Charles Baudelaire: Litari për Edouard Manet
Përktheu nga origjinali Besiana Kadare
Iluzionet, – më thoshte miku im, – janë ndoshta po aq të panumërta sa ç’janë marrëdhëniet që njerëzit krijojnë ndërmjet tyre, ose me sendet. Dhe kur iluzioni venitet, domethënë kur ne shohim një njeri apo një fakt ashtu siç ai ekziston pavarësisht nga ne, kemi atëherë një ndjenjë të çuditshme, të përbërë sa nga keqardhja për fantazmën e zhdukur, aq dhe nga befasimi i këndshëm përballë të vërtetës së re. Nëse ekziston një dukuri e qartë, e rëndomtë, që është gjithnjë e njëjtë dhe e një natyre që njihet menjëherë, është dashuria e nënës. Është po aq e vështirë të përfytyrosh një nënë pa dashuri mëmësore, sa një dritë pa ngrohtësi; a nuk do të ishte, pra, krejtësisht e përligjur që dashuria e nënës të shpjegojë të gjitha veprimet dhe fjalët e një nëne për fëmijën e saj? E megjithatë, dëgjoni këtë histori të shkurtër në të cilën unë kam qenë veçanërisht i mashtruar nga iluzioni më i natyrshëm.
“Mjeshtëria e piktorit më shtyn t’i vështroj me kujdes fytyrat dhe fizionomitë që më dalin përpara, dhe ju e dini vetë se ç’kënaqësi na jep kjo prirje, që na bën të na duket jeta më e gjallë dhe më kuptimplote sesa u duket të tjerëve. Në lagjen e largët ku unë banoj dhe ku pallatet janë ende të ndarë nga lëndina të gjera, më zinte shpesh syri një fëmijë, fizionomia veçanërisht çapkëne dhe e gjallë e të cilit më joshi që në fillim. Ai pozoi shpesh për mua, ndërsa unë e shndërroja herë në cigan të vogël, herë në engjëll, herë në Dashuri mitologjike. E kam bërë të mbante violinën e ciganit, Kurorën me Gjemba dhe Gozhda të Pasionit dhe Pishtarin e Erosit. Dhe aq shumë më bëri për vete çapkënllëku i tij, saqë një ditë iu luta prindërve, njerëz të varfër, që të kishin mirësinë ta linin të banonte tek unë, duke u premtuar se do ta mbathja siç i kishte hije, se do t’i jepja ca para dhe se nuk do ta detyroja të bënte punë tjetër veç pastrimit të penelave dhe pazarit. Kur e lau mirë fytyrën, djaloshi u bë shumë tërheqës dhe jeta që bënte tek unë i dukej si parajsë në krahasim me atë që do të kishte duruar në kasollen e prindërve. Vetëm se duhet të them që ky djalosh më habiti disa herë me ca kriza të çuditshme të një trishtimi të parakohshëm për moshën e tij. Shumë shpejt zunë t’i pëlqenin pa masë sheqernat dhe likeret, aq sa një ditë, pasi kisha vënë re që, me gjithë paralajmërimet e mia, ai prapë kishte bërë një vjedhje të këtij lloji, e kërcënova se do ta dërgoja te prindërit e tij. Pastaj dola dhe punët që kisha për të bërë më morën mjaft kohë.
“Përfytyroni tmerrin dhe habinë time kur, duke hyrë në shtëpi, gjëja e parë që më ra në sy ishte djaloshi im i vogël, miku mistrec i jetës sime, i varur në panelin e këtij dollapit këtu! Këmbët gati i ciknin dyshemenë, një karrige, që me siguri ai e kishte shtyrë me këmbë, ishte përmbysur pranë tij, koka e tendosur nga ngërçi i varej mbi njërin sup, ndërsa fytyra e buhavitur dhe sytë e shqyer me një vështrim të ngulët rrëqethës, më dhanë në fillim iluzionin se ishte ende gjallë. Ta zbrisja që andej nuk ishte punë aq e lehtë. Ai ishte i ngrirë krejt ndërkohë dhe mua më vinte një neveri e pashpjegueshme që ta lija të binte si thes përdhé. Duhej që ta mbaja të tërin me njërin krah, ndërsa me dorën tjetër t’i prisja litarin. Por kur kjo u bë, ende nuk mbaroi puna; përbindëshi i vogël kishte përdorur një spango të hollë që i ishte futur thellë në mish, dhe tani duhej që, me një gërshërë të imët, të gjeja litarin midis dy palave të ënjtura për t’i çliruar qafën.
“Harrova t’ju them që kisha bërtitur me të madhe për ndihmë; por asnjëri prej fqinjëve nuk erdhi të më ndihmonte, duke i ndenjur kështu besnik zakonit të njerëzve të qytetëruar, të cilët nuk duan në asnjë mënyrë, nuk e di sepse, të ngatërrohen me punët e një të varuri. Më në fund erdhi një mjek që deklaroi se fëmija kishte vdekur shumë orë më parë. Më vonë, kur na u desh ta zhvishnim për ta futur në arkivol, ngurtësia e kufomës ishte e tillë saqë, duke mos ia dal mbanë që t’ia përkulnim gjymtyrët, na u desh t’ia shqyenim dhe t’ia prisnim rrobat që të mund t’ia hiqnim.
“Shefi i policisë, të cilit, natyrisht, m’u desh t’i deklaroja aksidentin, më vështroi shtrembër dhe më tha: ‘E dyshimtë më duket kjo punë’, i nxitur me siguri nga një dëshirë e rrënjosur thellë dhe nga zakoni profesional për t’i futur frikën kujt t’i dilte përpara, të pafajshmëve dhe fajtorëve.
“Mbetej një punë e rëndësishme për t’u bërë, dhe vetë mendimi më shkaktonte një ankth të tmerrshëm: duheshin lajmëruar prindërit. Nuk më bënin këmbët. Më në fund e pata dhe këtë kurajë. Por, për habinë time të madhe, nëna u tregua shumë gjakftohtë dhe asnjë lot nuk ia njomi cepin e syrit. E shpjegova këtë fakt të çuditshëm duke u përpjekur të përfytyroja lemerinë që ajo duhej të provonte, dhe m’u kujtua proverbi ‘Dhimbjet më të tmerrshme janë ato të heshturat’. Ndërsa babai u mjaftua të thoshte me një pamje gjysmë të trullosur, gjysmë ëndërrimtare: “Fundja, ndoshta është më mire kështu; sidoqoftë, ai keq do të kishte përfunduar”.
“Ndërkaq, trupi ishte i shtrirë mbi divanin tim dhe, i ndihmuar nga një shërbëtore, unë merresha me përgatitjet e fundit, kur nëna e djalit hyri në atelie. Ajo donte të shihte, siç më tha, kufomën e të birit. Me të vërtetë që nuk mundja dot ta pengoja të dehej me fatkeqësinë e saj dhe të mos i lija këtë ngushëllim të fundit dhe të zymtë. Pastaj, ajo më kërkoi t’i tregoja vendin ku ishte varur i biri.
‘Oh, jo zonjë, – iu përgjigja unë, kjo do t’ju shkaktonte tepër dhimbje’. Dhe, ndërsa padashur sytë më vajtën te dollapi i përmortshëm, vura re me një neveri të përzier me tmerr dhe zemërim, që gozhda kishte mbetur mbi derë dhe prej saj varej ende një copë e gjatë litari. Unë u vërsula me gjallëri për të shkulur ato mbeturina të fundit të tragjedisë, dhe teksa po bëhesha gati t’i hidhja nga dritarja, e gjora grua më zuri krahun dhe më tha me një zë që të këpuste shpirtin: ‘Oh zotëri, m’i jepni mua këto, ju lutem, ju përgjërohem’! Dëshpërimi, kështu m’u duk mua, do ta kishte tronditur kaq shumë, saqë tani ajo ndiente dhembshuri për çka kishte qenë mjeti i vdekjes së të birit, dhe donte ta ruante si një relikte të tmerrshme dhe të shtrenjtë. – Kështu ajo m’i mori gozhdën dhe spangon.
“Më në fund! Më në fund, gjithçka ishte kryer. S’më mbetej gjë tjetër veçse t’i vihesha përsëri punës, më me gjallëri se zakonisht, për të hequr nga mendja pak nga pak këtë kufomë të vogël që obsedonte skutat e trurit tim, dhe fantazma e së cilës më lodhte duke më vështruar me sytë e saj të ngurosur. Por të nesërmen mora një paketë me letra: disa prej banuesve të pallatit, të tjerat prej pallateve fqinjë; njëra prej katit të parë, tjetra prej të dytit, tjetra prej të tretit, dhe kështu me radhë; disa ishin shkruar në një stil gjysmë zbavitës, si të donin të fshihnin nën një shaka të sipërfaqshme sinqeritetin e kërkesës; kishte të tjera që ishin krejt të paturpshme dhe të shkruara me gabime, por të gjitha kishin të njëjtin qëllim: të më merrnin një copë nga i bekuari litar zindjellës. Midis autorëve kishte, duhet ta them, më shumë gra sesa burra; por jo të gjithë, besomëni, i përkisnin klasës së ulët dhe të rëndomtë. I kam ruajtur ato letra.
“Dhe atëherë, papritmas, gjithçka u bë e qartë në mendjen time dhe kuptova përse nëna donte aq shumë të ma rrëmbente litarin dhe se me çfarë allishverishesh ajo kishte ndër mend të ngushëllohej”./exlibris.al
—————————————————
LA CORDE
À ÉDOUARD MANET
«Les illusions, — me disait mon ami, — sont aussi innombrables peut-être que les rapports des hommes entre eux, ou des hommes avec les choses. Et quand l’illusion disparaît, c’est-à-dire quand nous voyons l’être ou le fait tel qu’il existe en dehors de nous, nous éprouvons un bizarre sentiment, compliqué moitié de regret pour le fantôme disparu, moitié de surprise agréable devant la nouveauté, devant le fait réel. S’il existe un phénomène évident, trivial, toujours semblable, et d’une nature à laquelle il soit impossible de se tromper, c’est l’amour maternel. Il est aussi difficile de supposer une mère sans amour maternel qu’une lumière sans chaleur ; n’est-il donc pas parfaitement légitime d’attribuer à l’amour maternel toutes les actions et les paroles d’une mère, relatives à son enfant? Et cependant écoutez cette petite histoire, où j’ai été singulièrement mystifié par l’illusion la plus naturelle.
«Ma profession de peintre me pousse à regarder attentivement les visages, les physionomies, qui s’offrent dans ma route, et vous savez quelle jouissance nous tirons de cette faculté qui rend à nos yeux la vie plus vivante et plus significative que pour les autres hommes. Dans le quartier reculé que j’habite, et où de vastes espaces gazonnés séparent encore les bâtiments, j’observai souvent un enfant dont la physionomie ardente et espiègle, plus que toutes les autres, me séduisit tout d’abord. Il a posé plus d’une fois pour moi, et je l’ai transformé tantôt en petit bohémien, tantôt en ange, tantôt en Amour mythologique. Je lui ai fait porter le violon du vagabond, la Couronne d’Épines et les Clous de la Passion, et la Torche d’Éros. Je pris enfin à toute la drôlerie de ce gamin un plaisir si vif, que je priai un jour ses parents, de pauvres gens, de vouloir bien me le céder, promettant de bien l’habiller, de lui donner quelque argent et de ne pas lui imposer d’autre peine que de nettoyer mes pinceaux et de faire mes commissions. Cet enfant, débarbouillé, devint charmant, et la vie qu’il menait chez moi lui semblait un paradis, comparativement à celle qu’il aurait subie dans le taudis paternel. Seulement je dois dire que ce petit bonhomme m’étonna quelquefois par des crises singulières de tristesse précoce, et qu’il manifesta bientôt un goût immodéré pour le sucre et les liqueurs; si bien qu’un jour où je constatai que, malgré mes nombreux avertissements, il avait encore commis un nouveau larcin de ce genre, je le menaçai de le renvoyer à ses parents. Puis je sortis, et mes affaires me retinrent assez longtemps hors de chez moi.
«Quels ne furent pas mon horreur et mon étonnement quand, rentrant à la maison, le premier objet qui frappa mes regards fut mon petit bonhomme, l’espiègle compagnon de ma vie, pendu au panneau de cette armoire! Ses pieds touchaient presque le plancher; une chaise, qu’il avait sans doute repoussée du pied, était renversée à côté de lui; sa tête était penchée convulsivement sur une épaule; son visage, boursouflé, et ses yeux, tout grands ouverts avec une fixité effrayante, me causèrent d’abord l’illusion de la vie. Le dépendre n’était pas une besogne aussi facile que vous le pouvez croire. Il était déjà fort roide, et j’avais une répugnance inexplicable à le faire brusquement tomber sur le sol. Il fallait le soutenir tout entier avec un bras, et, avec la main de l’autre bras, couper la corde. Mais cela fait, tout n’était pas fini; le petit monstre s’était servi d’une ficelle fort mince qui était entrée profondément dans les chairs, et il fallait maintenant, avec de minces ciseaux, chercher la corde entre les deux bourrelets de l’enflure, pour lui dégager le cou.
«J’ai négligé de vous dire que j’avais vivement appelé au secours; mais tous mes voisins avaient refusé de me venir en aide, fidèles en cela aux habitudes de l’homme civilisé, qui ne veut jamais, je ne sais pourquoi, se mêler des affaires d’un pendu. Enfin vint un médecin qui déclara que l’enfant était mort depuis plusieurs heures. Quand, plus tard, nous eûmes à le déshabiller pour l’ensevelissement, la rigidité cadavérique était telle, que, désespérant de fléchir les membres, nous dûmes lacérer et couper les vêtements pour les lui enlever.
«Le commissaire, à qui, naturellement, je dus déclarer l’accident, me regarda de travers, et me dit: «Voilà qui est louche» mû sans doute par un désir invétéré et une habitude d’état de faire peur, à tout hasard, aux innocents comme aux coupables.
«Restait une tâche suprême à accomplir, dont la seule pensée me causait une angoisse terrible: il fallait avertir les parents. Mes pieds refusaient de m’y conduire. Enfin j’eus ce courage. Mais, à mon grand étonnement, la mère fut impassible, pas une larme ne suinta du coin de son œil. J’attribuai cette étrangeté à l’horreur même qu’elle devait éprouver, et je me souvins de la sentence connue: «Les douleurs les plus terribles sont les douleurs muettes». Quant au père, il se contenta de dire d’un air moitié abruti, moitié rêveur: «Après tout, cela vaut peut-être mieux ainsi ; il aurait toujours mal fini»!
«Cependant le corps était étendu sur mon divan, et, assisté d’une servante, je m’occupais des derniers préparatifs, quand la mère entra dans mon atelier. Elle voulait, disait-elle, voir le cadavre de son fils. Je ne pouvais pas, en vérité, l’empêcher de s’enivrer de son malheur et lui refuser cette suprême et sombre consolation. Ensuite elle me pria de lui montrer l’endroit où son petit s’était pendu. «Oh! non! madame, — lui répondis-je, — cela vous ferait mal». Et comme involontairement mes yeux se tournaient vers la funèbre armoire, je m’aperçus, avec un dégoût mêlé d’horreur et de colère, que le clou était resté fiché dans la paroi, avec un long bout de corde qui traînait encore. Je m’élançai vivement pour arracher ces derniers vestiges du malheur, et comme j’allais les lancer au dehors par la fenêtre ouverte, la pauvre femme saisit mon bras et me dit d’une voix irrésistible: «Oh! monsieur! laissez-moi cela! je vous en prie! je vous en supplie»! Son désespoir l’avait, sans doute, me parut-il, tellement affolée, qu’elle s’éprenait de tendresse maintenant pour ce qui avait servi d’instrument à la mort de son fils, et le voulait garder comme une horrible et chère relique. — Et elle s’empara du clou et de la ficelle.
«Enfin! enfin! tout était accompli. Il ne me restait plus qu’à me remettre au travail, plus vivement encore que d’habitude, pour chasser peu à peu ce petit cadavre qui hantait les replis de mon cerveau, et dont le fantôme me fatiguait de ses grands yeux fixes. Mais le lendemain je reçus un paquet de lettres: les unes, des locataires de ma maison, quelques autres des maisons voisines; l’une, du premier étage; l’autre, du second; l’autre, du troisième, et ainsi de suite, les unes en style demi-plaisant, comme cherchant à déguiser sous un apparent badinage la sincérité de la demande; les autres, lourdement effrontées et sans orthographe, mais toutes tendant au même but, c’est-à-dire à obtenir de moi un morceau de la funeste et béatifique corde. Parmi les signataires il y avait, je dois le dire, plus de femmes que d’hommes; mais tous, croyez-le bien, n’appartenaient pas à la classe infime et vulgaire. J’ai gardé ces lettres.
«Et alors, soudainement, une lueur se fit dans mon cerveau, et je compris pourquoi la mère tenait tant à m’arracher la ficelle et par quel commerce elle entendait se consoler».