Diaspora në krijimin e kombit dhe shtetit modern shqiptar

Nacionalizmi në Ballkan në shek. XVIII dhe XIX

Në shek. XIX dhe fillimin e shek. XX në vendet e Ballkanit çdo lëvizje kombëtare u shoqërua më një lëvizje kulturore që konsistoi në formulimin e gjuhës letrare dhe ri -zgjimin e interesit për historinë para sundimit otoman. Nga ana tjetër, popujt e Ballkanit dhe elitat e tyre i tërhoqi jashtë mase edhe zhvillimi kulturor e material i vendeve evropiane. Kështu, pavarësisht nga fakt se lëvizjet kombëtare u orientuan drejt asaj që në të vërtetë ishte një ringjallje e strukturave politike para-otomane, udhëheqjet e tyre përqafuan institucionet politike evropiane, dhe shpesh i justifikuan veprimet e tyre nëpërmjet ideologjive perëndimore bashkëkohore të liberalizimit dhe nacionalizmit. [i]

Ishte koha kur lindën idetë e së drejtës natyrore dhe të të drejtave të njeriut, si të qenësishme për individin. Theksi vihej mbi lirinë e individit dhe mbrojtjen e tij nga tirania e pushtetit dhe e shoqërisë, si bazat e liberalizmit të shekullit të XVIII. Nga ana tjetër nacionalizmi i shekullit të XIX e hoqi theksin nga individi dhe e vendosi atë mbi entitetin kolektiv, mbi kombin. Sipas filozofit gjerman Johan Gotfrid Herder, ku u bazua shumë ideologjia nacionaliste e kësaj periudhe, arti, muzika, letërsia, zakonet e vendit dhe ligjet, në të vërtetë shumica e formave të jetës politike dhe kulturore ishin shfaqjet e shpirtit të një populli.[ii]

Në të gjitha lëvizjet kombëtare gjuha u shfaq si atributi më domethënës i kombësisë. Duke filluar nga shekulli i XVIII studiues të veçantë u dhanë më shumë pas studimit të gjuhës dhe historisë së tyre. Nga ana tjetër,  vetëm gjuha nuk mjaftonte dhe shkaktonte konflikte të shumta duke pasur parasysh edhe dialektizmat e shumta. Kështu, e kaluara historike vlerësohej si një faktor i rëndësishëm për të përcaktuar territorin që këto shtete- kombe të reja do të zinin. Edhe feja është paraqitur nga disa vende ballkanike si p.sh Bullgaria si një nga atributet kryesore të kombësisë. Kështu, gjuha, lidhjet historike dhe feja ishin tre faktorët kryesorë të kombësisë në Ballkan.[iii]

Nacionalizmi shqiptar

Për shqiptarët që nuk kishin një fe unitare, gjuha, arsimi dhe kultura ishin elementët kryesorë në zhvillimin e nacionalizmit. Për këtë arsye, arsimi në gjuhën shqipe ishte rreptësishtë i ndaluar nga autoritetet osmane, një vendim i mbështetur edhe nga Kisha Ortodokse Greke.

Duhet theksuar se edhe pse për shkaqe të ndryshme historike, politike e sociale, lëvizja nacionaliste shqiptare u kristalizua dhe fuqizua e fundit në radhët e shteteve të reja në Ballkan, rezistenca shqiptare ndaj pushtimit otoman dhe autonomia e prijëseve shqiptarë nën këtë sundimin tregojnë shpirtin luftarak dhe të pa nënshtruar të shqiptarëve. Kështu, rezistenca shqiptare me në krye Gjergj Kastriot Skenderbeun ishte një nga rezistencat më të rëndësishme dhe më të hershme ndaj sundimit osman, e cila kulmoi me krijimin e Lidhjes Shqiptare, ose qeverisë së parë shqiptare, që në mars të vitit 1444. Pas vdekjes së Skënderbeut dhe një shekull më vonë kur otomanët morën plotësisht kontrollin mbi vendin, shumë shqiptarë të Arbërisë emigruan drejt Mbretërisë së Napolit, ku themeluan fshatrat e veta dhe ruajtën gjuhën dhe zakonet. Në të ardhmen, ata do të luanin një rol shumë të rëndësishëm në lëvizjen kombëtare shqiptare.

Gjithashtu gjatë shekujve XVII dhe XVIII, ku shumica e shqiptarëve ishin konvertuar në fenë islame për shkak të politikave fiskalë e represive të Portës së Lartë, Familja e Bushatllinjve që sundoi Pashallëkun e Shkodrës dhe Ali Pashë Tepelena, Pashallëkun e Janinës, u fuqizuan e sfiduan Portën e Lartë deri në atë shkallë sa të mos i përgjigjeshin detyrimeve dhe urdhrave të saj, e duke u konsideruar nga Fuqitë e Mëdha si sundimtarë krejt të pavarur.

Duhet theksuar se ashtu si edhe në vendet e tjera të Ballkanit nacionalizmi shqiptar doli si një fenomen elitar politik/kulturor “nga lart poshtë”, i kufizuar fillimisht me qarqet e shkolluara të cilat ishin shumë të ngushta. Në një sfond kompleks dhe terren të vështirë politik e social, roli i elitave shqiptare e veçanërisht ato të diasporës së kohës për ringjalljen e vetëdijes kombëtare dhe bashkimin e kombit pati një rol jetik. Lëvizja kombëtare shqiptare dhe ajo e patriotëve shqiptarë jo më kot është epitetuar si një luftë “me pushkë dhe me penë”.

Kështu, zhvillimi dhe përhapja e gjuhës dhe letërsisë shqipe të shkruar do të bëhej themeli i nacionalizmit shqiptar!

Ndër intelektualët kryesorë shqiptarë që kontribuuan në ri-zgjimin kombëtar shqiptar ishin Arbëreshët e Italisë Jugore si dhe shqiptarët e vendosur në disa prej qendrave politike dhe ekonomike të Perandorisë Osmane si Janina apo Stambolli.

Kontributi i diasporës arbëreshe në rilindjen kulturore dhe gjuhësore shqiptare  

Në këtë kontekst, goditja e parë erdhi nga komuniteti arbëresh që jetonte në Italinë Jugore që kur ata ikën nga tokat e tyre gjatë pushtimit të tokave të banuara nga osmanët në shekullin e XV. Kështu figura Arbëreshe si Peshkopi Giuseppe Crispi, Vincenzo Dorsa dhe poeti Jeronim De Rada shkuan në kërkim të rrënjëve të tyre dhe të cilët u ndikuan shumë nga romantizmi që pasoi iluminizmin, dhe ishin të parët që popullarizuan tezën e “origjinës pellazge” të shqiptarëve. Veprat e tyre theksuan origjinën e lashtë dhe autoktone të shqiptarëve bazuar në karakterin e lashtë të gjuhës shqipe. Veçanërisht veprat folklorike të De Radës ndihmuan në mitologjizimin e “epokës së artë” të luftës kundër turqve etj. Kjo valë romantike stimuloi disa hulumtime mbi gjuhën shqipe dhe shqiptarët në përgjithësi nga studiues perëndimorë të cilët shfrytëzuan të dhënat e mbledhura nga njerëz të ndryshëm në kontakt të ngushtë me shqiptarët, si zyrtarë, zyrtarë ushtarakë, administratorë, diplomatë, udhëtarë, filologë etj.

Në kohën kur filluan të hidheshin hapat e parë të gjuhësisë krahasuese dhe u zbuluan lidhjet gjenealogjike të një vargu gjuhësh, studiuesit arbëresh Engjëll Mashi në vitet e para te sheshk. XIX, Josif Krispi dhe Gjon Skiroj në vitet 30, hodhën tezën e prejardhjes së popullit shqiptar nga pellazgët e të gjuhës shqipe nga pellazgjishtja. Kjo tezë zuri vend dhe u përhap shumë në rrethet shkencore dhe opinionin e gjerë.

Nga ana tjetër, Jeronim De Rada, qysh në veprën e tij të parë, poema ‘Këngët e Milosaos’, 1836 shkruar në dialektin arbëresh, De Rada i dha letërsisë shqipe një nga veprat e tij më të bukura. Duke shkruar më tej dhe tema historike, ai vinte në pah traditat luftarake e liridashëse të popullit shqiptar.

Krijimi i elitave intelektuale shqiptare në diasporë

Reformat e Tanzimatit dhe braktisja e sistemit të “timarit” në vitet 30 të shek. XIX, dhe mundësitë e reja të krijuara në tregti si dhe integrimi i mëtejshëm me administratën osmane mundësuan përhapjen në qendrat urbane të pronarëve (bejlerëve) duke sjellë kështu disa ndryshime të rëndësishme në klasën tradicionale të elitës muslimane (pronarë, ulema etj. .) në përgjithësi. Kjo “klasë e mesme” e cila ishte në kontakt të ngushtë me zhvillimet kulturore dhe ideologjike në Itali, Austro-Hungari dhe Greqi dhe ishte e vendosur në diasporë (Rumani, Bullgari, Egjipt, Stamboll) do të formonte thelbin si dhe sponsorizimin e nacionalizmit shqiptar krahas Italisë dhe Austro-Hungarisë.

Sidoqoftë, intelektualët shqiptarë me origjinë bektashiane do të llogariteshin ndër aktivistët e parë të shqiptarizmit, krahas shqiptarëve ortodoksë dhe katolikë, pasi ata ishin në kontakt të ngushtë me helenizmin. Zgjidhja e gjetur për “çështjen fetare” u shpreh nën parullën “besimi/feja shqiptare është shqiptaria”. Megjithatë ky mbetet argumenti më i keqpërdorur/keqkuptuar në të gjithë historiografinë shqiptare. Ky parullë e nxjerrë nga një poezi (Oh ​​Shqipëri!) e Pashko Vasa, tregonte natyrën “e veçantë” ose “jashtëzakonshmërinë” e shqiptarëve si një lloj i rrallë njerëzish që janë shumë tolerantë ndaj çështjeve të fesë ose indiferentë ndaj saj, njerëz që vënë identitetin kombëtar/etnik para fesë. Edhe pse kjo poezi e Vaso Pashës nuk ishte një përshkrim i realitetit ajo ishte një thirrje e fuqishme për bashkim.

Gjuha dhe shkolla shqipe

Në kushtet e Shqipërisë së prapambetur rruga drejt këtij arsimi do të fillonte nga abetarja, dhe për ta hartuar atë duhej hartuar alfabeti shqip. Më 1844, Naum Veqilharxhi botoi në Rumani “Evetarin” e tij, një abetare e vogël e poligrafuar e cila është abetarja e parë e gjuhës shqipe.  Kjo abetare u shpërnda në krahinat jugore të Shqipërisë dhe pavarësisht se kishte vështirësi për  tu përvetësuar, ajo ngjalli entuziazmin e bashkatdhetarëve. Më 1845, ai botoi një abetare të dyte shumë më e plotë se e para dhe me një parathënie të zgjeruar. Pas botimit të saj, Naum Veqilarxhi u përpoq të krijonte një shoqatë kulturore shqiptare, e cila do të merrej në Rumani me botimin e librave në gjuhën amtare dhe me dërgimin e tyre në Shqipëri. Ai kërkonte që shkollat shqipe të mos ishin vetëm për të pasurit por dhe për të varfrit, e interesi i popullit të vihej para atij vetjak.

Arsimi laik kontribuoi në një ndryshim domethënës midis elitave të pasura ose tradicionale që jetonin në Vilajetin e Janinës dhe të tjerëve që jetonin në Vilajetin e Kosovës dhe Shkodrës, ku medreseja ishte akoma institucioni mbizotërues i arsimit dhe bartësi fetar eklipsoi të tjerët. Kështu, në vitet 1840 shkolla e famshme greke Zosimaia në Vilajetin e Yanisë, ishte institucioni i vetëm laik i shkollës së mesme në të gjitha tokat e banuara me shqiptarë. Në një kohë kur analfabetizmi mes shqiptarëve ishte në masën 98%, dhe edukimi medrese ishte alternativa e vetme, Zosimaia (e cila ishte qendra e Iluminizmit Grek) u shndërrua në djepin e “iluminizmit” dhe nacionalizmit shqiptar, duke llogaritur midis të diplomuarve të saj intelektualë/botues të shquar nacionalistë shqiptarë të ardhshëm ose burra shteti të shquar (brenda shtetit osman) si Jani Vreto, Kostandin Kristoforidhi, Naim Frashëri, Sami Frashëri, Anastas Byku, Ali Asllani, Abedin Dino, dhe mbi të gjitha Ismail Qemali, ish -zyrtar i lartë osman i cili do të ishte edhe themeluesi i shtetit modern shqiptar.

Mësimi i parë i shkollës private në gjuhën shqipe u hap më 7 mars 1887 në Korçë –  pas përpjekjeve të vazhdueshme nga vëllezërit Frashëri në Stamboll

Lidhja e Prizrenit

Lidhja e Prizrenit në 1878 konsiderohet si një pikë kthese në zhvillimin e nacionalizmit shqiptar pasi përfaqësoi ekspozimi publik i nacionalizmit shqiptar si dhe pika e transformimit të tij nga një lëvizje kulturore në një politike. Lidhja e Prizrenit, u krijua nga nacionalistë shqiptarë të zjarrtë si Abdyl Frashëri, i cili haptazi kërkoi integrimin e të gjitha vilajeteve të banuara me shqiptarë në një të vetme, të drejtën për të mësuar dhe mësuar shqip dhe kufizimin e shërbimit ushtarak për shqiptarët në trojet shqiptare. Edhe pse të gjitha kërkesat e saj u refuzuan nga Porta, duke i kushtuar Abdyl Frashërit mërgimin së bashku me udhëheqësit e tjerë nacionalistë, rëndësia e saj në promovimin e çështjes shqiptare veçanërisht (jashtë vendit) te fuqitë e Mëdha duke iu rezistuar ushtarakisht vendimeve të Konferencës së Berlinit, nuk mund të mohohet. Përfundimi me forcë i Lidhjes kontribuoi gjithashtu në vazhdimin e çështjes shqiptare “me mjete të tjera”.

Për shkak të reaksionit të egër osman që u vendos pas Lidhjes së Prizrenit dhe të keqësimit të mëtejshëm të gjendjes ekonomike, mërgimi jashtë vendit mori përmasa gjithnjë e më të mëdha. Në këto vite filluan dhe mërgimet e shqiptarëve në Rusi e ShBA. Duke qenë se lëvizja kombëtare në Shqipëri u bë një mision gati i pamundur, rrëndësi të madhe mori roli i diasporës jashtë vendit, e cila dha një kontribut shumë të madh veçanërisht në zhvillimin e arsimit e kulturës.

Pas vitit 1881 elitat shqiptare intensifikuan përpjekjet e tyre për të përhapur “ndërgjegjen kombëtare” te shqiptarët përmes një rrjeti të pasur botimi librash. Kundër këmbënguljes së Portës si dhe fqinjëve të tyre për të ndarë shqiptarët sipas linjave të tyre fetare, sepse elitat shqiptare bëhen vendimtare për të kapërcyer ndarjen fetare, duke bërë thirrje për krijimin e një identiteti kombëtar shqiptar të bazuar në “unitetin kulturor dhe gjuhësor ”Sesa diversiteti fetar.

Gazetat shqiptare u intensifikuan në numër pas vitit 1897. Manifesti nacionalist i Sami Frashërit Shqipëria: Ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë? (Shqipëria. Çfarë ka qenë, çfarë është dhe çfarë do të jetë? ‟) U botua në 1899 menjëherë pas krizës së përmendur më lart.

Përpjekjet e elitave shqiptare u intensifikuan për të demonstruar identitetin e veçantë shqiptar dhe veçanërisht për të tërhequr vëmendjen e Fuqive të Mëdha duke treguar karakterin evropian të kombit shqiptar. Në këtë pikë ndërtimi i mitit të Skënderbeut si heroi kombëtar i shqiptarëve është i rëndësishëm. Siç vëren Fatos Lubonja, fakti që Skënderbeu lindi ortodoks, u bë mysliman dhe më pas i krishterë përsëri duke luftuar nën flamurin e katolicizmit (madje i shpallur si Kampion i Krishterizmit nga Papa Piu II) i përshtatej shumë ndërtimit të kombësisë shqiptare identiteti si në thelb jofetar. Për më tepër miti i Skënderbeut shërbeu edhe një funksion tjetër të rëndësishëm. Përpara kërcënimit grek dhe serb dhe në mungesë të Perandorisë Osmane (si mbrojtëse e tokave shqiptare) intelektualët shqiptarë kishin nevojë të fitonin simpatinë dhe mbështetjen e Perëndimit, dhe Skënderbeu ishte tashmë edhe një hero i botës së krishterë.

Në të njëjtën mënyrë, teoria e origjinës pellazge të shqiptarëve u bë e spikatur jo vetëm sepse shërbeu për të justifikuar antikën dhe karakter autokton të kombit shqiptar, i cili i bëri shqiptarët pronarët e vetëm të ligjshëm të Shqipërisë, por gjithashtu dëshmoi superioritetin e tyre ndaj fqinjëve të tyre dhe turqve gjithashtu. Sipas këtij vizioni, shqiptarët ishin evropianë dhe mbrojtën Evropën gjatë “epokës së tyre të artë” ”Nën drejtimin e Skënderbeut. Poeti kombëtar Naim Frashëri do të deklaronte me famë se për shqiptarët “dielli lind nga Perëndimi”.

Veprimtaria e tyre filloi të organizohej e udhëhiqej nga  shoqëritë që u krijuan gjatë kësaj periudhe, të cilat vepruan legalisht dhe në kushte të mira politike jashtë vendit. Kolonitë shqiptare në Rumani e Bullgari, duke qenë numerikisht më të mëdha, materialisht më te forta dhe në rrethana politike më të favorshme, morën përsipër një rol të veçantë e më shumë rëndësi në lëvizjen kombëtare shqiptare, duke ndihmuar për ngritjen e shtypshkronjave, për botimin e teksteve shkollore në gjuhën shqipe, nxjerrjen e gazetave shqiptare, hapjen e shkollave kombëtare etj.

Pikërisht kur po shtypej Lidhja e Prizrenit dhe kur ishin krijuar kushte të vështira për vazhdimësinë e Shoqërisë së Stambollit, mori jetë Shoqëria e Bukureshtit., e cila u bë shoqëria kulturore më e rëndësishme e kësaj periudhe. Në korrik të vitit 1881 u organizua në Bukuresht një mbledhje e atdhetarëve shqiptarë të asaj kohe, të cilët formuan Shoqërinë ‘Deg e Shoqërisë së Stambollit’. Në vitin 1884 po në Bukuresht u mblodh një kuvend dhe u  formua  shoqëria kulturore me emrin ‘Drita’. Edhe kjo shoqëri filloi të punonte në përhapjen e mësimit të gjuhës shqipe me anë të shkollave, librave dialektikë, gazetave etj., si dhe shtoi si detyrë kryesore blerjen e një shtypshkronje për botimin e librave shqip. Sami Frashëri, Nami Frashëri dhe Jani Vretoja përgatitën tekstet e para mësimore dhe ja nisën Shoqërisë se Bukureshtit, e cila i botoi në muajt e parë të vitit 1886.

Në vitet 90 të shek. XIX lëvizja kombëtare në diasporë mori një zgjerim më të madh. Në Bullgari një rol të rëndësishëm për përhapjen e ideve kombëtare dhe shkrimit shqip te mërgimtarët shqiptarë, e luajti Dhimitër Kole, që u zhvendos nga Bukureshti pikërisht për këtë arsye. Në vitin 1993 aty u formua Shoqëria ‘Dëshira’ e cila ecte me të njëjtën ideologji si shoqëritë e Bukureshtit dhe Stambollit. Njëkohësisht rritja e nacionalizmit turk dhe përballja me xhonturqit për çështjet e arsimit dhe alfabetit shqiptar pas revolucionit të vitit 1908, megjithëse shumë shqiptarë kanë mbështetur nismat xhonturke për konstitucionalizmin në fillim, kontribuuan pozitivisht në rritjen e nacionalizmit shqiptar. Ky konfrontim u zgjerua gjithashtu nga përpjekja e xhonturqve për të artikuluar një nacionalizëm shqiptar të bazuar në Islam.

Mbështetja e shtetit të ri shqiptar nga diaspora shqiptare në fillimit e tij

Shqipëria u bë shtet i pavarur në 1912 por vetëm në teori dhe jo në praktikë. Konferenca e Ambasadorëve në Londër e vitit 1913 e njohu Shqipërinë si një shtet të pavarur në korrik 1913 duke i dhënë statusin e një principate dhe duke i dhënë kurorës së Shqipërisë Princit Wilhelm Von Wied. Pas Luftës së Parë Botërore pavarësia e Shqipërisë u ri-pranua/u njoh përsëri nga Fuqitë e Mëdha. Ky vendim u ndikua gjithashtu nga politika e “vetëvendosjes” e Woodrow Wilson, e cila njëkohësisht kundërshtoi pazaret e fshehta të denoncuara dhe botuara nga bolshevikët. Jo edhe falë lobimit të fortë nga ana e diasporës shqiptare në Shtetet e Bashkuara më në krye Fan Nolin e Faik Konicën.

Qendra më e madhe e diasporës shqiptare ndodhej në ShBA, e cila ishte e grumbulluar në dy organizata të fuqishme, në federatën ‘Vatra’ dhe në organizatën ‘Shqipëria e Lirë’. Çështja e bashkimit të shqiptarëve u shtrua në kongresin e zhvilluar më 24 shtator 1939, ku Faik Konica ishte kryetar nderi i ‘Vatrës’. Në dhjetor të vitit 1941, u themelua në Boston organizata demokratike ‘Shqipëria e Lirë’, e cila hyri në lidhje me shoqëri të tjera patriotike, përfshirë dhe federatën ‘Vatra’. Edhe kjo organizatë kishte si çështje urgjente bashkimin dhe u mbështet ideja e krijimit të një fronti kombëtar dhe një qeverie kombëtare në mërgim, ide që rezultoi e pasuksesshme.

Profil

Programi politik i Ismail Qemalit për lëvizjen kombëtare.

1/ Shpalosja e programit politik.

Programin e vet politik për Levizjen Kombëtare Shqiptare Ismail Qemali për here te pare e shfaqi publikisht ne intervistën qe i dha gazetës se njohur italiane “Tribuna”, me 21 maj 1900, kur ende ndodhej ne Romë; ndërsa me 15 tetor te po atij viti ai botoi ne revistën “Albania” thirrjen (Vëllezërve shqiptarë!) drejtuar gjithë shqiptarëve, në të cilën paraqiti edhe njëherë pikëpamjet e veta për lëvizjen Shqiptare.

2/  Ismail Qemali kishte synim qe te bashkonte Shqiptaret te ndare ne disa vilajete ne një shtet te vetëm

Ne ndërtimin e këtyre kërkesave ai shihte rrugën e mundshme te konsolidimit te kombësisë shqiptare, te afirmimit te shqiptareve si komb me vete dhe te njohjes se identitetit te tyre kombëtare ne arenën ndërkombëtare. “Ne,- shkruante ai,- “…duam vetëm bashkimin dhe unitetin e racës shqiptare, përparimin e saj intelektual dhe ekonomik me qëllim që të bëhemi mjaft të fortë për të kundërshtuar atë që synon të na përpijë ne…”**

3/ Ismail Qemali e shikonte te ardhmen e shqiptareve ne Evropë dhe punoi nga ana diplomatike për këtë qellim.

Ai zhvilloi një aktivitet të dendur politik për njohjen e Shqipërisë në opinionin Evropian. Shpalli botërisht programin e tij autonomist në intervista e artikuj të botuar në shtypin shqiptar të kohës dhe në organe të huaja. Platforma politike e Ismail Qemalit në përgjithësi përputhej me atë të ideologëve të tjerë të Rilindjes, por me disa veçori në lidhje me rrugët e mjetet për sigurimin e autonomisë. Në këtë etapë të veprimtarisë së tij ai mendonte të vazhdohej rruga reformiste për sigurimin e autonomisë nga lart.

 

[i] Barbara Jelavich, “Historia e Ballkanit. Shekulli I XVIII dhe XIX”

[ii] Barbara Jelavich, “Historia e Ballkanit. Shekulli I XVIII dhe XIX”, fq.168-169

[iii] Jonilda Rrapaj dhe Klevis Kolasi Rasti kurioz i nacionalizmit shqiptar: vija e shtrembër nga një grup i shpërndarë klanesh në një shtet-komb: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/44 /1970/20595.pdf

***

Ky artikull është përgatitur nga Znj. Migena Kondo në kuadrin e programit të IOM Albania “Angazhimi i Diasporës Shqiptare në Zhvillimin Social dhe Ekonomik të Shqipërisë”, si pjesë e detyrës angazhmit së saj pranë Ministrisë së Kulturës për të mbështetur zbatimin e Strategjisë Kombëtare të Diasporës dhe Planit të Veprimit 2021 -2005. Opinionet e shprehura në këtë artikull pasqyrojnë pikëpamjet e autorëve dhe nuk janë domosdoshmërisht përfaqësuese të opinionit të Organizatës Ndërkombëtare për Migracionin (IOM).

Programi i IOM “Angazhimi i Diasporës Shqiptare në Zhvillimin Social dhe Ekonomik të Shqipërisë” finnacohet nga Ministria e Punëve të Jashtme Italiane për Bashkëpunim Ndërkombëtar, implementohet në bashkëpunim me Ministritë e linjës si dhe me si dhe përfshirjen operacionale të Agjencisë Italiane të Bashkëpunimit për Zhvillim (AICS) në Shqipëri.