Prezantimi i muzikës shqiptare jashtë vendit

𝗣𝗿𝗲𝘇𝗮𝗻𝘁𝗶𝗺𝗶 𝗶 𝗺𝘂𝘇𝗶𝗸𝗲̈𝘀 𝘀𝗵𝗾𝗶𝗽𝘁𝗮𝗿𝗲 𝗷𝗮𝘀𝗵𝘁𝗲̈ 𝘃𝗲𝗻𝗱𝗶𝘁, 𝗻𝗷𝗲̈ 𝗱𝗲𝘁𝘆𝗿𝗲̈ 𝗺𝗼𝗿𝗮𝗹𝗲 𝗱𝗵𝗲 𝗷𝗲𝘁𝗲̈𝘀𝗼𝗿𝗲.

Në një intervistë të dhënë para disa vitesh në Revistën Muzikore “Mundoclasico” në Spanjë, i kam quajtur instrumentistët e sotëm “trubadurët modernë”. Ashtu si trubadurët që udhëtonin nëpër oborret mbretërore në sh. XII-XIII për të prezantuar artin e tyre si dhe të rejat e vendeve nga vinin, edhe instrumentistët sot kanë një lëvizje të jashtëzakonshme nëpër botë. Ndoshta “sindroma e trubadurëve” do vazhdojë të na ndjekë gjithmonë.

Para tri dekadave, kur fillova punë në Spanjë tek “Orquesta Sinfónica de Galicia”, u gjenda në mes 80 muzikantësh të ardhur nga mbi 27 vende të botës. Secili nga ato ishte një “pjesëz” e vendit të tij. Edhe kur krijova “Grupo Instrumental Siglo XX” me solistët e orkestrës, sugjerimet e kolegëve që vinin nga kultura të ndryshme ishin për mua një información i pasur. E kush më mirë se këta “trubadurë modernë” mund ta prezantonte muzikën e vendit nga vinin? Ndoshta, pa e kuptuar, ata përmbushnin një detyrë morale të pashkruar.

Si detyrë morale e kam shikuar edhe unë, bashkë me mjaft kolegët e mi, prezantimin e muzikës shqiptare jashtë kufijve të Shqipërisë. Që në koncertin tim të parë të turneut në Itali, (Puglia, maj 1992) kisha në program veprën “Eklips” (1991) të Edmond Buharasë. Nga “Eklipsi” puliez e deri tek “Alla shqiptarçe” e Vasil Toles të luajtur së fundi në Milano janë 30 vite koncerte të mbushura me vepra nga Ibrahimi, Zacharian, Simaku, Peçi, Aliaj, R. Rudi, D. Rudi, Koci, Çene, Dhomi, Tole, Ballata, Gjevelekaj etj. GISXX (Grupo Instrumental Siglo XX) është pa hezitim grupi joshqiptar që më shumë vepra shqiptare ka në repertorin e tij. Kjo nevojë e paraqitjes së artit shqiptar në Spanjë më ka nxitur, jo vetëm të ftoj shumë instrumentistë nga vendi im të luajmë bashkë, por edhe të realizoj ekspozita pikture e biseda për letërsinë. Po ashtu, edhe nga konkursi për të rinjtë që organizoj prej 15 vitesh në Durrës brenda Bienales ‘Netët e Muzikës Klasike’, fituesit që ftoj në Spanjë për koncerte, ndër të tjera duhet të luajnë edhe vepra shqiptare. Kjo është një mënyre e mirë për të paraqitur një panoramë të artit që bëhet në Shqipëri në të gjithë kompleksitetin e tij.

Ndoshta nuk është mjaftueshëm. Mundet. Por është diçka. Dhe diçka është më shumë se asgjë. Kur kjo “diçka” bëhet pastaj nga shumë muzikantë, ajo kthehet në një jehonë e bukur e “simfonisë shqiptare”.

Kjo është detyra morale e secilit prej nesh që i detyrohet aq shumë kulturës e shkollës së vendit ku u formuam. Kush nuk e ndjen kështu do të mbetet një muzikant i cunguar.

Tani ka ardhur koha që e gjithë kjo punë të organizohet mirë për të pasqyruar në formën më të përkryer muzikën shqiptare. Dhe kjo kërkon zgjidhjen e dy pikave me rëndësi:

A – përzgjedhja e veprave. B – mbështetja e institucioneve shtetërore.

A. 𝗣𝗲̈𝗿𝘇𝗴𝗷𝗲𝗱𝗵𝗷𝗮. Të luash vepra shqiptare është me rëndësi, por të prezantosh nivelin më të lartë të tyre është akoma më e rëndësishme. Kjo gjë bëhet me një përzgjedhje të kujdesshme nga profesionistët. Këtu mund të luaj një rol determinues “Academia Albanica”. Përzgjedhja mund të jetë një nga çmimet e konkursit që mund të organizohet me këtë rast. Në disa konkurse për kompozicion në Spanjë ku unë kam marrë pjesë në juri, vepra fituese, veç pagesës, kishte dhe detyrimin të luhej nga grupe dhe orquestra të përcaktuara më parë.

B. 𝗠𝗯𝗲̈𝘀𝗵𝘁𝗲𝘁𝗷𝗮 𝗲 𝗜𝗻𝘀𝘁𝗶𝘁𝘂𝗰𝗶𝗼𝗻𝗲𝘃𝗲 𝘀𝗵𝘁𝗲𝘁𝗲̈𝗿𝗼𝗿𝗲 si Ministria e Kulturës është shumë e nevojshme. Kjo është detyra jetësore. Vetëm kështu mund të eliminohet varësia nga iniciativa private. Po marr një shembull: kur vendosa të luaja me “Grup Instrumental Siglo XX” premierën botërore të Kuartetit për Harqe të Feim Ibrahimit në “Real Academia de Bellas Artes” në Madrid, (25 prill 2017) programuesit parimisht parapëlqenin më shumë një tjetër vepër spanjolle sepse koncerti financohej nga Ministria e Kulturës së Spanjës. Më lanë të kuptoja se, nëse do të ishte koncerti i financiar nga institucionet shqiptare, mund të bënim një koncert të tërë me vepra shqiptare në Akademinë Mbretërore të Spanjës. Ngula këmbë se premiera botërore në zemër të Madridit e një figure të madhe shqiptare si ajo e Feimit do të ishte një ngjarje kulturore me rëndësi ndërmjet dy vendeve. Këtë gjë e përforcoi dhe bashkëpunimi me Ambasadën Shqiptare në Madrid dhe regimi i jashtëzakonshëm i publikut.

𝗠𝗶𝘀𝗶𝗼𝗻𝗶 𝗶 𝗶𝗻𝘁𝗲𝗿𝗽𝗿𝗲𝘁𝗲̈𝘃𝗲

Ne interpretët, me prezantimin e veprave kombëtare në auditoret e huaja, kemi një mision të rëndësishëm, një mision të ngjashëm me atë të përkthyesit. Shenjtori i Përkthyesve, Shën Jeronimi i Stridonit nga Iliria në sh. IV përktheu Biblën në latinisht nga greqishtja dhe hebraishtja me porosi të papa Damaso I. U quajt Vulgata ( për popullin) pra për ata që nuk kishin mundësi të lexonin shkrimet e shenjta në gjuhën origjinale. Edhe vetë fjala “përkthim” në latinisht është traductĭo,- ōnis, (ta kalosh nga një vend në tjetrin).

Mos të shkojmë shumë larg, ne kemi rastin e Rilindasve tanë të ndritur. Libri i parë shqip “Çeta e Profetëve / Cuneus Prophetarum” i Pjetër Bogdanit u publikua në vitin 1685. Botimi ishte në dy gjuhë, në shqip/arbërisht dhe latinisht, krah për krah në dy kolona. (Ky fakt na kujton Gurin e Rosseta-s, dëshmia e parë e përkthimit e vitit 196 para Krishtit. Aty tekstet janë njëherësh në hieroglifet e lashta egjiptiane, në shkrimin demotik dhe në greqishten e lashtë. Një dokument me vlerë të rrallë për njerëzimin si dhe një dëshmi e hershme e nevojës jetësore të komunikimit të kulturave).

Por shembulli më i shkëlqyer është ai nga një tjetër “Jeronim”: De Rada. Të gjitha poemat e veta, duke nisur me Milosaon, ai i botoi dygjuhëshe: teksti origjinal arbërisht në të majtë dhe përkthimi i vet në italisht djathtas. Kjo gjë i solli njohjen dhe vlerësimin e lartë të qarqeve letrare të Europes si dhe të figurave si Hugo, Lamartin, Mistral etj. Vetëm kështu u percoll natyrshëm mrekullia e artit të tij, e artit tonë.

A nuk është pra kjo përcjellje qëllimi për të cilin po flasim, “të kalojmë nga një vend në tjetrin” artin muzikor shqiptar apo, siç i thonë gjermanët përkthimit, übersetzen, “ta kalojmë në bregun tjetër”? Ky është mësimi i Rilindasve tanë të ndritur, Amaneti i tyre. Kjo është pra detyra morale e “Cuneus Prophetarum” të instrumentisteve shqiptarë sot nëpër botë.

Spanjë. La Coruña, 25 tetor 2022.

P.S. 𝘒𝘫𝘰 𝘬𝘶𝘮𝘵𝘦𝘴𝘦̈ 𝘶 𝘮𝘣𝘢𝘫𝘵 𝘯𝘦̈ 𝘵𝘳𝘺𝘦𝘻𝘦̈𝘯 𝘦 “𝘈𝘤𝘢𝘥𝘦𝘮𝘪𝘢 𝘈𝘭𝘣𝘢𝘯𝘪𝘤𝘢” 𝘬𝘶𝘴𝘩𝘵𝘶𝘢𝘳 𝘱𝘳𝘰𝘣𝘭𝘦𝘮𝘦𝘷𝘦 𝘵𝘦̈ 𝘮𝘶𝘻𝘪𝘬𝘦̈𝘴 𝘰𝘳𝘨𝘢𝘯𝘪𝘻𝘶𝘢𝘳 𝘯𝘨𝘢 𝘈𝘬𝘢𝘥𝘦𝘮𝘪𝘢 𝘦 𝘚𝘩𝘬𝘦𝘯𝘤𝘢𝘷𝘦 𝘦 𝘚𝘩𝘲𝘪𝘱𝘦̈𝘳𝘪𝘴𝘦̈.