ajo fushe e re hulumtimesh, sepse përputhet me pikat e tij të interesit: psikoanalizë, marksizëm, filozofi, letërsi, linguistike, art, histori, gjeografi dhe gjeologji, ngaqë të tëra këto mund të shërbejnë tani, për t’i studiuar popujt dhe fiset e reja akoma të panjohur. Po ashtu, me të njëjtën metodë globale dhe multidimensionale, ka pas vepruar edhe Jacques Lacani, në fushën e tij specifike si psikoanalist. Do të thotë që personalitetet gjigante dhe emblematike në fushën e tyre profesionale, kanë qenë të gjithë universalë, të hapur dhe me një dituri ultra të gjerë në shumë drejtime… pra e kanë ndjekur traditën e Figurave madhore të Rilindjeve europiane. Me një fjalë, kanë njohur gjithçka: artet, shkencat natyrore, teknologjinë, filozofinë, sociologjinë, mitet, mistikën, letërsinë, linguistikën, etjera. A e kanë figurat intelektuale të sotit këtë prestigj, këtë autoritet dhe këtë dimension? Në asnjë mënyrë dhe së pari në Francë! Ka ra niveli tragjikisht poshtë… sepse, ka fituar psikologjia amerikane e showt, e zbavitsjeve, e dollarit, dhe e materializmit.

Jemi në shoqërinë e konsumit, të imazhit, të selfive, të telerealiteteve, të buzzeve informatike boshe dhe të kota, të antivlerave, të robotizmit dhe të amnezisë, të dembelisë dhe të qejfeve bazike, të dukjeve dhe të rrëshitjeve siperfaqësore, të posturave dhe të teatrologjisë, të kalkulimëve, intereseva dhe të hipokrizisë.

Prandaj, si mund të çuditemi që nuk ka më vlera reale në shoqërinë tonë njerëzore, nuk ka thellësi, as preokupim shpirtëror, as botë të brendshme intime, as ndonjë hulmumtin filozofik, poetik, spiritual, metafizik ose psikoanalitik… Çdo gjë kalon në spektakël provizor të shpejt dhe fshihet po sa të ketë mbaruar sekuenca, kalon në harresë dhe të lë një gjurmë boshësie dhe absurditeti, asnjë gjë me vlerë apo me rëndësi nuk mbahet në mend, ngaqë nuk ekziston objektivisht. Sepse, jemi figuranta ose aktorë patetikë, të cilët sillen në rrotën e madhe të lojërave, që e keni në çdo fund të viti në Londër, Paris dhe tani edhe në Tiranën e Edi Ramës, sikurse Sizifi i Kamysë, duke e rrokullisur përjetësisht shkëmbin e fatit të tij absurd. Jemi në mullirin delirant të kotësisë, të trullografisë, të zhurmës, të vullgaritetit, të banalitetit, të opiumeve të përditshme, të cilat na pastrojnë trurin dhe çdo vullnet për të menduar mbi diçka serioze, bile as për ta shtruar një pyetje qenësore me vend. Dhe çka është për mua, më tragjikja në fakt, është fakti, që çdokujt prej nesh, i duket kjo situatë patologjike si diçka normale, gjithë kjo anti-kulturë e përgjithshme dhe gjithë ky bastardim global, si diçka e pranueshme. Ndërsa, mua më duket diçka katastrofike dhe në thelb, komplet anti-kombëtar! Flasim për Kombin, për të vepruar kundër Kombit! E pra, po ua thotë dikush që është në esencën e tij (pos atdhetar i lindur) më universalist dhe kozmopolit se çfarëdo shqiptari i Ballkanit, por unë nuk e mohoj, as nuk e denigroj nga komplekset e shumta ose nga mungesa e kulturës personale, memorien shekullore shqiptare, gjenezën time, burimet dhe pikënisjet, trashëgimitë dhe ato vlera reale që i kemi (për aq sa janë, porse janë tonat tek e fundit dhe unë i afishoj para çdokujt me dinjitet maksimal) e mbi atë bazament timin kombëtar, natyrisht që i kam tejkaluar me kohë, të gjithë kufijtë e Kosovës dhe të Shqipërisë, për ta përqafuar rruzullin tokësor dhe të gjitha kulturat e tij, pa rezervë. Dhe sot, jam bërë gjithë bota, por mbi një themel, apo bazament shqiptar dhe malësor, të cilin nuk e kam mohuar, as kur kam qenë 20 vjeçarë, para kolosëve të Francës!

Leksioni është i thjeshtë dhe ua kam thënë disa herë bashkatdhetarëve të mi: me çka i kam interesuar unë Skënder Sherifi, të gjithë këto figura gjigante të shekullit 20? Me kulturën time enciklopedike, të cilën nuk e kisha fare (sado që kisha lexuar) JO! Vetëm me personalitetin tim dhe pjesën time shqiptare, anarshiste, të lirë dhe të guximshme, por me një identitet të rrënjosur dhe pa asnjë kompleks, e plus asaj, edhe si poet, me disa tekste pak befasuese, për normat racionale franceze.

Pastaj, iu thoja shqiptarëve, shpeshherë: po çka e ka interesuar Claude Lévi-Strauss-in, tek unë, për të më takuar dhe kërkuar 20 herë, dhe për të ma propozuar dikur një studim shkencorë antropologjik? Natyrisht, vetëm ajo pjesa ime antike dhe e lashtë shqiptare, ajo ana zakonore dhe kanunore e Malësisë. Por jo, që mund ta kisha përforcuar unë në fushën e kulturës franceze, ngaqë ishte 10 herë më i ditur sesa unë, në aspektin shkencorë dhe universitarë … çka ishte evidente.

Mirëpo, botën antike të Shqipërisë së veriut, nuk e njihte, por e kam interesuar unë mbi atë temë, përmes shpjegimeve dhe përjetimëve të mia. Sepse, unë e kisha të asimiluar krejt natyrshëm si pjesë e imja identitare, si diçka specifike shqiptare.

Natyrisht, e kam pasur intuicionin për ta ditur që në fillim, që këto elemente, nuk mund të krahasonen me Luvrin, me Akademinë franceze, me British Muzeumin, me tempujt, kështjellat, etjera institucione prestigjioze të botës, të cilat i njeh në teori çdokush… Por ne jemi pak ndryshe, popull i vjetër me tradita antike dhe një kulturë gojore… nuk vijmë nga arkivat dhe bibliotekat e mëdha planetare, vijmë nga zakonet, memoria e lashtë dhe e trashëguar, nga mitet, rapsoditë, eposet, këngët dhe vallet, punimet me dorë, ritet dhe kanunet… dhe këto janë elementet tona, të cilat na përbëjnë dhe na përcaktojnë si popull shqiptar, (se ne nuk na përcakton as Kanti, as Spinoza, as Erasmusi, as Da Vinci, as Viktor Hugo, as William Shekspiri… as Piramidat e Egjiptit, as tempujt kinezë apo japonezë… është evidente).

Prandaj, duhet që ta ruajmë atë çka kemi tonën, pa asnjë kompleks, me krenari dhe me dinjitet maksimal. Pikë! Dhe kur e intereson ajo botë specifike shqiptare e lashtë, Claude Lévi-Strauss-in, si mundemi ne me komplekset që i kemi, për t’i mohuar ato realitete kombëtare, ngaqë duam për t’iu përngj me majmunizime dhe kopjime debile, europianëve apo amerikanëve, të cilëve nuk ua njohim fare kulturën apo shpirtin e tyre në thelb, pos që ua huazojmë klishetë, anën më siperfaqësore dhe groteske, duke pshurrur mbi vetën tonë dhe mbi atë çka kemi autentike…? Është me të vërtetë, e turpshme dhe patetike! Kurse, unë jam më shumë New-Yorku, Parisi dhe Londra, sesa ju, dhe bile me shpirt dhe me themel, sepse, së pari, më kanë pëlqyer dhe jam i formuar që në fëmijëri, në esencë me ato kultura të tyre… por jo ashtu mbi asgjë, mbi një denigrim sistematik timin dhe të gjenezës time shqiptare. Përkundrazi, të nderuarit lexues, jam Parisi, apo Roma, apo Viena, por mbi bazamentin tim origjinal shqiptar, malësor i Valbonës, mbi gjithë atë pasuri, trashëgimi antike që ma ka ofruar Shqipëria dhe Kosova, memoria e të parëve.

E prandaj, kudo që të shkoj, edhe nesër në Mars, do më respektojnë të gjithë, pa ekspecion. Sepse do paraqitemi para tyre me dinjitetin dhe me specificitetin tim shqiptarë së pari, (ju pëlqej, apo s’ju pëlqej, nuk pyeti për atë punë… unë jam ai çka jam dhe pikë!) dhe pastaj në fazën e dytë: do ua analizoj, kuptoj dhe asimiloj sa më mirë kulturën e tyre marsiane, apo kubaneze, angoleze, australiane, daneze, për ta bërë si pjesë timen suplementare, por do e shikoj nën prizmin tim të dyfishtë, me dy palë syze. Për shembull, avantazhi im me francezët, është, që unë e shoh dhe e kam përjetuar kulturën e tyre, edhe si frankofon puro, por edhe si malësor, me atë distancim, me çka quhet në teatër, ai «syri i jashtëm neutral dhe klinik», të cilin natyrisht nuk e kishin aspak francezët, të kondicionuar në ritet dhe zakonet e tyre.

Po ashtu, i kam përjetuar, shikuar, analizuar shqiptarët (vëllezërit e mi) edhe si shqiptarë, me shpirtin kombëtar, me dashurinë ndaj tyre, por edhe si francez, pak më neutral, me syrin e distancuar të Bertold Brecht-it, në dramaturgji, ose me atë racionalizmin e René Descartes-it, me atë sens ultra kritik, të cilën e kam trashëguar pikërisht nga shkolla intelektuale franceze dhe që e ruaj me shumë kujdes. Sepse ne na mungon shumë në Shqipëri, po ashtu edhe kapaciteti për ta vendosur veten dhe shtetin tonë në pyetje. Ngaqë, lidhje dhe pa lidhje dhe me asnjë argument serioz apo profesionalë që qendron, neve si Shqiptarë, pranojmë çdo gjë, deri edhe në më absurdën, pajtohem lehtë me çdo gjë, lavdërojmë ose denigrojmë absolutisht çdo gjë, arbitrarisht si refleks për qejfin tonë, jashtë çdo logjike shkencore serioze, dhe barazojmë çdo gjë, nivelizojmë çdo gjë, banalizojmë çdo gjë, mbi asnjë metodologji rigoroze universitare, apo një pasqyrim kritik profesional. Kështu, që duke e kultivuar në një mënyrë gjysmë të qëllimshme apo subkoshiente gjithë këtë mjegull dhe konfuzion të globalizuar në çdo fushë të jetës tonë shoqërore… natyrisht, që jemi aty ku jemi, në një shoqëri, e cila prodhon vetëm çorodi dhe absurditete, ngaqë e ka eliminuar me kohë çdo kriter serioz besueshmërie dhe kredibiliteti. Kështu, që në një moment, duhet që ta ngrehim urgjentisht sinjalin e alarmës! A jeni dakort me mua?

Tani, le të rikthehemi me Aston Martin-in, e James Bond-it 007, tek miku im zoti Lévi-Strauss. Pra, shkon në një ekspeditë të dytë në vitin 1938, për t’i studiuar fiset indiane Caduveo dhe Bororo, në kushte mjaft të vështira (ju mund ta imagjinoni sesi janë xhunglat e Amazonisë dhe jemi në vitet 30) dhe e zbulon një fis tjetër, të quajtur Nambikwara, të cilin e dokumenton me shkrim dhe me 200 foto. Duke marrur një pjesë e madhe e ekipit të antropologëve dhe etnologëve infektime të ndryshme, ndër ta edhe shoqja e tij Dina, e ndërpresin atë mision eksplorativ. Por Klodi, kokë fortë, e vazhdon me disa vullnetarë dhe i takon disa fise të tjera sikurse «Mundé dhe Tapi Kawahib» në regjionin Rondônia. Kur kthehet në Francë, do e mobilizojnë në vitet 1939-40, ngaqë jemi në Luftën e Dytë Botërore. Do jetë për pak kohë profesor në një licé të Montpellier-së, por do e përjashtojnë si hebre, me ligjet anti-çifute hitleriane, të cilat i aplikonin bashkëpunëtorët e tyre francezë të Regjimit të VICHY-së, pro Mareshal Pétain e natyrisht anti De Gaulle. Pastaj, më vonë, ju e dini, apo e keni pa në ca filma, që ua kanë vendosur Yllin e jeshilltë në pallto apo në xhaketa, dhe dikur, deportuar në kampet naziste Aushwitz, Treblinka, etjera, për t’i çfarosur komplet. Ua rikujtoj këtu disa filma interesant mbi këtë temë: “Aurevoir les Enfants” – e regjisorit Louis Mallë, në vitin 1987, por edhe Lacombe Lucien, i vitit 1974 – “La Rafle” e regjisores Roselyne Bosch në 2010, – “La vie est belle” e regjisorit komik italian Roberto Benigni, në 1998 – “Lista Schindler” e Steven Spielberg, në vitin 1994, – “Pianisti” i Roman Polanskit, në vitin 2002, “Le Fils de Saul” i regjisorit hungarez, Lazlo Nemes, në vitin 2015, “Le journal de Anna Frank”, e regjisorit amerikan Georges Stevens, në vitin 1959, “Au nom de tous les miens” – Në emrin e të mijëve i regjisorit francez Robert Enrico, në vitin 1983…

Në këtë atmosferë të rëndë dhe të qelbur, Claude Lévi-Strauss ndahet nga shoqja  e tij Dina, ikën nga Franca dhe shkon në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, për të mbrri në New-York, në vitin 1941. E gjen atje, një atmosferë kulturore mjaft të gjallë dhe të pasur, ngaqë shumë intelektualë francezë, por edhe gjermanë anti-nazistë apo europianë anti-totalitarë të majtë apo të djathtë gjenden në atë kryeqytet, ku çdo aventurë, ju duket e mundshme. E emërojnë profesor i Sociologjisë bashkëkohore latino-amerikane në «New School for Social Research». Por në vitin 1942, vjen për t’iu bashkuar forcave të Charles de Gaulle «La France libre», organizata e rezistencës së jashtme dhe punon si spiker në «Zyrën e informatave ushtarake». E takon linguistin e njohur Roman Jakobson-in, i cili do ketë disa ndikime në formimin e tij intelektual, ngaqë do huazojë disa elemente nga linguistike strukturale, për ta pasuruar tezën e tij, mbi lidhjet fisnore dhe familjare. Punon mjaft intensivisht në redaktimin e studimeve të tij, përmes të gjitha materialeve, me shkrime, objekte dhe fotografi që i ka mbledhur në Brazil, por paralelisht angazhohet me forcat franceze të lira, të cilat i japin drejtimin e një misioni shkencorë në Amerikë. Kështu që në vitin 1942 themelon me kolegët e tij Henri Focillon, Jacques Maritain, Jean Perrin e ca të tjerë, «Shkollën e lirë të Studimëve të larta të New-Yorkut».

Në vitin 1945, do e emërojnë si këshilltarë kulturor i Ambasadës së Francës në Amerikë dhe e shfrytëzon atë post dhe përmes bibliotekave gjigande dhe ultra të pasura amerikane, për të punuar në veprën dhe tezën e tij etnologjike, mbi ato lidhjet familjare. Tani do martohet me Rose-Marie Ullmo (1913-1985) në vitin 1946 dhe një vit pas, do e kenë një djalë i emëruar Laurent. Ndërsa, babai im, shefi i Odave, në Mërgatën e Qyqëve, përfundon në qelizën numër 9, të burgut të Shkodrës me zotin Profesor Doktor i frëngjishtës, i titulluar në Sorbonë të Parisit – Mister Sami Repishti dhe më vonë në Porto Palermo (emër, i cili ta rikujton gjuhën e Dantes dhe çuditërisht gjithë historinë e mafies italo-siciliane dhe italo-amerikane në filmat e Francis Ford Coppolës dhe Martin Scorcesës). Tani, miku jonë Klodi është çliruar dhe e ka përfunduar tezën e tij mbi lidhjet e gjakut, të fiseve dhe të familjeve «Les Structures élémentaires de la Parenté» dhe vjen përsëri në Francë në vitin 1948, ndërsa Presidenti Tito, guxon për ta kundërshtuar Stalinin, shpëton nga invadimi rus me mbështetjet amerikane dhe europiane dhe e merr pavarësinë e tij, në drejtimin e Federatës Jugosllave. Kurse Enver Hoxha e pushkaton Koçi Xoxen, si tradhëtar pro titist dhe përqafohet me Stalinin duke na thënë: e kemi vëlla, kurse Milovan Gjilasi dëshmon në një libër të tij, që gjatë një takimi me diktatorin rus, i thotë qartë «po pse nuk e përbini atë minishtet që është Shqipëria, si një kafshatë bukë”? Kjo e tregon aftësinë tonë për t’i zgjedhur miqtë dhe aleatët e duhur në momentet kyçe! Gjatë vitit 1949, Claude Lévi-Straussi mbron dhe e publikon tezën e tij me sukses, sepse do ngelet si referencë antropologjike dhe etnologjike dhe emërohet zavendës drejtor, në «Musée  de l’Homme» në Paris (i themeluar në vitin 1937, tek Palais de Chaillot) dhe Drejtor studimesh tek shkolla e famshme «Ecole pratique des hautes études». Në vitin 1954, kur çel sytë në këtë botë, në një fshat plot lloç të Vitinës, një farë Skënder Sherifi i thotë vetës: «më riktheni aty ku isha, çka dreqin jam ka bëj këtu nën drita të verbëra, tym duhani dhe zhurma debile… po pse më nxorrët nga akuariumi im, ku isha rehat si peshk”? Ndërsa, Klodi martohet për të tretën herë me Monique Roman, me të cilën do e ketë një djalë të dytë, zotin Mathieu, i cili nuk ka pas zbritur nga Ungjilli i dikurshëm, as nga filmi i Pier Paolo Pasolini-t. («Ungjilli sipas Shen-Matjiusë« – 1964). Nuk kam qenë i abonuar në Kinematekat e Parisit, dhe të Brukselit krejt kot, o miq! Diçka më ka ngelur, duke i pa nga 2 filma në ditë gjatë disa dekadave, i shoqëruar me ca miq dhe ca muza të papara. Në vitin 1955, e boton tek shtëpia Plon në Paris, veprën e tij të famshme, përmes të cilës e njeh publiku i gjërë «Tropikët e Trishta» – gjysmë autobiografik intim, gjysmë meditim filozofik dhe dëshmi etnografiko-antropologjike. Të gjithë intelektualët e asaj kohë e përshëndesin me lëvdata atë vepër… në mes të tyre, zoti Raymond Aron, Maurice Blanchot, Georges Bataille dhe Michel Leiris. Sepse, siç ua kam thënë më sipër, e thyen komplet traditën e librave rigorozë universitarë të antropologjisë.

Pastaj, me veprën tjetër, botuar në vitin 1958 «Antropologjia strukturale» i fikson bazat e tij teorike, për t’i studiuar sipas një filozofie dhe metodologjie precize, Popujt apo fiset primitive dhe mitet e tyre. Në 1959, do emërohet profesor në shkollën elitare të famshme «Collège de France» në Katedrën e Antropologjisë Sociale dhe një vit më pas, e krijon një «Laborator studimesh të Antropologjisë Sociale» në shërbim dhe për t’i lidhur të dy shkollat së bashku, pra: (L’école pratique des Hautes Études – Shkolla praktike e studimëve të larta – dhe – Le Collgège de France).

Në 1961, me disa shokë si Emile Benveniste dhe Pierre Gourou, e themelon revistën «Njeriu» e cila i boton studimet dhe hulumtimet e reja në fushat antropologjike dhe etnologjike dhe e stimulon bashkëpunimin inter-disiplinarë, do me thënë, një dialog i hapur mes fushave të ndryshme të studimeve, në sferën e shkencave njerëzore apo sociale. Për një dekadë të mirë (nga viti 1960 deri në fillimet e viteve 1970) i studion thellësisht Mitet, sidomos në fiset amerindiane të Brazili, dhe të Amazonisë. Rezultatet e këtyre studimeve, janë të botuara në disa volume, në veprën e tij profesionale madhore: “Les Mythologiques” ose “Mythologjitë” dhe i pari prej tyre do jetë i titulluar: “Le cru et le cuit … ose e pjekura dhe e pa pjekura”, botuar në vitin 1964. Claude Lévi-Straussi-i, është një ndër të parët që ka folur me baza shkencore mbi temat ekologjike, sot në modë dhe të rikuperuara në të gjitha partitë politike, për arsye puro oportunizmi. Mirëpo, ai e ka pas përshkruar me argumente serioze dhe klinike neutrale, vlerën, funksionin e rëndësishëm të natyrës, në ekuilibrin e jetës njerëzore dhe e ka rehabilituar çka mund të quhet «Mendimi apo Filozofia Primitive – në librin e tij – La Pensée sauvage”. Kështu, që duhet t’ua rikujtojmë sot gjithë këto punime, po ashtu edhe diagnozat e zotit René Dumont, në ato vite 1960-70, të gjitha Partive Ekologjike aktuale, të cilat meritojnë nganjëherë për t’i skanuar në detaje dhe për t’ua paraqitur kontradiktat themelore. Për mua, mbrojtja e natyrës dhe e ekosistemëve, u takon të gjithëve, sepse është çështje dominante dhe prioritare për mbarë njerëzimin e sotit. Nuk mund të jetë ekologjia në shërbim të lojërave politike të përditshme, të shaheve oportuniste, apo të aleancave të pista apo hipokrite. Sepse, vjen në pyetje: cilin planet tokësor do ua lëmë në trashëgimi fëmijëve tanë dhe gjeneratave tona të ardhshme? Një tokë të mjeruar dhe të sakatuar në agoni, ku mezi do merret frymë me pak oksigjen, plot viruse toksike, me 70 për qind të bimëve, të kafshëve, të peshqve dhe të zogjve të zhdukur, me luhatjet klimatologjike, ngjitja e ujërave, shkrirja e akujve, zhvillimi i shketëtirave, problematika e ujit të pijshëm? Sinqerisht, është e turpshme dhe e pafalshme për ne dhe e kanë me të drejtë për të na kërkuar fëmijët apo nipat tanë dikur llogari! Ne jemi duke e pa përditë rezultatin praktik të gjithë këtyre çrregullimëve dhe absurditeteve tona me sy…

Në vitin 1973, do zgjidhet në të famshmën Akademi Franceze (e krijuar në vitin

1635 nga Kardinali i njohur Richelieu) ku i ke 40 anëtarë të quajtur simbolikisht të pavdekshmit. I vazhdon punimet e tij dhe e merr zyrtarisht pensionin (jo 150 euro në muaj si tek ne, pas 40 vite punë) në vitin 1982, pasi që François Mitterrandi  e kishte hapur si akt dadaist dhe surrealist «Ministrinë e Kohës së lirë – Ministère  du temps libre… pse jo Ministria e Hajgarëve” dhe e kuptoi Klodi, që duhet me e lënë punën! E vendos si trashëgimtare në vendin e tij, zonjën Françoise Héritier, një emër i predestinuar,  e cila ka bashkëpunuar disa vite pranë tij. Por prapë vjen nga një herë në javë tek Laboratoriumi i tij, për t’i takuar hulumtuesit e rinj dhe për të diskutuar mbi punimet e tyre, vetëm për qejf. Pas vitit 1994 i ngadalëson aktivitetet e tij profesionale, por e boton ndonjë shkrim tek revista e tij «L’Homme – Njeriu”. Me rastin e 90-vjetorit, revista ‘Kritika’ ia kushton një numër special, të cilin e ka pas drejtuar zoti Marc Augé dhe i ofrojnë një recepcion nderi në Collège de France, ku ka pas punuar. Aty, ju thotë Klodi gjithë miqve dhe kolegve: «Faleminderit për gjithë këtë respekt… por tani po e shihni që jam i plakur dhe i lodhur. Jam i dyzuar dhe në dialog permanent mes UNIT tim real dhe UNIT tim virtual… është marrëdhënie e vështirë dhe komplekse”!

Në vitin 2005, në një intervistë te televizioni francez deklaron: “Më vjen tepër keq për të gjitha këto shkatërrime aktuale të shumta, zhdukja permanente e specieve të gjalla vegjetale dhe animale (kafshë dhe bimë) dhe fakti që njeriu vazhdon duke     e auto-sabotuar dhe helmuar vetveten me plot qëllim, me pretekstin e zhvillimit ekonomik dhe industrial, pra realisht të përfitimit maksimal. Kur e mendoj kohën                e tashme dhe të ardhshme, këtë tokë, në të cilin po e përfundoj jetën time, mund t’iu them lirisht se kjo që po e shoh dhe po e konstatoj tani, nuk është një botë,     të cilën e dua shumë”! Në vitin 2008, do botohet vepra e tij komplete tek ‘Plejada’.

Me 28 nentor 2008, me rastin e 100-vjetorit të tij, tek Muzeu i Jacques Chirak-ut, kushtuar popujeve primitivë dhe arteve burimore apo parësore (sepse ka qenë fans absolut i tyre dhe i ka kuptuar perfekt) i organizojnë një ditë nderi Lévi-Strauss-it, gjatë të cilës, shumë personalitete të shkencës dhe të arteve vijnë për t’i lexuar në publik disa nga shkrimet e tij. Një kopil belg anarshist, Nowl Godin, që e gjeni në youtube apo facebook me disa Buzze të popullarizuara, më tha – «A t’ia ngjuaj për 100-vjetorin, një ëmbëlsirë në fytyrë, me një krem të shijshëm, që do e blej tek një pastiçeri e shtrenjtë borgjeze”? I thashë – «Jo, e të marroftë zoti… po si ta gjuajmë me torta babëgjyshin e gjithë dynjasë? Ma jep fjalën që do e harrosh atë palaver”!

Na len atë punë ne, për 100-vjetorin e Kombit, tek sheshi Skënderbegl Ha, ha, ha! Gjithë ashtu Biblioteka Kombëtare e Francës ia kushton një ditë nderimi me një ekspozitë personale. Presidenti i Republikës, zoti Nicolas Sarkozy shkon i shoqëruar me Hélène Carrère d’Encause, për një vizitë private tek shtëpia e tij, aty ku jam takuar unë vetë disa herë me të, në Parisin 16, tek bulevardi i gështenjave. Ministria e Arsimit zonja Valérie Pécresse krijon një çmim special Claude Lévi-Strauss, si shenjë nderimi natyrisht, me një shumë prej 100.000 eurosh, për ta shpërblyer për çdo vit, hulumtuesin më interesant të Francës në fushat e historisë, antropologjisë, shkencave sociale ose arkeologjisë. Një shqiptar marksist, që kishte vjedhur ikona në Berat për t’i shitur këndej në muzeumet e Përendimit me tha: “A mos ke ndonjë mik, për ta korruptuar, që t’i marrim neve ato 100.000 euro”?

– Po pse, i thashë, mos e ke bërë ndonjë studim antropologjik inovues, në plaçkitjen e thesareve kombëtare shqiptare? Më fal, por kam ngelur përfundimisht atdhetar.

Në vitin 2009, vdes antropologu dhe etnologu më i famshmi i planetit tokësor në banesën e tij, në moshën 101-vjeçare. Na ka mësuar që çdo kulturë e botës e ka brenda saj të njejtën forcë, të njejtin dinjitet dhe e meriton nga ne të njëjtin respekt, sepse në çdo kulturë primitive apo të qytetëruar me 100 shkolla, realizime, dhe referenca bibliografike, ka besime, rite, zakone, trashëgimi të vjetra, elemente krijues, poetikë, muzikorë, apo mitikë, çka do të thotë, që e kanë dikund një bazament të përbashkët për të gjithë njerëzimin. Mund të jam anglez, portugez, danez, porse më flet dikund në thellësinë time, ose në subkoshiencë, edhe dogoni, pigmeu, peuhli ose masai afrikanë, indiani bororo… se ka diçka të përbashkët me trashëgiminë time shekullore si njeri tokësor. Sado që mund të na duket një kulturë e largët, komplet ndryshe me tonën, në realitet është më e afërt sesa mendojmë dhe është pjesë intime përbërëse, e asaj universalës njerëzore. A ua shpjegova siç duhet, nga odat  e Brukselit, se po shkoj tani, për ta marrur një gotë me verë të kuqe Bordeau, me pak djathë. Pra, sipas mikut tim antropolog alzacian, specialist i Rieslingut dhe i Tokajt të bardhë, sado që jemi të ndryshëm, strukturat mendore na funksionojnë në thelb njësoj. Për t’iu thenë sinqerisht, me pak kënd në Francë, jam protokolluar aq shumë, me përjashtim të Lévi-Strauss-it, i cili ishte super i kodifikuar dhe ultra serioz, me atë shikim të ftohtë analitik dhe klinik. I kam marrur disa liri personale, por prapë të matura, për ta nxerrur pak nga lëkura e tij, për ta befasuar, për ta bërë me qeshur dhe sa herë që ka funksionuar, jam gëzuar realisht, si me e pas fituar një loto apo një çmim. Ka qenë personalitet mjaft impresionant, mjaft i ngrirë, çdoherë në auto kontrol strikt të vetvetes. Bile, nganjëherë, edhe sot çuditemi për mirë, sesi më ka funksionuar dialogu me këtë njeri, me kërkesa aq të larta, si me qenë para një rreshti me gjeneralë të ushtrisë duke e kaluar një provim special. Më lente për t’ia marrur dorën, me disa vërejtje anësore, për ta puthur ndonjë herë… dhe kur më thoshte pse i ke ato sjellje zoti Sherifi? Iu përgjigjja intuitivisht kështu: «A vi edhe unë që jam para teje, nga primitivizmi gojor antik dhe tradita shekullore iliro-shqiptare? Ti, kur i ke studiuar popujt dhe fiset amazoniane, a i ke respektuar dhe a i ke aplikuar tek ata ritet dhe zakonet e tyre…? Po! A ke dalur me zor, deshe apo nuk deshe, prej asaj ngrirjes veriore dhe gjermanike, për t’iu përshtatur fiseve indiane të Brazilit, ose të shkonte kryet dhe përfundoje i zier në një kazan! Qeshte dhe më shikonte me kuriozitet duke i thënë vetës: «waouw, çfarë guximi ka ky albanez, porse e ka me të drejtë”! “Pra, miku im Strauss, më konsidero edhe mua, si një pirat ilirian ose një fis Bororo dhe lem t’i shprehi zakonet e mia jugore dhe mesdhetare, sepse përfaqësoj këtu Malësinë e vjetër shqiptare dhe 800 shtëpi të fisit Krasniqe… dhe tek ne përshëndetemi si burrat, duke u shtrënguar, përqafuar, me një energji pozitive, e jo si kufoma të gjalla! Nuk mund të bëhemi tani finlandezë apo norvegjezë, vetëm me ta mbaruar ty qejfin. Ose po të plaçkiti diçka si pirat, ose po të përqafoj si mik dhe si poet”? Ah, më tha… «kjo nuk më ka ndodhur kurrë në Pari, dhe ti ke një programim dhe komponim gjenetik krejt ndryshe… ku me e ditur se çka ke trashëguar, por po m’intereson shumë, sepse e ke një dimension arkaik dhe poetik modern. Ke lejen time për të qenë vetvetja tek unë, por brenda disa kufijve, dhe unë, do mundohem me të ndjekur ty, por me disa rezerva… a jemi dakort, zoti Sherifi”?

Po! Po e firmosim me vulën e Kombëve të Bashkuara… a ke diçka për të pirë me ndonjë meze, për ta festuar këtë marrëveshje veri-jug? Ha… ha… ha… qeshte!

Nuk mund ta faktoj, por e kam përshtypjen intime, se me askënd nuk i ka ndodhur çka i ka ndodhur me mua, në aspektin human, sepse kishte qejf për të më takuar. E pra, unë isha komplet antiteza, e kundërta e tij… por alkimia i ka sekretet e veta.

Në jetën e tij, i ka pasur ikonat e veta kulturore, me disa referenca bazë dhe shpeshherë gjatë diskutimeve tona, m’i citonte si shembuj, veprimtarinë e Michel de Montaigne, filozof francez i vitit 1533 – 1592, Jean Jacques Rousseau (filozofi i viteve 1712 – 1778) të cilin e konsideronte si themeluesin e shkencave humane-njerëzore, Georges Dumézil (filogogun, historianin e feve dhe antropologun francez: 1898 – 1986) i cili sipas tij ishte një ndër iniciatorët kryesorë e metodës stukturale. Ai e ka pas studiuar seriozisht edhe sanskritishten dhe më kujtohet nga fundi i jetës së tij, kur ishte i ftuar në emisionin e famshëm letrar të animuar nga Bernard Pivot, në kanalin e dytë publik francez, kur e pyeti gazetari, a i ka ngelur diçka prioritare për ta studiuar dhe të cilën e konsideron si mungesë të tij, për çka mund të pendohet? Foli për fushën e linguistikës, i përmendi gjuhët kaukaziane dhe deklaroi: “Më vjen keq që nuk e kam pasur kohën për ta mësuar imtësisht gjuhën shqipe, sepse e kam idenë, apo më mirë intuicionin, që është një gjuhë, jo vetëm e vjetër, por edhe gjuhë lidhëse, referenciale, formuese… mirëpo, nuk mund të argumentohet seriozisht, në aspektin profesional, pa e studiuar hollësisht. Dhe mua, më pat bërë përshtypje!

Sepse, nuk vinte ajo deklaratë, nga kafexhia i lagjes, apo shitësi i perimeve. Pastaj, Lévi-Strauss-i, kur ishte si emigrant në Amerikë (1941-1944) i ka zbuluar dhe është frymëzuar nga shkolla gjermano-austriake, e antropologëve, trashëgimtarë të shkollës historike gjermane, e cila na ka sqaruar se kush jemi neve si Shqiptarë. Mund të citohen Robert Lowie, Alfred Kroeber dhe Franz Boas, po ashtu, e donte shumë sinologun (specialistin e gjuhës dhe te civilizimit kinez) zotin Marcel Granet (1884 – 1940) dhe etnologun Marcel Mauss, të cilit ja ka pas ofruar një parathënie.

Ndërsa, siç ua kam shpjeguar, ka qenë figurë aq dominante e skenës kulturore franceze, gati figura qendrore e strukturalizmit, kështu, që ka influencuar pozitivisht apo lënë gjurma tek shumë intelektualë të njohur të egzagonit, një pjesë prej të cilëve i kam takuar unë vet rregullisht gjatë atyre 15 viteve që kam kaluar nëpër Paris apo jugun e Francës, pranë Pierre Seghersit. Pra, gjithë këta njerëz të cilët do i citoj tani, kanë huazuar direkt apo indirekt, diçka nga veprimtaria e Claude Lévi-Straus-it.

Si për shembull: Louis Althusseri, Roland Barthes, Jean Baudrillard, Pierre Bourdieu, filozofi të cilit i referohet rregullisht sot Presidenti francez Emmanuel Macron, Gilles Deleuze, Jacques Derrida, Michel Foucault, Françoise Héritier, Jacques Lacan, Jean Piaget, Lucien Sebag … mund të citohen edhe Nezir Spahia, Brahim Bami, Hajrie Rama, Ajshe Sadria dhe Ali Brahimi i Bytyçit, nga fshati Zherkë, që kanë qenë të frymëzuar nga miku im antropologë, por nuk e kanë ditur!

Në veprat e tij kryesore referenciale për lexuesin e Dibrës, Lumës, Hasit, Tropojës, Mirditës, Nikaj e Mërturit, Rugovës, Drenicës, Malësisë së Madhe, dhe të qytetëve tona nëpër Shqipëri dhe Kosovë, ua rekomandoj personalisht, me një kafe ekspres dhe një kroasan francez, këto libra esenciale që janë :

Les Structures élementaires de la parenté – 1949 – ajo teza e doktoraturës mbi lidhjet e gjakut familjare dhe fistare … vepra e tij bazë në realitet, pikënisja, themeli.

Race et Histoire: 1952

Tristes Tropiques : 1955

Antropologie structurale : 1958

Le Totémisme aujourd’hui : 1962

La Pensée Sauvage : 1962

Les Mythologies ( seriali mbi studimet ): 1964 – 1971 – çdo të enjte, në TV.KLAN.

Claude Lévi-Strauss-i, ka qenë i nderuar dhe i respektuar jashtë mase. Besoj që pak figura, për mos me thënë askush në Francë nuk ka pas mbledhur aq shumë tituj, dekorata dhe çmimi honorifike, për t’ia respektuar vlerat e tij. Tani, për t’ua cituar të gjitha, as Pisha e madhe, e vendosur për Krishtlindje, në oborrin e Pallatin të Elizesë, ose të Shtëpisë së bardhë në Washington, nuk mund t’i përballon, dhe asnjë Gjeneral apo Amiral i ish Bashkimit Sovjetik, nuk do gjen vend për t’i vendosur në uniformën e tij, gjatë parakalimit zyrtarë tradicional, të 1 majit në Kremlin. Por dijeni që është emëruar me një ceremonial protokollar nderi, Doktor Honoris Causa i së paku 20 universitetëve botërore, mes të cilave, i Oksfordit, i Harvardit, i Yale, në ULB të Brukselit, të Chicagos, Sao Paulos, i Monrealit dhe i Columbias në New-York. Ka fituar etapën e 8-t, të Tur de Francës, që kalonte nëpër bjeshkët e VOSGES, të Alzacit, para Frederiko Bahamontes dhe Jacques Anquetil. Huxley Memorial Medal – në vitin 1965.

Medalja e artë e C.N.R.S – në 1967 – Qendra Kombëtare e Hulumtimëve Shkencore.

Çmimi internacional ERASMUS – në vitin 1973

Commandeur des Arts et Lettres – në 1981

Çmimi ndërkombëtarë i Katalunjës (Spanjë) në 2005

Ordre du mérite culturel – në 2007

Commandeur des Palmes académiques

Commandeur de l’Ordre de la Couronne

Grand Croix de l’Ordre du mérite scientifique

Grand Croix de la Légion d’Honneur

Membre de la British Academy, po ashtu i akademive norvegjeze, apo amerikane.

Natyrisht, ka lënë një gjurmë të madhe edhe tek unë si Person, si Shqiptarë dhe si Poet, një kujtim të paharrueshëm. Mund t’iu them që është bërë me kohën, si gjithë  të tjerët, pjesë e jetës time shpirtërore dhe intelektuale intime. Sepse, unë jetoj me të gjallët, por edhe me të vdekurit, të cilët më shoqërojnë me veprat, këshillat apo me kujtimet e tyre në jetë. Më vjen keq, që nuk kemi mundur për ta realizuar atë ëndërr dhe atë projekt të përbashkët, për t’i studiuar thellësisht ritet dhe zakonet antike malësore, folkloret dhe kanunet, trashëgimitë gojore, mitet dhe legjendat e Shqipërisë veriore. Do jetë fatkeqësisht, një rast unik i humbur për gjithmonë!

Do na mbeten disa përshkrime në letërsinë tonë shqiptare, eposet dhe rapsoditë, polifonitë, fjalët e pleqve dhe plakave, vallet tradicionale, kostumet, përrallat e vjetra me shpresë që të gjitha këto, janë të dokumentuara dhe të arkivuara dikund në Shqipëri dhe në Kosovë. Ju kam thënë me kohë bashkatdhetarëve të mi shqiptarë: – Mos gaboni për t’u krahasuar me askënd në botë apo në Europë. Se nuk qëndron ajo punë dhe do fundoseni në depresion debil dhe në auto-denigrim të vetvetes,    pa nevojë dhe pa logjikë, do jetoni me atë kompleks permanent gjithë jetën e juaj. Nisuni nga ideja krejt normale, që neve nuk do jemi kurrë Franca, me 2000 vite kulturë, art, shkencë, institucione, arkiva, biblioteka, akademi, universitete, katedrale, manastire, tempuj, gjurme arkeologjike antike, muzeume, me 7000 kështjella më marramendëse njëra sesa tjetra… harrojeni, o vëllezër dhe motra! As nuk do jemi kurrë Anglia, as Gjermania, as Austria, as Spanja, as Hollanda, as Italia… Okay?

Është diçka evidente, porse na duhet për ta pranuar dhe për ta asimiluar si një realitet i joni, që në fillim. E pastaj, kemi për dëtyrë njerëzore dhe morale, për të qenë ata Shqiptarë që jemi, me ato vlera dhe gjurma që i kemi dhe me i bajtur kryelartë si burrat, me i afishuar krejt natyrshëm, pa komplekse dhe me dinjitet.    Me i vlerësuar të gjitha ato që i kemi, dhe që me siguri, të tjerët nuk i kanë!

Gjithçka na dallon ne dhe na identifikon si shqiptar, e jo si kinez, turk, suedez, apo ruandez… gjithçka mund të jetë e jona specifike dhe origjinale, diçka unike, dhe e pa kopjuar tek të tjerët. MADE IN ALBANIA, e jo in China apo Bangladesh!

Sepse, aty mund të jemi interesantë për të tjerët, në prezantimin tonë të parë.  Dhe natyrisht mbi atë bazament identitarë shqiptarë, të asimiluar siç duhet dhe të afishuar pa komplekse idiote dhe të pa nevojshme (ashtu, siç kam vepruar unë vetë gjithmonë spontanisht dhe krejt natyrshëm, aty ku kam qenë, para mbretit apo dreqit, para amerikanit, anglezit, gjermanit apo francezit… punë e madhe, se jam nisur me idenë, që unë jam ky që jam dhe pikë, dhe nuk do hy në asnjë lëkurë të huaj, kaq!… Jam ai që jam, dhe nuk do e ndryshoj bazen time për askënd mbi këtë botë! Ky ka qenë për mua principi parimorë, baza fillestare, në çdo takim me popujt e tjerë, me personalitetet europiane apo amerikane) e pastaj, mbi ato elemente të mirë fiksuara: në etapën e dytë, na duhet të gjithëve si shqiptarë, për t’i zotëruar në maksimum gjuhët, dituritë, përvojat dhe kulturat e gjithë të tjerëve, në Planetin tokësorë, sepse ja vlen për ne, së pari, sa për t’u kultivuar dhe për t’u pasuruar në maksimum, për t’ia mbaruar vetës qejfin dhe për ta ndier vetën të konsoliduar me diçka interesante. Por edhe ndaj të tjerëve, ja vlen, sepse do respektohemi direkt dhe pa diskutim fare, për çka jemi (pra si shqiptarë)… E pse, sipas jush, kur e kanë një imazh paraprakisht aq negative mbi ne? Pikërisht, sepse tek ju, do e shohin menjëherë, një njeri të edukuar, një personalitet të kultivuar dhe të rafinuar, i cili i njeh perfekt kulturat europiane, metropolet, ritet e zakonet franceze, angleze, italiane, spanjolle, por paralelisht, një person që qendron mbi bazat e tij dhe që nuk e mohon kurrë veten, për t’ua mbaruar qejfin të tjerëve, nga komplekset që i ka. Pra, francezi apo anglezi dojnë me pa para tyre, dikënd të konsoliduar që është vetvetja, që ka rrënjë, identitet, baza të forta autentike, që nuk luhatet si fleta këndej dhe andej, që dinë për t’u pozicionuar me drejtësi, aty ku duhet, dhe i cili e ka nivelin e kulturës së tyre europiane. Prandaj, detyrimisht, deshi apo nuk deshi: do ju pranon dhe do ju respekton, se nuk ka alternativë tjetër. Pse, sipas jush e kanë respektuar dhe dashur Faik Konicën në Paris, apo Fan Nolin në Amerikë? Sepse, i kanë pasur pikërisht këto kualitete, e nuk janë prezantuar për çka nuk janë.

Edhe unë, do e respektoj një afrikanë apo aziatik, që vjen me një bazë të tij autentike para meje, por edhe që ma njeh mua kulturën time evropiane paralelisht… por, jo një majmun afrikanë apo aziatik, i cili më paraqitet si imitues banal i Europës apo i Amerikës. Prandaj, i kam dashur autorët afrikanë si Leopold Senghorin, Aimé Cézaire, Alain Mabamkou, apo krijuesit aziatik si Kurosawa, Ozu, Mizogushi, Oshima.

Kopja, apo imitimi, nuk mund të jenë kurrë origjinali… a jemi dakort?

Nderime dhe respekt zoti STRAUSS, aty ku je dhe faleminderit për çdo gjë!

Bruksel, me datën 12 janar 2023.