Skënder Sherifi: TAKIM I ÇUDITSHËM ME POETIN SURREALIST DHE SIMBOLIK

ANDRÉ PIEYRE de MANDIARGUES: WHO ARE YOU, MEN?

TAKIM I ÇUDITSHËM ME POETIN SURREALIST DHE SIMBOLIK.

DUKE I HULUMTUAR KUFIJTË E ASGJËSISË JETËSORE…

BLACK IS BLACK, BROTHERS AND SISTERS!

 

 

Pierre Seghersi, më donte realisht, si me qenë djali i tij, e kishte një besim gati absolut mbi potencialin tim natyror, si poetik, si njerëzor, në komunikimin me njerëzit e rëndësishëm të Parisit. Pos faktit, që ishte edhe mentori apo mësuesi im, një lloj coach-i, intelektual por edhe edukativ apo psikologjik, ngaqë më jepte shumë këshilla mjaft të logjikshme, duke më detyruar miqësisht, me disa argumente të padiskutueshme dhe bindëse për t’i aplikuar. M’i menaxhonte për mrekulli të gjitha takimet e para me personalitetet madhore të kryeqytetit, të cilët i kishte ai vetë miq personalë dhe nganjëherë edhe intimë. Por dikur e konstatova që e kishte gati për sfidë, me më sprovuar me disa takime pak më speciale e jo aq të natyrshme për mua, me disa personalitete tepër margjinale, nihiliste, të cilat evoluonin në një lloj energjie apo frymëzimi komplet të zi, negativ, mohues dhe auto-shkatërrues. Pra, njerëz të dëshpëruar, në një depresion gati kronik, të cilin e kultivonin me qëllim, ngaqë ishte mënyra e tyre intime për të funksionuar në jetë, si njerëz, si artistë dhe si intelektualë. Një lloj bote e zezë, shejtanore, pa shpresa, komplet absurde dhe cila të çon nëse nuk ke një karakter të konsoliduar, gjer në vetvrasje.

Mirëpo, unë, në esencën time, isha diellor, mesdhetar, njeri i dritës, i qiellit blu, i këngës së zogjeve, i atmosferave të dolçe vitës italiane, i sharmit të femrave sublime, i kafëve dhe i tarracave, i erosit, pra, i pulsit të jetës… tamam siç ishte vetë Pierre Seghersi… pra, antiteza komplete e shumë krijuesve dhe intelektualëve francezë prestigjiozë (si dita me natën… në dy ekstreme) dhe tani më propozoi për t’i takuar disa prej tyre, vetëm për të më testuar mua, si person, gati si me e kaluar një provim personal, për ta pa sesi do i dal atij ballafaqimi special me ta? Ishte shumë kurioz dhe i eksituar nga rezultati… por në thelb e di që kishte besim në mua, sepse i thoshte vetes “ky poet albanez është natyrë e lindur dhe personalitet në vete, e ka një bazë të fortë, një rrënjosje të thellë në kujtesën shqiptare dhe europiane, e aq më tepër frankofone, e ka një përvojë atipike të jetës dhe nuk do na luhatet aq lehtë, sepse e ka atë lirinë e lirë, të lindur brenda vetes, atë instinktin e paparë, me disa antena unike dhe e gjen spontanisht përgjigjen apo reagimin e duhur, para çdo situate, edhe atyre më delicate”. Dhe një ditë më tha: “A do shkosh për qejfin tim për ta takuar zotin André Pieyre de Mandiargues, një poet simbolist me një botë erotike fine dhe artistokrat special… Por a e njeh dhe a ke lexuar diçka prej tij”?

Okay, i dashur Pierre, po shkoj pa problem dhe e njoh deri dikund, por jo aq mirë. Më duhet pak më përgatitje kulturore, për t’ia përqafuar më imtësisht universin. A ka ndonjë sallë boksi, ku mund të stërvitemi me Muhamed Alinë?

Po mirë, ti djalë, çka ke lexuar prej tij, fol… apo nuk e njeh fare dhe po ta shpjegoj se kush është?

Jo, jo, ja kam lexuar dy vepra, të cilat m’u kanë dukur interesante ‘La Marge’, një roman i vitit 1967, për të cilin e ka marrë çmimin prestigjioz ‘Goncourt’, dhe ‘La Motocyclette’ nga vitet 1963, nëse nuk gaboj… më ka pas pëlqyer erotizimi i tij intelektualë dhe super i rafinuar. Shihet qartë, që është një lloj aristrokrati tepër cerebral, i cili automasturbohet me të gjitha fantazmat e tij të formuluara dhe të analizuara gjer në detaje… por për mua është në nivel, me një kulturë klasike sublime, e marinuar me provokime, pra, mjaft origjinal.

Bravo, ti djalë, një albanez që e ka lexuar Mandiargues, nuk ndodh përditë! Por ia ke bërë një analizë globale të shkëlqyer, nuk e di si të vijnë këto idé apo sensacione, porse ia qëllon… për ata, të dua shumë, se e ke një botë poetike evidente. Mirëpo, tani, do ia lexosh edhe 1 ose 2 vepra me poezi, sepse në esencë është më tepër poet dhe ia vlen. Pos asaj e ka një lidhje shpirtërore të privilegjuar me Leonor Finin, a e di se kush është… dhe me ca piktorë të tjerë, me të cilët ka bashkëpunuar rregullisht?

Po, Pierre… e di, është ajo femra argjentino-italiane, që merret me Maca, por më kujtohen edhe disa portrete, vizatime dhe lithografi të saj. Ka pas jetuar me Lanza del Vasto, një pacifist i urtë, që predikonte meditimin, bile ja kam pas lexuar një vepër të tij, e pastaj disa kohë në afërsinë e André Pieyre-it dhe të fotografit të famshëm Henri-Cartier Bresson, në bulevardin Saint-Germain. Ka portretizuar personalitetet më të famshme të shekullit 20 e më vonë, ka jetuar me 20 maca tek shtëpia e saj, se ndoshta ka qenë vet mace, në një jetë anteriore, sipas filozofisë mistike hinduiste. Janë piktura më tepër dekorative, por të bukura për sallone. Unë, mendoj që jeta e saj, ka qenë shumë më interesante dhe e pasur, sesa vepra artistike, edhe pse është piktore autentike.

Okay, për mua je gati, shko e takoje mikun tim shkrimtar dhe jam kurioz sesi ka me të shkuar biseda me të? Por vepron si në një lojë shahu, ti djalë! Mos u ngut dhe me reaguar pulsionalisht… Je para një aristokrati, e jo një rrugaçi! Por ti e di që kam besim në ty… je një person i befasueshëm, me një pasuri të rrallë brenda vetes, por me një paraqitje, krejt të thjeshtë, të zakonshme.

Mos u shqetëson miku im Pierre… e kam vaksinën e Odave dhe të Bjeshkëve malësore. Nuk më frikëson askush dhe i dua sfidat… me ke vaksinuar mirë dhe me nga 100 provime parisiane. Rroftë improvizimi dhe liria e piratit ilirian.

Dhe shkova për ta takuar André Pieyre de Mandiargues në banesën e tij në Parisin e lagjes 4, në Marais, afër Place des Vosges dhe kur ma hapi derën, më tha: “Mirë  se vjen zoti Sherifi, të ka dërguar Seghersi tek unë, për një sprovë? Po nga na vjen saktësisht? Jeni poet, më duket? Më njihni mua… a keni lexuar diçka”?

Po, zotëri Mandiargues. Jam Skënder Sherifi, miku i ngushtë i Seghersit dhe vij nga Malësia e Gjakovës, Albania. Jam poet anarshist, specialist mjaft i mirë i improvizimëve të lira, autodidakt dhe analfabet i alfabetizuar.

Ah, çfarë programi! Po a keni lidhje me etruskët? A keni kryer ndonjë shkollë? Vini nga një shtet mjaft primitiv dhe i prapambetur? Pak kush ju njeh në Francë. Jeni popull enigmatik! Çka keni lexuar nga unë, zotëri Sherifi?

Kam lexuar romanin e juaj ‘La Marge’ te botimet ‘Gallimard’ – mbi aventurat e zotit Sisgimond, në Barcelonën antifrankiste, vuajtjet e tij shpirtërore dhe bredhjet nëpër lagjet më margjinale të kryeqytetit katalan, mes kurvave, alkoolikëve, kloshardave, artistët e dështuar dhe devijues… një lloj bote alla Jean Genêt. Por e ke përshkruar shumë bukur… Një lloj himni i të gjitha margjinaliteteve, ngaqë ka humbur njeriu sensin dhe kontrollin e jetës së tij… Ka diçka tepër dëshpëruese dhe absurde në vepër, por më ka pëlqyer ajo atmosfera e lirisë dhe ana antitotalitare. Dhe pastaj ‘La Motocyclette’ ku Rebecca, një vajzë super seksi, e veshur këmbë dhe krye, me lëkurë shkon për ta takuar të dashurin e saj me një motoçikletë, prej nga Hagenau në Alzacë, deri në Heidelberg në Gjermani (një 200 kilometra rrugë afërsisht) dhe gjatë atij udhëtimi mbi motoçikletë, e rimendon gjithë jetën e saj të mëparshme, dhe i lindin disa fantazma erotike mes erës që i fryn në trup dhe në flokë dhe peizhazheve që kalojnë… duke u nxeh sa më shumë, gjer në ekstitim edhe nga pritja apo distanca kohore që e ndan me të dashurin e saj. Kam dëgjuar që e kanë bërë një adaptim kinematografik të librit tuaj, zoti Mandiargues, me Marianne Faithfull dhe Alain Delon, me Jack Cardiff, si regjisor, në vitin 1968, por fatkeqësisht nuk e kam pa filmin akoma. Ma ka pas rikujtuar ajo vepër këngën emblematike që e interpreton Brigitte Bardot, «seks simboli planetar, me Marilyn Monroe-në, par excellence» me tekstin e Gainsbourgit “Je n’ai besoin de personne en Harley Davidson” pra, Liria gjer në orgazëm!

Mos e shih fare, se nuk do humbish asgjë! Çudi që një albanez më ka lexuar? Pos asaj, e keni asimiluar mrekullisht mirë. Gëzoni respektin tim, Sherif! Po kush jeni saktësisht… a keni lidhje me etruskët, se me ka pas interesuar dikur bukur shumë civilizimi i tyre. Çfarë gjuhe flisni nëpër ato xhungla? Tek jeni interesant si person, mirë ka bërë Pierre Seghersi që ta ka propozuar këtë takim. Çka ju intereson tek unë, zotëri? Keni trashëgimi piratësh në detin Adriatik… çudi që ju pasionon aq shumë kultura dhe keni damarë arti!

Po, ju kuptoj zoti André… në vend se me plaçkit banka me Robert de Niron dhe Al Pacinon, kam dhunuar poezinë franceze, kam piratuar dhe trafikuar rregullat, kornizat, strukturat e saj tradicionale; ishte çeshtje mbijetese, miku im. Nuk kisha asnjë tjetër shans për të qendruar si artist në botën frankofone, e aq më tepër në Parisin, legjendar, brenda kuadrateve ekzistues. Kurse tek ju, më ka interesuar bota juaj shpirtërore, filozofia apo luhatja e juaj erotike, i nderuar mik. Po më pëlqejnë veprat dhe skulpturat që i ke te shtëpia. Pastaj e shoh që mbretëron tek ti, një nostalgji për një botë të kaluar, ndoshta definitivisht e fundosur. Ka diçka irreale… Siç duket, nuk je i harmonizuar me këtë epokë, pak speciale, post-revolucionare, nuk i ke kapur mirë kodet e saj. Jeni pak i mbyllur në universin tënd, por është një propozim mjaft interesant. Ndoshta, jam i vetmi albanez që të ka lexuar. Mos u zhgënjen o zotëri, se ne vijmë nga tradita gojore, por jo nga bibliotekat e José Luis Borgesit. I kemi disa lidhje me lashtësinë, pjesërisht të faktuara apo të pafaktuara fare, me ilirët, ndoshta me etruskët apo pellazgët, por nuk jam vetë historian, zoti Pieyre… më tepër Pirat, Kauboj dhe Trafikant vargjesh dhe fjalësh, siç ju thashë më parë. I kam megjithatë dy-tri ditë shkollë formale, sa për ta ushtruar një zanat, por jam sidomos një aventurier i jetës tokësore, një eksplorator i artit dhe kulturës, me një etje dhe kuriozitet të palimit. Tek ti më intereson çka nuk jam unë, pjesa tjetër e hënës! «The dark side of the Moon». Kurse, ne tek shtëpia, flasim një shqipe tepër të vjetër, të cilën presim që të na shpjegojnë të tjerët, çifti yt, zotëri, i ardhur nga kështjellat marramendëse të Francës. Më pëlqen bota jote erotike fine, ajo ana transgresive, që klasa e juaj e ka, por e praktikon me shumë mjeshtëri, kulturë dhe rafinim. Tani apo na sjell një verë të mirë me pak degustacione, se për të menduar sa më mirë, na duhet karburant, zotëri… porosite sherbëtoren, se po të han Kalukënxha!

Në çka beson zotëri Sherifi? Çka pret nga jeta? Cilat janë shpresat tuaja? Cilin sens, ja jipni ekzistencës sonë tokësore?

Shiko, zotëri Mandiargues: a jam në një provim në Sorbonë, me ty si profesor filozofie? Duhet kohë, për t’iu përgjigjur seriozisht këtyre pyetjeve e jo mes një keki dhe dy karameleve… Mund ta zbërthejmë nga një temë në çdo takim. Çka të ka tërhequr ty tek Leonor Fini? Sepse, qenka omniprezente në shtëpinë tuaj… për mua jeni më tepër simbolist ose romantik i zi, alla gjerman, sesa surrealist. Nuk e di sesa e kanë kuptuar francezët, se nganjëherë, të verbëruar nga racionalizmi i tepruar, i anashkalojnë disa gjëra esenciale.

E ke shumë me vend, jam dakort me ju. Ejani përsëri dhe do debatojmë së bashku. A jemi këtu për t’i konfrontuar universet dhe përvojat tona, apo jo? Tek Leonor Fini, më ka folur ëndrra, imagjinata, misteri i maceve. A ju pëlqen juve romantizmi gjerman, zoti Sherif? A i doni macat, a ju inspirojnë diçka?

Po, në parim po, por deri dikund, miku im, sepse ja teprojnë me dëshpërim dhe nganjëherë të çojnë deri në depresion dhe vetëvrasje. Siç duket e kanë të kultivuar në shpirt atë gjë… Dhe mua nuk më përgjigjet si Bir i Mesdheut, i qiellit blu, i detit të kaltër dhe i këngës së gjinkallave. Porse stilin poetik dhe tekstet i kanë të përkryera. E kam preferuar Rilken mes tyre… Por unë e dua pikërisht romantizmin e kundërt, kështu që jam anti-gjerman në thelb. Dhe natyrisht, jam sikurse ti me Leonorën, mik i ngushtë i maceve.

Vinte shërbetorja e tij, për të na shërbyer, pa e thënë asnjë fjalë… mbretëronte një heshtje dhe një qetësi, si në tempujt fetarë, ishte diçka impresionante. Binte ca herë telefoni dhe sipas orës, u përgjigjte apo nuk u përgjigjte, nganjëherë e këpuste fare linjën… ishte me fiksime precize, rituale dhe nuk dilte kurrë nga skemat e tij mendore. Çdo gjë ishte e paramenduar, e kodifikuar dhe gati e teatralizuar.Për mua ishte shkollë, eksperiencë dhe leksion jetësorë në vete, për t’u konfrontuar me personalitete, që janë për nga natyra, antiteza radikale e imja. Sepse me takuar çdoherë persona, që janë përafërsisht të afërt me botën tënde, dikur stagnon dhe nuk evoluon dhe gjithë puna është për t’u pasuruar me përvoja të reja, me disa njerëz të cilët mund të destabilizojnë, ose së paku të kundërshtojnë, apo të vendosin në pyetje, mbi çka je dhe çka nuk je… dhe ajo e bën takimin interesant, nëse e ke kapacitetin për ta pranuar sfidën dhe konfrontimin intelektual. E merrja një takim me të dhe vija me një shishe verë, që ma porosiste ai vetë: na sill këtë lloj eëre Sherif, a e shenove!

Një ditë më tha: “Na duhet për t’u zhdukur fare, se nuk është asgjë ky kalimi ynë tokësor dhe nuk na duhet për të lënë asnjë gjurmë, a e ke të qartë”?

Nuk jam dakort në parim me ty, zoti Mandiargues, sepse më duket kontradiktor ky pozicionin personal i juaj dhe për mua është vetëm frazeologji formale. Ti a ke punuar gjithë jetën tënde, duke lexuar me mijëra libra, shkruar romane, poezi, ese, etjera… dhe si përfundim, a i kemi prej teje mes 50 deri në 60 vepra, të cilat janë të arkivuara dikund në memorien bibliografike franceze. Atëherë pse e ke derdhur gjithë këtë energji, pikë së koti? Sinqerisht, nuk qëndron fare ky pozicionin i juaj! Është më tepër një posturë filozofike, sa për t’u dukur më origjinal dhe interesant ndaj të tjerëve. Unë nuk mund t’i besoj dhe më vjen keq, i nderuar André!

Po, në çka beson, more injorant i shkretë… jeta nuk ka asnjë sens, është dhe pikë dhe jemi të destinuar për një zhdukje totale. Ti në çka beson? Keni kryer filozofinë, zoti Sherif?

Po, filozofinë e Odave, e traditës gojore dhe e provojës ekzistenciale, plus edhe shkollën e westernit amerikano-italian dhe e samujarëve japonezë. Por diçka kam pas lexuar edhe unë, i dashur poet… nuk jam krejt bosh!

Me ju është vështirë për të diskutuar seriozisht, sepse tallni çdo gjë, duke u nisur edhe me vetveten, nuk e mbani serioziteti … këto janë çeshtje kapitale, e jo për t’u hingirizur pa lidhje, si debil! E kuptoj tani, pse jeni aq kaotik, me nganjëherë rastësisht, ca inspirime madhore dhe mjaft befasuese? Ku i mban shpresat mbi këtë Tokë? Cili është motorri juaj që të bën me ecur përpara?

Ah, miku im, ka herë, nuk më ka pyetur kush, aq thellë… a fitoj ndonjë titull doktorature nëse të përgjigjena mirë, ndonjë eskort lusksi poliglot apo ndonjë darkë gastronomike afër Kullës së Eiffel?

Pse, nuk jeni shndërruar në humorist, se do kishi bërë karrierë! Por, më bëni për të qeshur, çka më ndodh tepër rrallë… Jeta është tragjike, mos e harron!

Je i falur nga Bergsoni, i cili e ka teorizuar hajgarën dhe të qeshurën. Shiko, miku im: unë besoj në forcat shpirtërore, në misterin dhe në energjitë mund të thuash të padukshme, të pakapshme, në diçka që i tejkalon limitet tona njerëzore dhe trunore. Besoj në urtësinë, në heshtjen e plotësuar, në artet dhe në kulturën, në të bukuren, në pulsin e jetës, si diçka, që evoluon dhe ec përpara… Tani, unë nuk i takoj asnjë feje precize «striktu-sensu», asnjë shkolle, apo familje kulturore, artistike dhe aq më pak politike, sepse në esencë jam anarshist utopik dhe adhurues i lirisë së lirë, të pa kufi… por e kam atë koktelin tim intim, që e përbën alkiminë time personale si njeri. Por ajo gjë, nuk ka nevojë për emër, sepse i tejkalon të gjitha definicionet dhe etiketimet. Kam huazuar çka më ka interesuar mua, tek budizmi, sufizmi, kristianizmi, muslimanizmi, orienti dhe oksidenti dhe e kam pleqëruar me vetveten, në raport me intimitetin tim. E di që ka diçka misterioze mbi ne dhe më superiore sesa ne, diçka që lidhet me absoluten, me çelsin e sekreteve, me misterin e pafundësive… Por çka? Ngelet e hapur… sa të jemi gjallë!

Deri këtu, a më keni kuptuar, Mister André? Pastaj, shpresa, motorri, motivi për të jetuar është kurioziteti fëminorë, dëshira për të ditur, provuar dhe eksploruar gjithçka, etja, pulsi i erosit, energjia jetësore, apo jo? Unë, me siguri ëndrroj për ta gjetur dikur atë urtësinë dhe harmoninë time absolute, gjer në atë shkallë, ku nuk e ndiej më për dëtyrim për të folur. Për ta takuar një pjesë të misterit dhe të bukurisë hyjnore, për ta ripërqafuar atë fëminë që kam qenë dikur, për ta ndier vetën të mbushur dhe të plotësuar, për ta lënë një dëshmi, një porosi, një shembull, për ta kryer ciklin tim, përfunduar atë misionin tim tokësorë, të fiksuar nga unë dhe ata që më kanë pas rrethuar?

Për ta rigjetur eventualisht unitetin tim, pas gjithë këtij atomizimi permanent, pra qenien time tokësore, ujore dhe ajërore, për ta takuar dikur dyshin tim binjak qiellor, se më ka pas bindur nëna ime, që ekziston… e pse, jo?

Të gjitha këto, i dashuri Mandiargues, janë siç po e sheh edhe ti, radikalisht të kundërta me atë çka po na predikon… jemi shumë larg asgjësisë dhe zhdukjes.

Natyrisht, që do zhdukemi, në sensin që do vdesim të gjithë, herët apo vonë, si çdo gjallesë tokësore. Por kush të thotë ty apo ta fakton, që kjo është fundi i fundit dhe tani mbaroi muhabeti me aq. Nuk ju beson mistereve dhe skreteve, shtresave dhe nënshtresave? Ku e dimë ne ku fillojnë dhe si do përfundojnë gjërat tokësore? Po, transmetimit, lëvizjeve energjetike, a u beson, miku im? Ne a flasim akoma sot për Platonin, Sokratin, Homerin, që kanë ekzistuar para 2 mijë vitesh, për shumë autorë dhe filozofë madhorë të Njerëzimit? Duke e falënderuar veprën e tyre, a jemi pasuruar me ta? Ndoshta nipi im do pasurohet me një vepër tëndën, ku me e ditur? Unë e dëshiroj zhdukjen dhe harresën radikale, se nuk ia shoh një sens jetës. Është si një teatër absurd, sa me kaluar kohën… Nuk dua as emër, as varrezë! Sensin do ja japësh ti vetë, jetës, sipas objekteve të tua tokësore? Se nuk do na vijë as Zoti, as Natyra e mbifuqishme, për të na dhënë ne një sens preciz jetësor, me një formulë matematike, “duhet për të vepruar kështu dhe ashtu” përndryshe nuk do ishte interesante, sepse do vepronim si ushtarë apo si robota, të gjithë njësoj për ta realizuar një program global tokësor.

Unë mendoj, që ju dikton depresioni juaj ekzistencial kronik dhe i ushqyer. Bukuria e kësaj jete, pavarësisht që e mban tragjedinë brenda saj, sepse çdo gjë është dyshe mbi këtë tokë. Është fakti që çdokush prej nesh, do e ketë për detyrë morale dhe njerëzore, pasi që është gjallë mbi këtë tokë: së pari për ta ushtruar lirinë e tij individuale, duke i definuar sa më sinqerisht qëllimet apo objektivet e tij jetësore, për t’i fiksuar prioritetet, ëndrrat që ka, dhe për t’i realizuar… Kaq ! Pra, sipas meje: një pjesë na takon ne, kurse tjetra i takon Zotit, Natyrës, Iksit misterioz dhe sekret. Mund t’i thërrasim Pleqtë e urtë të Malësisë, për ta pleqëruar nëse doni, zoti Mandiargues! Do befasoheni… Pastaj, çdokush do e shtron dikur pyetjen e bilancit të tij dhe do e mendon: çka dëshiroj unë, FILANI, për t’iu lënë të afërmve dhe të tjerëve mbi këtë Tokë? E kjo, është për mua diçka intime dhe individuale! E për ty, mos u mërzit, sepse nuk është duke të pyetur askush. Së pari, nuk do zhdukesh në harresën radikale, ose digji të gjtha veprat tua tani para meje, por mos është pak vonë, se janë të regjistruara nëpër bibliotekat e Francës dhe së dyti, do të varrosim si tërë dynjaja me një varezë korrekte dhe një emër preciz përsipri të shënuar mbi mermer… të pëlqej, apo nuk të pëlqej! Dhe me ta mbaruar qejfin, pasi që një erotoman ultra i sofistikuar… do i porosisim edhe 2 vajza me të përcjellur nudo, si top modele me muzikë, gjatë varrimit tënd.

Ah, do ishte super… por ku i di ti, si primitiv, të gjitha këto punë? Kush ti ka thënë, ku i ke mësuar? Tani, po e e kuptoj pse të ka adoptuar Pierre Seghersi.

Noton kaherë mes çmendurisë totale dhe gjenisë të panjohur!

Ku me e ditur, ndoshta po, por medaljet, titujt fiktiv dhe çeket i kanë marrur të tjerët, pak më nën kontroll sesa unë…. ha… ha… ha…! A e di që je autor i rrezikshëm për një lexues adoleshent apo edhe një të rritur, por tepër fragil, delikat, i pa sforcuar, i pa konsoliduar, ndonjë qenie melankolike, depresive, me plot pikëpyetje dhe dyshime mbi vetvetën… sepse, mund t’i çosh këta lloj njerëzish deri në vetvrasje! Interesant, gjithë kjo literaturë e zezë shejtaneske në Francë. Keni me të vërtetë nevojë për një psikolog, një hoxhë, një prift, ndonjë ekzorcist, ose me ju dërguar për 6 muaj në një Gulag në Siberi…

Merre këtë shishe verë koleksioni me vete, si kado, se më keni kënaqur, zoti Sherifi… ejani ndonjë herë, edhe me ndonjë shoqe delikate dhe të heshtur, por të predispozuar, e cila i kupton gjërat me shenja, si geishat japoneze…  dhe falënderoje mikun tim Pierre Seghersin, që të ka dërguar tek unë.

Okay, arrivederci ROMA… me një muzikë të Nino Rota dhe Enio Morricone!

Këtu m’u rikujtuan forcat e kundërta antagoniste, polet plus dhe minus, Jingu dhe Jangu, drita dhe hija, dielli dhe nata… dhe këto takime me këtë autor aristokrat, të rafinuar, me plot inskenime teatrale, i pasionuar nga erotizmi cerebral dhe letrar, fantazmatik dhe i ritualizuar gjer në detaje… më kanë pas pasionuar dhe interesuar, edhe pse ishte natyrisht, në një botë paraprakisht komplet e kundërt me timen. Mirëpo, mjeshtëria është më e gjetur një urë apo një rrugë dialogu edhe me ata persona që nuk janë sikurse ti, që notojnë në të tjera universe dhe atmosfera. Puna është për ta pasur atë elasticitet, atë tolerancë, atë liri veprimi dhe për t’u adaptuar, për t’i kundërshtuar me argumente, por me respekt dhe me pak humor, për ta ruajtur një farë ekuilibri… Se tek e fundit, nuk i dihet: se cili do i ketë lënë ndonjë gjurmë më të fortë të tjetrit në jetë? Për mua është evidente, që nuk mund ta harroj atë njeri, i cili pra, predikonte zhdukjen radikale të njerëzve, sikurse atë të Dinauzorëve mbi këtë tokë… ngaqë ma ka lënë një kujtesë, një gjurmë, një leksion jetësor dhe e di që kam mësuar diçka të re, të cilën nuk e kam pas ditur më parë prej tij. Unë vija nga mos disiplina dhe improvizimi permanent… dhe këtu isha para rigorozitetit, kodifikimit dhe ritualitetit ekstrem, çdo gjë e peshuar gjer në miligram. Bile vepra e tij, të cilën e ka botuar 4 vite para vdekjes, në vitin 1987, tek Gallimard, e ka pasur titullin tepër të qartë: “Tout doit disparaître”- çdo gjë duhet të zhduket, si me pas qenë një slogan publicitar gjatë soldeve apo reklamave vjetore nëpër magazina, ku duhet që ta likuidojnë me çdo kusht, përmes një zbritje nganjëherë gjer në 70 përqind të çmimit, gjithë mallin e vjetëruar, apo nëse flasim tani, për rrobat e veshjes do i zhdukim me çdo kusht koleksionet e mëparshme. Imagjinojeni tani mesazhin e tij si autor, gjithë atë filozofi jetësore, të cilën ua kam ilustruar unë, në këtë shkrim dhe të cilën e ka ruajtur besnikërisht deri në fund, si t’ishte për të një princip, një parim, një dogmë dhe pra, e kam kundërshtuar në maksimum, me argumentet e mia, të cilat në realitet i pëlqenin, por prapë se prapë, nuk i pranonte. Bile, çuditem sinqerisht me gjithë këto fiksime gati dogmatike, tek disa njerëz të konsideruar si madhorë në artin dhe në kulturën franceze. Si tek Aragoni me atë idiotësi komuniste deri në fund të jetës së tij… Kishit me thënë, që nuk duan për ta pranuar publikisht që e kanë pasur gabim, kurse e dinë në brendësinë e tyre intime dhe që ti e ke me plot të drejtë… mirëpo, e refuzojnë kategorikisht dhe gati për mua verbërisht apo patologjikisht atë evidencë, parimisht për ta ruajtur një lloj statuti, për ta ushëqyer atë anën krenare dhe egon e tyre. Ku me e ditur, mund t’iu duket si një nënçmim apo përulje, për ta ndryshuar komplet pozicionimin e tyre, duke e nën kuptuar se ishin të gabuar, para një çobani anonim, apo një proletari shqiptar?

Kam tentuar për ta vendosur vetën në trurin apo në shpirtin e tyre, sepse ata nuk ta shprehin kurrë atë lloj intimiteti. A e imagjinoni SARTRIN, duke i thënë nënës time analfabete për nga ana shkollore, por me një dije tjetër superiore, e ardhur nga lart: “Po, zonja Xhevahire, ju e keni plotësisht me të drejtë, më keni bindur me filozofinë tuaj… ju falënderoj përzemërsisht dhe ju kërkoj falje, sepse isha komplet i gabuar”! Natyrisht, që në rrethet elitare kulturore dhe akademike franceze parisiane, nuk mund të ndodhin kurrë, por me qenë ndonjë eksepsion tepër i rrallë dhe jashtë normave ekzistuese. Kështu, që ngulin këmbë, apo insistojnë edhe ku e kanë gabim! E çojnë nganjëherë idiotësinë apo absurditetin e tyre, nga principi, gjer në fund. Kurse, unë vetë pranoj 100 herë për t’i thënë kujdo: “Kam gabuar dhe ju e keni me të drejtë, ju falënderoj që m’i keni hapur sytë”! Më duket normale, e di për nder dhe aspak, për një ofendim apo një nënvlerësim i personit tim. Kjo quhet vetëm sinqeriteti dhe autenticiteti personal, çka na mungon të gjithëve fatkeqësisht. Në botën tonë shqiptare, nga mos aftësia për një dialog autentik të vërtetë, me argumente kontradiktore, nga mos aftësia për ta dëgjuar seriozisht të tjetrin, i cili nuk mendon sikurse ti dhe për t’ia respektuar mendimin e tij dhe lirinë individuale, do kishte perfunduar ajo bisedë, në zhurmë, me sharje, fyerje, ndoshta edhe në shuplaka apo bokse. Kurse, unë kam ngelur, para zotit Mandiargues, po ai Skënder Sherifi që jam në esencë, vetëm që m’u ka hapur një dritare, një horizont i ri, si diçka shtesë në eksperiencën time jetësore dhe tokësore. Nuk është e thënë apo aspak  e detyruar për të qenë dakort në gjithçka, por për t’u respektuar reciprokisht. Siç thoshte një farë Sadri Rexhepi, babai i nënës sime në Vuthaj, afër Gucisë: “Shikoni o burra, nuk duhet për t’i mbyllur dyert me bythë”! Pleqëronte para një kafje ekspres këtë filozofi shqiptaro-malazez!

Tani, disa elemente për t’ua prezantuar pak më profesionalisht rrugëtimin e zotit André Pieyre de Mandiargues dhe çka i ka lënë si trashëgimi Francës?

Mendoj që është rast i mirë dhe për shqiptarët, për ta njohur këtë personalitet pak special dhe deri dikund edhe margjinal i letërsisë franceze. Nuk flitet këtu për Amélie Nothomb, apo për Marc Lévy, apo për Paolo Cuehlo. Nuk jemi në biznes letrar!

Ka lindur në vitin 1909 në Paris, në një familje aristokrate e Përendorisë së parë (Le premier Empire) ngaqë e kanë marrë atë titull aristokratik, pikërisht në atë periudhë të Napoleonit të parë. Janë edhe katolikë, por me traditë më Kalviniste. (Jean Calvin, teolog dhe filozof zviceran i Gjenevës). Babai i tij Davidi, ka pasur një karrierë ushtarake, ndërsa nëna e tij vinte nga Normandia dhe quhej Lucie Bérard, vajza e një koleksionisti të famshëm dhe mecen i arteve të bukura, ndër tjerat e piktorit prestigjioz RENOIR. Tani, André Pieyre de Mandiargues, studion letërsinë, por është po ashtu mjaft i pasionuar për arkeologjinë dhe ndaj civilizimit etrusk. E viziton gjithë Europën dhe gjirin e mesdheut, pak para Luftës së Dytë Botërore. Në vitin 1943, shkon për t’u strehuar në Monaco, ku e boton veprën e tij të parë: “Dans les années sordides – Gjatë vitëve të qelbura, dekandente”, provon lojërat në kazino me disa femra pasanike dhe oligarkë ruso-arabë të golfit, me mikun tim Sadik Krasniqin, alias Bruno, që mblidhte taksa speciale nëpër rivierën e bregut të Azurit. Pastaj kthehet në Paris në vitin 1945 dhe e takon piktoren Bona Tibertelli de Pisis, me të cilën do martohet në vitin 1950. Që në vitin 1960, e firmos ‘Manifestin e 121 – ve’, një deklaratë solemne e disa intelektualëve dhe artistëve francezë, mbi të drejtën për të mos shkuar për të marrë pjesë në luftën e Algjerisë, (pra, drejta e mos zbatimit të urdhrave zyrtare shtetërore ushtarake, një lloj dezertimi…).

Në vitin 1967 do e korr një sukses të vërtetë, me filmin e adaptuar nga romani i tij: Motocikleta – e regjisorit Jack Cardiff, me Marianne Faithfull (aktore, kompozitore dhe këngëtare angleze) dhe Alain Delon (ylli i filmit francez me famë planetare), një lloj «road-movie psikedelik dhe erotik». Dhe merr po në atë periudhë edhe çmimin madhor Goncourt për romanin e tij «La Marge – Margjina», të cilin do ia adapton 10 vite më vonë regjisori franko-polak Walerian Borowczyk, në vitin 1976. Kështu, që e shfrytëzon famën dhe prestigjin letrar, me ndonjë çek të mbajmë…

Pastaj, një ndër tregimet e tij, «La Marée – Batica e Zbatica» do adaptohet në filmin me skeçe të natyrës erotike “Les Contes Immoraux – Tregimet amorale”, në vitin 1974, nga i njejti regjisor franco-polak, fans i madh i veprave të zotit Mandiargues,  ku luan aktori tani i njohur francez Fabrice Luchini. Në vitin 1979: do e merr çmimin e madh të Poezisë, e dhënë direkt nga Akademia Franceze. Ka bashkëpunuar shumë kohë me botimet Gallimard, në koleksionin NRF. Ka lënë një korrespondencë voluminoze me autorin francez Jean Paulhan dhe me autoren dhe regjisoren franceze të lindur në Argjentinë, zonja Nelly Kaplan, e cila nuk ka qenë nëna e mikut tonë, bashkatdhetarit Murat Kaplan, i cili i ka sulmuar një 10 furgone plot me lekë dhe është arratisur 11 herë nga burgjet e Belgjikës, duke u shndërruar në figurë emblematike e banditizmit popullor. Natyrisht, ka qenë tepër   i afërt me botën e arteve plastike, me të cilët i ka ushqyer disa projekte personale. Ka qenë mik i ngushtë i Leonor Finit, por edhe i piktorit kubanez Wilfredo Lam, i piktorit holandez Guillaume Corneille. Siç ua kam shpjeguar, ka qenë amator i zgjuar i universeve erotike në art dhe i veprave te Pierre Louys. Ka qenë admirator i letërsisë romantike gjermane dhe i veprave të André Bretonit, porse në botën e tij letrare, ka qenë më tepër simbolist (ndoshta simbolisti i fundit) sesa surrealist puro. Simbolizmi në art është një rrymë që kulmon mes viteve 1870-1890, hajde tek fundi i shekullit. Ajo shkollë artistike vjen si kundër përgjigje kundër natyralizmit, ngaqë e stimulon më tepër vizionin subjektiv të krijuesit, imagjinatën, fantazinë, deri në anën më fantastike apo mistike, për ta shprehur artistikisht edhe atë pjesën e padukshme të botës dhe të jetës njerëzore… pra, do shprehet këtu gjithë misteri, pas perdës së dukshme. Si krijues emblematik të kësaj shkolle artistike…

E keni Gustav Klimt – Gustave Moreau – Frida Kahlo – James Ensor – Fernand Khnopp – Pierre Puvis – Marc Chagall – Félicien Rops – Léon Spilliaert – Fanfin Latour – William Blake – Maurice Maeterlinck – etjerë.

André Pieyre de Mandiargues vdes në Paris (lajgja 4 – ku e takoja unë) në dhjetor 1991 dhe do e varrosin me nderime në të famshmin, Père Lachaise, ku pushojnë shumë Personalitete të kulturës dhe artit planetarë.

Ka botuar disa vepra, të cilat fatkeqësisht pak kush i ka lexuar.

Së pari, rreth 30 libra me poezi, mes të cilave mund t’ua citoj:

Dans les années sordides – Gjatë vitëve të fliqta, apo dekadente – Gallimard – 1948

Les Incongruités monumentales – me 33 vizatime të Enrico Baj – Michel Cassé -1948 Deliriumet, Kotësirat ose Absurditetet monumentale

L’âge de craie –  Vitet e shkumësit – Gallimard – 1961 ( të cilin ja kam lexuar unë, me urdhërin e Pierre Seghers-it. )

La Nuit, l’Amour – Nata dhe Dashuria – me 15 punime të Bernard Dufour – Pierre Loeb – 1961

Le point où j’en suis … Ja ku kam mbrri – Gallimard – 1964

Ruisseau des solitudes – Lumi i vetmive – Gallimard – 1968

Croiseur Noir – Anije e zezë – me 6 punime të Wilfredo Lam – Lazar Vernet – 1972

L’ivre oeil – syri i dehur – tek Gallimard – 1979

Sept Jardins magnifiques – Shtatë kopshte fantastike – me 7 punime japoneze të

Kiyozumi Yamashita – Tokyo – editions Muleta 1983.

Bile kjo vepër ma rikujton një libër fantastik, meditativ, filozofik dhe mistik mbi simbolikën dhe sensin e thellë shekullor të kopshteve japoneze, nga filozofi i njohur francez (Profesor në Universitetin e Stanford-it, në USA ) zoti Michel Serres. Ndërsa, ne shqiptarët, nuk respektojmë absolutisht asgjë dhe së pari, natyrën tonë të shenjtë dhe hyjonore… ajo dëshirë patologjike me shëmtuar, me shkatërruar dhe me betonizuar çdo gjë… me të vërtetë, kemi nevojë për një terapi psikologjike dhe shpirtërore të fortë, të dashurit Bashkatdhetarë. Si është e mundur, gjithë kjo çorodi globale, e pa limit askund? Kur do na vjen dikush për të na thënë: «mjaft më! «Ose, kur do na vjen një ndërgjegje njerëzore themelore, mbi respektin e vlerave dhe të bukurive tokësore?

Cuevas Blues – Montpellier – Fata Morgana – 1986

Passage de l’Egyptienne – Kalimi i Egjiptianës – me punime të Joan Miro-s, RLD. 1987

Les Portes de Craie – Dyert e shkumëta – me punime të Pierre Alechinskit – Robert dhe Lydie Dutrou – në vitin 1989.

Po e shtoj, që e kam njohur dhe takuar disa herë piktorin belgo-francez, e lindur në Bruksel, Pierre Alechinskyn, që e dua shumë, me universin e tij gati hieroglifik, antik dhe modern, mes ekspresionizmit dhe surrealizmit, por edhe librave të vizatuara, rebuseve, ideogramëve, dhe pos asaj, ka qenë një ndër figurat e shkollës COBRA

në Artet Plastike. Lëvizja Cobra, (mos e ngatërroni me gjarprin helmues Kobra, apo me revolen Kobra) këtu jemi në art… është shpikur në vitin 1948, nga disa artista të 3 shtetëve kryesore : Danimarka, Belgjika dhe Holanda – dhe Cobra është anagrami i të tri kryeqytetëve… CO = Copenhague ; BR = Bruksel ; dhe A = Amsterdam.

Liderët historikë të cilët e kanë teorizuar, janë Asger Jorn, Karel Appel, Christian Dotremont, Joseph Noiret, Corneille… Janë kundër realizmit socialist dhe shkollës artistike të Parisit, tepër intelektuale. Dëshirojnë për të dalur nga rrymat, dhe kornizat, duke iu rikthyer një farë primitivizmi, përmes materies, ngjyrës, dhe shprehjes të lirë intuitive. Dhe për shembull, Alechinsky me thoshte që e kanë pas inspiruar shumë shpellat prehistorike, vepra e Dubuffet, limit me artin e parë bruto, kaligrafitë e vjetra arabe, aziatike, kineze, japoneze, kulturat antike faraonike, maja, azteke… çka e kuptoj shumë mirë dhe shihet qartë, në universin e tij krijues. Pos pikturës, të cilën e ka zotëruar perfekt, ka qenë edhe një intelektual super i lexuar, i thelluar në letërsi dhe filozofi, por edhe në histori. Prandaj, e ka lënë Belgjikën për të shkuar në Francë… në Champion Ligën e Kulturës evropiane, me Real Madridin.

Mirëpo, le t’i rikthehemi aristokratit tonë, zotit Mandiargues, se do më përjashton Pierre Seghersi nga shtëpia e tij, dhe do përfundoj si idiot, me aktorin Michel Simon, erotoman dhe zoofil, nën urat e Parisit, duke ja lypur një proletari arabo-afrikan,   apo një shqiptari zogist ose komunist, një sufllaqe me 5 qofte.

Më duhet edhe mua, një standing korrekt, sa për klasa të mesme franceze!

S’mund ta rifilloj tani, një karierë të ré afër moshës 70 vjeçare në trafikun e kokainës.

Gris de perle –  Perlat gri – tek Gallimard – 1993

L’âge de craie dhe disa volume me poezi, të grumbulluara dhe ribotuara tek shtëpia Gallimard, në vitin 2009 në dy volume.

Po ashtu, André Pieyre de Mandiargues, ka botuar 12 vepra me tregime ( contes et nouvelles ) mes të cilave mund t’i citojmë:

Le musée noir – Muzeu i zi – në Paris – Robert Laffont – 1946

L’étudiante – Paris – 1951

Feu de Braise – Gaca zjarri – Grasset 1959

La marée – Batica – 1962 (këtë libër e kam lexuar me rekomandimin e Seghers-it) dhe më ka pas çuditur guximi i autorit… sesi një person intelektual 25 vjeçar, natyrisht pervers dhe provokativ, dashurohet në kushërirën e tij 16 vjeçare, Julie dhe zoti Mandiargues, na përshkruan në detaje, atë aventurë erotike nëpër Normandi. Kurse, sot, me lëvizjet “Me too” pas çeshtjeve Weinstein dhe Epstein në Amerikë, do ishte i akuzuar nga rrymat feministe dhe do përfundonte në gjykatë. Pra, ka ndryshuar komplet atmosfera dhe raportet njerëzore meshkuj me femra! Por me atë lirinë ekstreme të viteve 1960-1970, sinqerisht çdo gjë, edhe më delirantja, kalonte si diçka origjinale dhe interesante, si përvojë njerëzore e ré dhe u intelektualizonte, do me thënë, u justifikonte nga autorët, sociologët, filozofët, piktorët, muzikantët, apo regjisorët e asaj kohe dhe kalonte gati si diçka normale e rëndomtë. Tani, nga një ektrem i lirisë ndoshta të tepruar (edhe pse, mua personalisht, më ka pas pëlqyer dhe nuk më ka pas penguar fare, në atë kohë të rinisë time) sot, kemi kaluar në ekstremin e kundërt, të regresionit dhe të rregullit moral strikt dhe rigoroz.

Kurse, për mua, është problem ekuilibri dhe dosazhi (deri ku mund të shkohet, pa dëmtuar askënd). Porse jemi në moshën madhore dhe besoj, që nuk kemi nevojë për 100 censurime dhe për një lloj policie morale. Mund t’i pleqërojmë gjithë së bashku në një mënyrë të edukuar dhe civilizuar, limitet tona, çka mund të jetë  e pranueshme dhe çka nuk mund të jetë, duke e sqaruar me argumente bindëse?

Ky është vazhdimi i bibliografisë së përmbledhur të zotit Mandiargues.

Dielli i ujqërve – Le Soleil des Loups – tek Robert Laffont – viti 1951

Sabina – Mercure de France – 1963

Le marronnier – gështjenja – Mercure de France – 1968

Mascarets – fenomen gjeografik, si baticat, kur ngrihet niveli i ujërave – Paris, tek

Gallimard – 1971

Sous la lame – Nën brisk – tek Gallimard – 1976

Le Deuil des Roses – Mortja e trëndafilëve – Gallimard –  1983

Récits érotiques et fantastiques – Tregime erotike dhe fantastike – Gallimard – 2009

Pastaj, i ka botuar edhe 7 romane:

Marbre – Mërmer – tek Robert Laffont – 1953

L’anglais décrit dans le château fermé – Anglishta e përshkruar në Kështjellën e mbyllur – Oxford dhe Cambridge – 1953 dhe pastaj tek Gallimard – në 1979

Le lis de mer – Lula e detit – Robert Laffont – 1956

Motocikleta (1963 ) dhe  Margjina (1967 – me çmimin Goncourt) e pastaj, libri i tij i fundit ‘Çdo gjë duhet zhdukur’… ( 1987 ) – dhe Zoti dele – Fata Morgana, në 1993

Ka botuar 3 vepra dramaturgjike për teatër:

Isabelle Morra – tek Gallimard – 1973

La Nuit séculaire – Nata shekullore – Gallimard – 1979

Arsène et Cléopâtre – Gallimard – në 1981

Po ashtu, zoti Mandiargues, ka botuar rreth 15 libra me ese – ose studime

Mbi piktorën dhe shoqën e tij, Leonor Fini – 1951

Les monstres de Bomarzo – Monstrat e Bomarzos – Grasset – 1957

Le Cadran lunaire – Robert Laffont – 1958

Le Belvédère – Grasset – 1958

Les corps illuminés – Mercure de France – 1965

Arcimboldo le merveilleux – Robert Laffont – 1977

Le trésor cruel de Hans Bellmer – Le Plan des sources – 1979

Aimer Michaux – Montpellier – Fata Morgana – 1983

Pastaj, ka përkthyer në gjuhën franceze, poetët Octavio Paz, W.B. Yeats, dhe Filippo de Pisis ( piktor ) apo Yukio Mishima ( Madame de Sade – Zonja Sade ) Gallimard.

Disa vepra me korrespondencat e tij me Jean Paulhan, me Nelly Kaplan, me Leonor Fini, dhe me Francis Ponge.

Sot, e ka një rrugë me emrin e tij, në Parisin 13 – rue André Pieyre de Mandiargues.

Pastaj i ke disa vepra biografike, analitike, monografi dhe studime, mbi veprën artistike të zotit Mandiargues (janë rreth 15 vepra të botuara mbi këtë autorë) nga disa emra që mund t’i zbuloni ju vetë, nëse ju interesojnë…

Pra, a kanë shkruar dhe botuar vepra të tëra mbi zotin Mandiargues?… Ju mund ta kuptoni, që mos me e pas pasur një vlerë reale dhe një zë të veçantë shumë origjinal në letërsinë franceze, nuk do e kishin bërë, se kanë pasur me çka me u marrë tjetër nëpër Francë.

Mund t’i lexoni analizat e thelluara të Denise Bourdet – Bond David J. – Raymond Cadorel – Alexandre Castant – Jacqueline Demornex – Dominique Gras-Durosini – Simone Grossman – Sophie Laroque-Texier – Claude Leroy – Filippo Martellucci –

Alain Paul Maillard – Pierre José – Jean Louis de Rambures – ose Salah Stétié…

Tani, me një CV. të tillë, a mund të thuhet që ky njeri nuk ka qenë figurë e madhe e letërsisë franceze? Edhe pse tek masa e gjërë, siç ua kam thënë që në fillim, ka ngelur emër margjinal dhe i panjohur. Ky është në realitet, fati i shumë artistëve me vlerë të padiskutueshme, të cilët e kanë lënë një gjurmë të fuqishme dhe inspiruese në fushën e tyre. Sot, në Europën Përendimore (ngaqë janë çoroditur edhe këta bukur shumë në këto 3 dekadat e fundit, të pushtuar nga Shoqëria e Spektaklit, siç e përshkruante miku im Guy Debord, me botimin e parë të kësaj vepre në vitin 1967, një vit para revolucionit të majit 68 në Paris – dhe ka qenë libër emblematik kult, një vepër referenciale për gjeneratat tona, best selleri filozofik i asaj kohe.

Kemi diskutuar me orë së bashku nëpër kafet parisiane, duke i trajtuar të gjitha temat nën prizmin e eksperiencës tonë respektive. Dhe më ka pas ndërgjegjësuar apo koshientizuar për shumë gjëra, të cilat nuk i kuptoja aq sa duhet në ato kohëra.

Po, po, kemi rrëshqitur edhe neve këtu në Paris, Bruksel, Londër, Amsterdam, jemi droguar në psikologjinë amerikane, në një sistem vlerësimi komplet të gabuar, ku çdo gjë matet me suksesin dhe me rentabilitetin. Atëherë, mos të flasim fare për Tiranën apo Prishtinën e sotit, të cilët nuk e dinë së pari se ku janë, as çka janë, as nga po shkojnë? Janë shoqëri të destrukturuara, kaotike dhe të palexueshme për momentin, sepse e donë një ndalje së pari, kjo punë, për ta auto-analizuar vetveten, për t’i pleqëruar disa probleme dhe pyetje themelore ekzistenciale, dhe për t’i vendosur shumë gjëra në vendin e duhur, pra, pikërisht për t’u ri-strukturuar dhe sistemuar deri dikund… çka altualisht, nuk janë. Sot, pseudo-vlerat maten me shown, me lobijingun masiv, me suksesin fiktiv, me gjithë farë stërfryrje mediatike artificiale dhe të rrejshme… nuk ka fare lidhje me talentin, me universin artistik, me thelbin e veprës, me stilin apo me përmbajtjën e saj… Pra, çdo gjë në fushën e artit dhe të kulturës, tek ne në një shkallë më katastrofike sesa në Europën veriore, ka kapituluar dhe ka ra në zéro… nuk jemi askund! Pos faktit, që nuk e kemi as traditën shekullore historike të tyre në këto fusha… kemi kaluar në sharlatanizmin global, në hajgare vullgare, në bastardimin e qëllimshëm të çdo gjëje autentike, pra në antivlera, do me thënë direkt apo indirekt nga komplekset dhe frustrimet e shumta të pa emëruara dhe të anashkaluara, në një lloj anti-shqiptarizmi! Pse? Sepse, rrimë vetëm duke i kopjuar të huajt, për të qenë kinse modernë, por duke e denigruar apo mohuar non stop vetveten, bazat tona identitare, porositë dhe trashëgimitë e të parëve tanë, të gjyshërve dhe stërgjyshërve. Na imponohet çfarëdo klouni patetik në artist, në poet, në romancier, në piktor, në dramaturg, në regjisor filmi, pa asnjë vepër serioze, e cila na sjell diçka origjinale. Prodhojmë vetëm zhurmë, show dhe bumbardim publicitar, si t’ishim propanduar diçka sa për konsum të rëndomtë, duke e propozuar një sapun, një celular të ri,  apo një detergjent për t’i larë rrobat. Kurse arti dhe kultura duan pasion, përkushtim, thellësi, kohë dhe pjekuri. Nuk jemi në paradat e plazhave të Kalifornisë me Pamela Andersonin apo në Festivalin e Kanës! Kur e mendojmë mirë…

A kanë pasur sukses të gjerë publik, shitje masive, çmime fiktive me tonelata, çiftet  e Artur Rembosë, Charles Baudelaire, Lautreamont, Blaise Candrars, Ezra Pound, Fernando Pesoa, Van Gogh, Mozart, Modigliani, e plot jazzmen gjenialë amerikanë?

Por, e kanë një vepër madhore, e cila do shënohet në Historinë e Artit të tyre, si një referencë evidente. Pse? Se për fat, këtu tek ne në Perëndim, pos showt, biznesit komercial ose karnavalit debil pro-amerikan, alla hamburger… gjithçka e urrej unë për nga natyra ime e thellë… ajo Amerika e klisheve komerciale dhe vullgare, e analfabetizmit tragjik alla Donald Trump, kinse popullor. Kurse, unë personalisht, e dua Amerikën tjetër, pak më elitare dhe realisht tepër interesante, me autorë, piktorë, regjisorë dhe muzikantë me të vërtetë madhorë.

Mirëpo, akoma në Paris, në disa kryeqytete të këtij kontinenti, mbijeton një klasë elitare super e kultivuar dhe e thelluar, një shtresë intelektuale e specializuar, e cila i analizon, i radiografon, i skanon gjer në perfeksion të gjitha fushat krijuese artistike dhe i sistemon dikund nëpër arkiva, biblioteka, përmes botimeve të tyre në disa libra, revista të specializuara, studime universitare, etjera… Pra, tek ne e kemi një pjesë të publikut, i cili konsumon dhe bile kërkon produkte artistike të thelluara dhe në top nivel. Prapë ekziston një hapësirë e vogël (po themi 10 deri në 20 përqind) për ta lexuar një vepër letrare madhore, të cilën ndoshta nuk do e lexon askush tjetër, pos ata, për ta pa një film autori japonez, kubanez, meksikan, iranian, rumun, taiwanez, gjeorgjian, afgan, që natyrisht askush nuk do e sheh (por ka një minoritet të vogël kinefilësh të pasionuar sikurse unë, me 10.000 veta në Bruksel, po themi…). E për fat, e kemi atë mundësi për t’i shijuar ato lloj veprash, ekziston ajo ofertë edhe për publikun minoritar, në të gjitha fushat… çka në Shqipëri dhe në Kosovë, nuk ekziston fare dhe i imponohet me zor çdokujt idiotësia dhe vullgariteti patetik. Kur unë ju thoja për shembull: “Ja ku i keni të dhuruar si amanet nga unë, 200 tekste origjinale romantike dhe sentimentale, të nivelit të lartë, alla Bob Dylan apo Leonard Cohen, për ta pasuruar këngën shqiptare… lëvizni këto tekste dhe veproni sa më mirë, se është burim inspirimi dhe brum super kualitativ”. U nisa në idenë, në 3 milionë shqiptarë, a janë bile 100.000, të cilët kërkojnë diçka elitare të rafinuar? A nuk e gëzojnë edhe ata, këtë të drejtë në Tiranë apo në Prishtinë, për t’iu ofruar në tregun shqiptar, diçka shumë më të thelluar dhe të filtruar, sesa tallavahanet e rëndomta? E pra, ishin komplet të shurdhur dhe nuk kalonte fare porosia ime! Këtu në Paris apo Bruksel e kemi akoma një lloj hierarki vlerash, një kulturë reale të thelluar, të pranuar, dikund të regjistruar nëpër qarqet e specializuara universitare. Sepse ekziston akoma një kritikë e specializuar dhe e cila e gëzon një autoritet. Ka një klasë njerëzish universitarë, të cilët merren seriozisht me analizën, skanimin dhe radiografinë profesionale të veprave artistike dhe kulturore… çka tek ne nuk ekziston fare. Jam tash 32 vite prezent në Shqipëri dhe mjaft i popullarizuar për nga ana mediatike, mirëpo akoma nuk ma ka analizuar askush seriozisht veprimtarinë artistike. A është logjike apo normale, sidomos kur flitet për diçka inovuese? Porse, këtu në Bruksel për shembull, duhet me qenë pak kurioz dhe me hulumtuar për ta gjetur, një vepër të fuqishme dhe origjinale, sepse nuk të ofrohet ashtu direkt, nëpër mediat dhe hapësirat publike mazhoritare (për shumicën e popullit)… I ke po themi 60 salla filmi në kryeqytetin belg, por i ke po ashtu, për atë minoritet kinefilësh, sikurse unë, 6 salla ku mund ta shijosh një kinematografi shumë më elitare dhe intelektuale apo autoriale. Një lloj në teatër, në muzikë apo në letërsi!  Pra, çdokujt ia kanë lënë një hapësirë veprimi. Mirëpo, tek ne shqiptarët nuk ekzistojnë fare këto lloj alternativash. Këtu na ofrohet vetëm banaliteti dhe vullgariteti si ushqim i përditshëm, gati i imponuar me detyrim. Dhe bile befasohem, sesi e pranon pa protestuar fare populli shqiptar? Nëse do me shikuar një film të një autori të rrallë, ku do ta shohësh në Tiranë apo Prishtinë? Askund! Nuk e kemi asnjë kinematekë!

Më kujtohet, kur më pat ftuar, përmes një telefonate në Bruksel, shoqja e autorit Jean-Marie Le Clézio, çmimi Nobel i Letërsisë për një mëngjes, dhe më pyeti autori francez: Cilin poet e adhuron për momentin, zoti Sherif? Dhe i thashë: Shiko, i dashur mik, pos atyre që i kam në panteonin e përjetshëm sikurse Remboja apo Bodleri, aktualisht e kam zbuluar një poet absolut, për mua madhor, në poezinë bashkëkohore franceze, por nuk e njeh askush fatkeqësisht… quhet Jean Grosjean – me librin «La Gloire et l’Apocalypse» tek Gallimard, koleksioni klasik i xhepit dhe më ka fasinuar ajo vepër gati biblike, me një frymë dhe një gjuhë të paparë profetike apo hyjnore, sinteza e sintezës! U gëzua, qeshi, i rrezatoi fytyra, dhe u befasua… se nuk e priste me siguri atë përgjigje prej meje. Dhe më tha: Waouw, zoti Sherif, bravo të qoftë, çfarë zbulimi i bukur … sepse, unë e konsideroj si poetin më të madh francez për momentin. Vetëm ti ma ke përmendur këtë mjeri!

Po mirë, kush e ka lexuar zoti Le Clézio? Askush, pos unë dhe ti, por do ua rekomandojmë disa miqve tanë. Është mjerim i madh për civilizimin aktual aq të bastarduar!

Po, mirë e ke!

Artet botërore janë të mbushura me emra që nuk i njeh askush dhe pra, që kanë krijuar një vepër esenciale. Ju shikoni vetë sot: kush është aktualisht i reklamuar kudo në Tiranë, nëpër hapësirat mediatike apo rrjetat shoqërore, po themi jo vetëm sot, por në këto 10 vitet e fundit? Kush njihet apo identifikohet deri dikund si emër?

Pastaj, vjen pyetja: po pse njihet realisht dhe konkretisht? Nga publiciteti që i është bërë, zhurma publike, komentet e kafeve, ekranet televizive, gazetat, interneti? Apo nga veprat, që ja kanë lexuar, apo shikuar njerëzit dhe ia kanë vlerësuar me të vërtetë? Okay, por të cilat vepra… dhe çfarë na kanë ofruar objektivisht këto vepra. Ku qëndron origjinaliteti, apo pasuria e tyre në filan fushë artistike? Pastaj, çka na kanë sjellur të re, si vizion apo si univers artistik intim? Sepse, këtu qëndron thelbi! Kush i shtron seriozisht të gjitha këto pyetje, pra esenciale, tek ne? Askush! Okay, je i popullarizuar dhe i njohur, si figurë dhe si emër… shumë mirë, por për çka? Pikë së koti, në një mënyrë virtuale, gati fiktivisht? Apo, për një vepër serioze? Në një moment, na duhet të gjithëve kolektivisht dhe individualisht për t’i pleqëruar këto gjëra, mbi disa baza profesionale të shëndosha. Sepse e mbajmë një përgjegjësi kolektive dhe morale, ndaj kulturës shqiptare. Çka do me thënë dhe kujt i shërben gjithë kjo anti-kulturë, e kultivuar dhe e propaganduar qëllimisht? Unë e kam të qartë, se çka më ka ofruar mua prej nga Valbona, zoti André Pieyre de Mandiargues, pavarësisht se askush nuk e ka lexuar prej popullit shqiptar, porse mua më ka pasuruar shpirtërisht kontakti me të dhe leximi i 4, prej veprave të tij. Tani ideja është për ta ndarë atë eksperiencë dhe atë përjetim të bukur dhe interesant me ju. Se siç thotë nëna ime sot 88-vjeçare: “Nuk kalon një ditë, pa e mësuar një gjë të re, ngaqë unë e vendosi trurin tim në lëvizje”!

Dhe pleqëria tjetër e zonjës Xhevahire Sadria është për mua dhe pra nuk ka lexuar asnjë libër në jetën e saj, por e ka universitetin e qiellit dhe të jetës… imagjinojeni se çfarë filozofie e thellë, të cilën me e pas thënë një Profesor Doktor i Filozofisë në Sorbonë, do isha mahnitur sinqerisht: «shikoni, çdokush prej nesh e ka brenda vetes së tij, një libër të brendshëm misterioz dhe sekret, libri i jetës dhe i esencës së tij në fakt. Mirëpo, shumica prej nesh, pra 95 përqind, nuk e njohin fare, nuk e kanë hapur, nuk e kanë shkruar, as lexuar… dhe kalojnë si injorantë prej kësaj toke, nën drogën e konsumimit absurd, nën ngopjen e kotësirave, për në botën tjetër, pa e krijuar atë lidhje intime, atë dialog të thelluar me shpirtin e tyre, pra pa e njohur së pari vetveten”. Bravo të qoftë, o nëna Xhevahire Sadria, se me të vërtetë, je një mistike e inspiruar nga lartë, të vijnë çuditërisht mesazhet, sepse, je e zgjedhur dhe e privilegjuar nga forcat superiore, pra nga Zoti, je e filtruar. Edhe unë, si anarshist, e kam kuptuar atë gjë… Pastaj e lidhi atë mendim tëndin me veprën e Krishnamurtit “Le livre du dedans – Libri i mbrendësisë”, në frëngjisht, ku e shpjegon filozofinë e tij, që përputhet me këtë idenë tënde Xheva dhe e ke pastaj edhe Sokratin që na ka thënë, “baza është për ta njohur së pari vetveten – para se me e njohur botën e jashtme përreth”! Pra, apo e sheh, edhe pse ti nuk i ke njohur, as lexuar, ka qarkulluar energjia, është transmetuar mesazhi përmes shekujve, dikush në Indi, dikush në Greqinë antike dhe nëna Xhevahire, mistike sufiste, me dervishët nga Plava dhe Gucia… pra, ata të dy, si filozofë intelektualë vijnë deri tek ti! Është me të vërtetë diçka mahnitëse dhe mjaft misterioze, ky qarkullimi i ideve, i mesazheve në rruzullin tokësor.

Ke nderuar 200 shtëpi Vuthaj dhe krejt Malin e Zi… eja ta pimë një gotë Bordeau… tungatjeta, të dashurit lexues… shëndet dhe lumturi!

Me datën 22 janar 2023 në Bruksel

Nga Skënder Sherifi, burrë Malësie

Me muzikën erotike të zotit Serge Gainsbourg, për ta nderuar autorin dhe mikun tim francez, André Pieyre de Mandiargues. Se ndoshta do i kalojë ky mesazh? Shpresoj, që edhe unë i kam sjellur diçka speciale në jetë atij personaliteti, me kundërshtimet e mia të argumentuara, por nuk e kam pas pyetur kurrë, në një mënyrë direkte… Por, supozoj intuitivisht, që po, përndryshe, do me kishte larguar!

Ma bëfshi ditën e mirë, me… “Je t’aime, moi, non plus”! LIRI dhe DASHURI!

Aurevoir, chers amis et amies … Lexoni diçka që ia vlen dhe jo pallavra boshe!