Sotir Athanasi: PËR NJË ÇANTË SHKOLLE
(Sefedin Stafa: Mirditori)
(Ndodhi në vitin 1925)
(Paramnezi)
Sekretarja, sapo u mat të dilte, madje nuk proftasi të mbylli as derën, kur mbërriti një polic me të burgosurin.
– Zoti shef! Të burgosurin, të cilin e kemi kërkuar, sapo e sollën.
– Futeni menjëherë brenda.
Në zyrë hyri një djalë rreth të tridhjetave, i prangosur e i shoqëruar nga polici.
– Ju, z. Jorgo, prisni në sekretari dhe do të hyni, kur t’iu thërres.
Polici nderoi dhe doli nga zyra.
– E dini pse ju kam thërritur? – iu drejtua ai të burgosurit.
– Jo, zotni.
– Ju keni rënë në burg, për vjedhje. Kështu?
– Jo ashtu, por hajt!
– Si? Nuk ju akuzojnë se keni hapur bravën e dyqanit pa çelës dhe pa e thyer atë?
– Po. Ashtu është.
– Atëhere, si quhet ky veprim?
– Zoti shef, çdo veprim një emër e ka; por edhe çdo emër pagëzorin kërkon.
Ishin të dy ballëpërballë. Një tavolinë i ndante.
– Ulu!
Shefi përdori këtë fjalë “Ulu”, por në të vërtetë, atij I pëlqeu përgjigja shumë e goditur e tjetrit e cila bëri që të ndalte disi yryshin e zakonshëm dhe… të ulte disi tonin.
Tjetri, më tepër për të zbatuar urdhrin se sa për t’u rehatuar, se me duart e lidhura mbrapa shpine, nuk mund të ulej paq, zuri vënd në karrige.
Edhe shefi u ul në karrigen e vet,
Përgjigja sentencë juridike e të burgosurit e vuri vërtet në mendime.
“Bëra mirë që I hodha sytë kësaj dosjeje. Akoma edhe më mirë që kalova nga burgu dhe kërkova të shihja këtë tip. Dhe ja tek e kam”.
Këto mendoi atë ças, z. Virgjilakopulos, ndërsa çfletonte edhe një herë dosjen që kishte përpara dhe pa e ngrijtur vështrimin, tha:
– Pra, çdo veprim një emër ka, por, edhe çdo emër pagëzorin kërkon.
Ngriti kryet dhe shtoi: – E përsërita mirë?
I prangosuri miratoi me një lëvizje të kokës.
Kjo tregonte për të, se ishin dy njerëz të ndryshëm: I burgosuri dhe Shefi i Policisë. Jo dy shokë.
– Dhe cili është kumbari apo pagëzori?
– I zoti I dyqanit, zotni.
– Shpjegoni më hollë.
– Do të mundohem, zotni.
– Po?
– Shkova për të blerë një çantë për djalin.
– Pse, jeni i martuar?
– Po, zotni.
– Në zyrat mbretërore?
– Jo, në kishë.
– Pse, jeni i krishterë?
– Po, zotni.
– Jeni i pagëzuar?
– Po, zotni.
– Ku?
– Në kishë, zotni.
– Në cilën kishë?
– Të Shën Ndout.
– Si e thatë?
– Të Shën Andonit, se andej nga e kam origjinën unë, kështu I thonë: Shën Andonit.
– Ku bie kjo?
– Në Laç.
– Ku bie Laçi?
– Afër Krujës.
– Ku bie Kruja?
– Atje ku është kështjella e Gjergj Kastriotit – SKËNDERBEUT.
– Po. Tani e kuptova. Ti je shqiptar.
– Po.
– Dhe nuk je mysliman?
– Jo, zotni?
– Çudi!
– Çfarë ka këtu me u çuditë, zotni?
– Që nuk je mysliman.
– Si unë, është gadi e gjithë krahina, zotni.
– Cila krahinë?
– E Mirditës, por edhe e Lezhës, zotni.
– Të dya këto krahina, ku bien?
– Në veri të Krujës.
– Dhe të gjithë janë me kryq siç po thua ti?
– Po, zotni. Me përjashtime të vogla të ndonjë besëshkeli.
– Çdo të thotë besëshkeli?
– Ai që ndërron fenë e të parëve.
– Pse, feja e të parëve tuaj, ka qenë Kryqi?
– Po, zotni.
– Nuk gënjen?
– Jo, zotni.
Po të kisha duart e lira, do t’jua tregoja kryqin që kam në gjoks dhe që e mbaj që prej tridhjetëvjetësh, qysh kur jam pagëzue.
– Nuk e ke vënë këtu atë kryq?
– Jo, zotni. Se në pjesën e pasme është stema e Lekës.
– Atij që ka bërë Kanunin?
– Bukur-fort e thatë, zotni.
– Dhe çfarë steme ka ai?
– Shqiponjën e bardhë me dy krahë të hapura.
– Mirë. Do t’a shohim më vonë. Vazhdo!
– Shkova në dyqan me ble një çantë librash për djalin që mbushi moshën dhe do të shkojë në shkollë.
– Po. E drejtë.
– Po, por më mungonte gjysëm franga dhe i thashë dyqanxhisë: Mbaji këto që kam dhe do ta sjell gjysmën e frangës, por çantën ma jep. Pas një ore kthehem.
– Po, pastaj?
– Nuk pranoi dhe s’deshi me dijtë çka ashtë fjala e dhanë fëmijës, edhe pse ia shpjegova hollë-hollë. Kur pashë se s’hante pykë druja, i thashë: Mirë, o miku im, (siç e thonë kaq bukur këtu në Greqi). Mbaji këto që kam dhe më prit sa të kthehem. Se unë nuk kam fytyrë t’i dal djalit përpara, pa çantën e shkollës.
– Mirë deri këtu. Më pas?
– Pranoi, por këtë e bani sa me më përcjellë.
– Pse?
– Se nuk do ta mbante fjalën.
– Dhe ti çfarë bëre?
– Hodha sëpatën në sup dhe dola.
– Po sëpatën pse e doje?
– E kam vegël pune, mor zotni.
– Pse, çfarë pune bën?
– Shkurtoj dhe çaj dru nëpër shtëpia.
– E kuptova, pastaj?
– Kthehem mbas një ore me gjysmën e frangës në xhep për të marrë çantën. Por dyqanxhinë nuk e gjeta. Ai nuk e mbajti fjalën. E theu atë.
– Dhe ti çfarë bëre?
– Trokita që të sigurohesha dhe kur u binda se ishte dru me nyje, thashë t’i përgjigjem po me atë pykë në të kundërt.
– Dhe çfarë bëre?
– Hapa dyqanin. Lashë gjysmën e frangës në banak dhe mora çantën.
– Pastaj?
– Mbylla derën dhe dola.
– Pastaj si ndodhi?
– Dyqanxhiu paskish qënë te kafja dhe pa gjithçka me sytë e vet. Më, pas, kur unë kisha mbërritur në familje dhe po gëzohesha me tim bir për çantën, erdhi karabinieri dhe më mori e më futën në burg. Ne në këto raste, andej nga ne thuhet: “Edhe dashin kur e therrim, jo në sy të qingjave”. Mua m’i hodhën hekurat nën ulërimat e djalit tim të vetëm. Se, edhe gruan nuk e kisha aty. Ajo kishte shkuar të pastronte një shtëpi.
– Kur ndodhi kjo?
– Dje në mesditë, zotni. Akoma pa vënë kafshatën e bukës në gojë.
Zoti Virgjilakopulos shfletoi diçka në dosje, më shumë për të kaluar këtë çast aspak të pëlqyer e antihuman dhe tha: – Dyqanxhiu ka bërë një deklaratë ku nënizon ankesën e tij, por nuk ka asnjë mëtim tjetër, përveç asaj, që ti i ke hapur dyqanin.
Shefi e pa në sy të burgosurin dhe befasohej nga sinqeriteti i tij. Por, nga ana tjetër, ai zotronte një aftësi e cila është karakteristikë e atyre njerëzve të cilët nuk shquhen për ndershmëri. Përkundrazi. Ndaj duhej gërmuar më tej.
– Ku ke mësuar të hapish brava pa çelës?
– Është histori e gjatë.
– Prandaj të kam thirrur.
– Kjo u pa, që kur m’i lidhët duart nga prapa. Po hajt!
– Si hajt?
– Desha të them “s’prish punë”. Njëlloj janë për mua duart e lidhura si përpara edhe nga prapa.
– Pse, mund të ketë ndonjë gjë që mund të prishë punë?
– Po, zotni.
– Cila?
– Ajo që të besonin nëse jam i krishterë, më detyruan të nxirrja veglën e ujit të hollë. Nuk i bindi Kryqi, i cili ka tridhjetëvjet në qafën time, por deshën të shohin në jam ba synet, siç është zakoni I myslimanëve. Por, hajt edhe kjo.
– Si hajt?
– Se kjo nuk I bëhet një burri.
– Po. Kur ai është i drejtë. Por edhe t’i besoj se bie dakort me mua se në burg nuk vijnë zakonisht burra të drejtë. Por, hajt!
Malësori qeshi si të qe në mes shokësh. Me të edhe Shefi. Mbas tyre, edhe ne. Por, hajt!
Në qoftëse je i zoti, çlirohu nga prangat dhe flasim.
I pandehuri hodhi sytë rreth e rreth zyrës dhe tha: – Po. Këtu i kam kushtet, besa.
– Pa të shohim?
Shqiptari u ngrit. Mënjanoi karrigen.
Zoti Virgjilakopulos çohet gjithashtu më këmbë. Duarlidhuri, ulet këmbëkryq. Zoti Virgjilakopulos kujtohet se 13 vjet më parë, kështu e kishte parë të ulet edhe z. Kanelopullos përpara shportës ku kërcënonte gjarpëri.
I akuzuari u shtri me kurriz dhe duart e lidhura nga prapa, i kaloi së pari tek të ndënjurat. Ngrijti të dy këmbët vertikalisht dhe njërën e futi brënda harkut të duarve. Pastaj dhe tjetrën. Kur u ngrit më këmbë, duart e lidhura, kishin kaluar përpara:
-Tani, më lejoni t’i afrohem palltombajtëses, z. shef?
Zoti Virgjilakopulos tundi kryet për miratim.
Duarlidhuri mori një gjilpërë me kokë nga cepi i xhaketës dhe me një veprim tejet të pakuptueshëm, si në skenën e lojërave të shpejtësisë, bëri që vargonjtë të çlirohen si me magji.
- Virgjirakoçulos, duartrokiti:v-Bravo! – tha dhe u ul; – Leri prangat mbi tryezë dhe gjilpërën në vëndin e saj!
I burgosuri bëri ashtu siç dëgjoi.
– Tani ulu e më trego ku e ke mësuar këtë metodë… artistike lirimi?
– Padëshirë dhe nuk ia uroj as hasmit, foljen e dëftimin e lënies së Atdheut.
Ai kafshoi tejet buzën e poshtme për të mos lotuar dhe ia mbërrijti që vetëm t’i skuqenshin fort ata sy të zez’ sterrë si fati I keq i emigrantit dhe nisi spjegimin:
– Lamë Mirditën tonën e të të parëve dhe braktisëm vendin për hasmëri.
Duhet të kujtonte gjithça, gjithsej dhe mbi çdo gjë të kahershme.
– Kujtuam se hasmi na kishte zbuluar gjithça dhe bollëkun e pasurisë që lamë e mori era.
– Pse? Kishit kamje dhe pasuri?
– Po more zotni.
– Çfarë?
– Krojet që zbrisnin nga Dukagjini,
– Tjetër?
– Lisat e Shën Palit, pranë manastirit,
-Tjetër?
– Sheshin e kuvendit ku mbëlidheshin dymbëdhjetë bajraqe.
E, veç këtyre, edhe kullën tonë që ikëm dhe e lamë shkretë.
Nuk janë pak, besa.
Zoti Virgjilakopulos nuk foli. Atë e befasonte gjithçka spjegonte ky tip. Nuk kishte dëgjuar deri tani dikë që t’i numuronte në kamje, Krojet, Lisat, a sheshin e Bajraqeve dhe ky, si të qe një studiues i thellë i këtyre ndjesive të rralla njerëzore, përfytyroi doktoraturën e tij.
– Ramë pra, në Gjirokastër. Te pazari i këtij qyteti, për pak sa nuk u përballëm, me një shumë të afërm të hasmit tonë. Dhe kujtuam se ai na kishte ndjekur erë më erë. Ngarkuam përsëri mushkat dhe iu përvodhëm atij. Unë isha trembëdhjetë vjeç. Vëllai im më i madh, tetëmbëdhjetë. Nanën e kishte vënë përfund hidhërimi i braktisjes së Kullës.
Disa bashkëfshatarët tanë na ndihmuan të gjenim punë e kasolle, në pyjet e Janinës.
-Çfarë pune bënit?
– Prisnim lëndë me ta në mal dhe i zbrisnim poshtë nëpërmjet disa ulluqeve, si edhe me mushka në raste të veçanta.
Në fushë, të tjerë njerëz merreshin me sharrimin e dërrasës.
Vëllai vazhdonte shkollën dhe punonte roje nate në kapanonët e sharrave. Unë me shokë të tjerë, bashkëmoshatarë, merreshim me stivimin e dërrasave. Kur binte shi, burrat hynin në klub e ia kërcimin tavllës. Kurse ne, luanim sylla-mbylla.
Një ditë m’u shkrep t’u tregoja shokëve një nga ato lojëra që bënim në malet tona. Mora një copë litar dhe u thashë të më lidhnin duart mbrapa shpine. Ata e bënë dhe unë, për habinë e tyre I zgjidha. Në fshatin tonë, në malësi, garat i bënim, jo kush i zgjidh. Se këtë e bënin të gjithë. Por, kush I zgjidh më shpejt.
Kështu, shokëve në Janinë, u pëlqeu kjo lojë dhe sa herë binte shi, ne e bënim atë.
Një ditë, djali i mekanikut, që rregullonte motorët e disqeve, më hodhi përpara këmbëve, një dryn të madh dyqani dhe një bravë shtëpie.
– Po të jesh I zoti, ja se çfarë duhet të hapësh.
Shiu pushoi dhe ne nisëm punën. Sendet që më kishte sjellë shoku, i fsheha dhe pas një jave, u mora përsëri me to.
Më ishte kthyer në zakon që, sa herë binte shi, unë shkoja te vendi i fshehtë e përpiqesha të bëja këtë detyrë. Se kështu ia kisha vënë vetes.
Qe vjeshtë. Djali i mekanikut nuk vinte më në sharra se vazhdonte shkollën. Unë merresha me ato brava, deri sa i hapa. Nuk mund të them nëse shoku që m’i solli, ia kishte mbërritur t’i hapte, apo jo. Se ai nuk u duk më në sharra.
Atë ditë që hapa edhe bravën e dyerve të shtëpisë, ndjehesha shumë i gëzuar. Më dukej vetja si shpikës. Në fshatin tonë në malësi, po të prishej brava e shtëpisë, duhet të thërrisje ustain nga qyteti e ai kërkonte shumë franga.
Por, të mos largohemi nga shpikja ime. Unë, i bindur që s’më dëgjon kurkush, bërtisja tek vendi i fshehtë: – I hapa, i hapa. Por, më flakëroi një shuplakë që më erdhi vetëtimthi.
I burgosuri u përlot mesvedi.
– Nga kush u godite që u preke?
– Ishte vëllai im më i madh se unë.
– Dhe?
– Mbas ndonjë jave, në atë të ftohtë të janarit, im vëlla, I bukur si ai, u rrëmbye me vajzën e një tregtari qeresteje, që e kishte njohur në shkollë.
Ishte 27 janar, dita e emrit tim, Shën Gjoni. Që nga ajo e premte, kanë kaluar njëzet vjet. Vëllai im s’është bërë I gjallë mbi dhė. Dy muaj, pas ikjes së tij, më vdiq edhe nana.
– Po. Pastaj?
– Megjithatë, vëllai im më la një kujtim.
– Çfarë?
– Shpullën e fortë sa m’u nxi dhe kocka e syrit. Koka m’u përplas pas dërrasës në stivën tjetër.
Në zyrë ra heshtja.
Në paradhomën, përkundrazi dëgjoheshin shumë zëra. Mbi të tjerët, ai i një fëmije.
– Dua t’i them dy fjalë atij zotit shef, kërcënonte me ton të lartë, ai. Dy fjalë, zonjush e nderuar. Dy fjalë burrash.
Shefi, z. Virgjilakopulos i ra ziles dhe sekretarja, që atë priste, hyri menjëherë: – Zoti shef! Insiston të futet brenda.
– Cili? – pyeti i nervozuar zoti Virgjilakopulos dhe u ngrijt menjëherë në këmbë.
– Unë! – tha një djalë i vogël, me kokën, lart, shikimin drejt e në sytë e shefit, pa iu dridhur qerpiku. – Unë, zotni i nderuar shef.
– Cili je ti?
– Gjin emrin m’a thonë.
– Po. Dhe?
– Ai, – dhe djali, si ktheu kryet nga i ati, tha: – Ai, zotni i nderuar shef, është babai im. Ai e hapi dyqanin për të marrë çantën, e cila mbeti aty për gjysëm franga.
Të gjithë mbetën të shtangur.
– Mua duhet të më fusni në burg, mua. Jo babanë tim! – dhe vogëlushi kurajoz zgjati të dy duart përpara me kokën lart.
Zoti Virgjilakopulos u ul mbi ndenjëse, me gjithë peshën e trupit të tij. Atë çast, do të donte ta përqafonte atë djalë, për kurajon e tij fisnike e sjelljen mëse aristokrate që kishte njohur atje, në Londër, nga adoleshentë krenar për familjen që përfaqësonin. Por, një tjetër ndjenjë, bënte që të plandosej në karrigen e detyrës. Atë po e befasonte kjo sqimë krenarie nga ati tek i biri dhe e mrekullonte ky sendërtim brezash.
– Kush të tha se e kemi futur në burg?
– Ajo, që kam ndenjur gjithë natën me kokën përmbys se e pashë babën kur i vunë hekurat ndër duar dhe lotët e mi s’pushonin.
– Pse, qajnë burrat?
– Jo, zotni. Qante shpirti e këtë nuk e ka në dorë robi. Prandaj lotët rridhnin vetë.
– Mirë, pra. Ja ku po t’a them. Ne e thirrëm babën tënd, të sqarrohemi dhe ai do të kthehet te shtëpia.
– Fjalë burrash?
– Fjalë burrash, – përsëriti zoti Virgjilakopulos, që mezi mbante të qeshurës,
– Faleminderës, zoti shef e jua shpërblefsha nderën!
Djali iu kthye të atit dhe i tha: – Babë! Kryej punë dhe unë të pres përjashta se kam marrë fjalën e burrit. Bëri të dilte, por u kujtua për diçka dhe shtoi: – Zoti shef! Gati harrova. Zonjusha tek porta përbri, nuk ka faj.
– Edhe për të, duhet të futesh ti në burg, ë?
– Tani më duket se doni me bå mahi, zoti Shef. – E pranoj.
Ai qeshi dhe e përgëzoi.
Zoti Virgjilakopulos, i ra ziles dhe sekretarja hyri sërish.
-Të vijë polici i burgut!
Pas një grime në zyrë hyri gardiani, dhe mori qëndrim gatitu. Ai shprehu habi në fytyrën e tij, kur pa mbi tryezë prangat e çkyçura, por nuk foli.
– Keni të drejtë, por mos u çuditni për këtë që shihni. Zoti Gjon (dhe shefi vuri për të parën herë fjalën zoti, përpara emrit Gjon). Zoti Gjon pra, që nga ky çast, konsiderohet i çliruar nga çdo akuzë. Veprimi I tij, është pasojë e një gjurme të së vjetrës, që e shpjegon mjaft qartë prokurori në shkresën e lirimit. Merrni ato hekura dhe prisni aty ku kryen formalitetet.
Gardiani zbatoi urdhërin. Kur u largua, shefi i tha sekretares: – Më duket se në Sektorin e Antikrimit, ka një vënd, ku mund të punojë zoti Gjon,
– T’u rrittë ndera, zotni, – foli i hutuar Gjoni dhe e la zyrën.
Në koridor, Gjonin e priste i biri, Gjini.
– A je i lirë, babë?
– Pooo.
– Qënka vërtet burrë ky shefi juej, iu drejtua djali vetëm dhjetëvjeçar sekretares. – E bajtka fjalën!
– Ashtu po duket, – ia ushqeu ajo mendimin. Veç kësaj, babait tënd i ka gjetur edhe një vend-pune.
Gjini i vogël i hodhi sakretares një vështrim mirënjohjeje prej të rrituri dhe i tha: – T’u rrit ndera, zonjush e nderuar.
Kështu, Gjoni u vu në shërbim në Sektorin e Antikrimit.
(Fragment triptiku, Janar 2023)