Skënder Sherifi: LÉO FERRÉ, disa momente të prekshme me këtë këngëtar gjenial!
Dy slogane e karakterizojnë poetin më të madh të këngës frankofone: ‘Ni Dieu, ni Maître’ – dhe – ‘Amour… Anarchie’, besoj që e kuptoni!
Ah, kur e mendoj këtë njeri sot, po flas për këngëtarin gjigant francez, Léo Ferré, më vjen një mallëngjim dhe më mbushën sytë me lot. Përpos momenteve të bukura dhe delikate që kemi kaluar së bashku, një intimitet shpirtëror i rrallë, sepse nuk ndahen me çdokënd, ato lloj kujtimesh… për mua, ishte një nder me qenë së pari miku i tij, i respektuar dhe i vlerësuar nga ai personalitet i jashtëzakonshëm, një ndër poetët më të konsoliduar dhe imagjinativë të poezisë moderne frankofone të shekullit 20, por në fushën e muzikës dhe për mua baras, pa diskutim fare, me René Char, Louis Aragon, e plot të tjerë (por çuditërisht, vetëm ai nuk e besonte fare atë gjë, nga ai kompleksi i këngëtarit, të cilin e kishte edhe Serge Gainsbourgi, i konsideruar paraprakisht si një zhanër minor, i pa rëndësi të madhe, përpos argëtimit të masave dhe vallëzimit gjatë week-endeve, aq më tepër përballë Operës, Muzikës klasike, Jazz-it madhor, Pikturës apo Letërsisë, pra poetëve antologjikë dhe klasikë, që ishin referenca kudo nëpër shkolla, me Apollinaire, Baudelaire, Verlaine, Rimbaud, Mallarmé, Valéry… të cilët e gëzonin këtë prestigj dhe solemnitet, de fakto!).
Por kur i lexon sot tekstet e Léo Ferré-së, jo vetëm interpretimi i tyre në muzikë, por thjesht në një libër, apo në internet, habitesh me gjetjet metaforike dhe me fuqinë e tij poetike. Po, po, është poet gjigant, porse ju ka dashur me ngrënë bukë dhe me mbijetuar diqysh, sepse më thoshte disa herë vetë: Shiko, o Skënder, vëlla human, (frère humain) që ia kishte huazuar poetit gjenial të mesjetës François Villon – me një adaptim fenomenal të tekstit të tij, në këngë e muzikë ‘Balada e të varurëve’ dhe më tha: -Më kanë dhënë njerëzit sanduiçe për sevap, një copë bukë, si të isha kloshard, a e kupton, se kam përjetuar mizerjen nëpër Paris, ku nuk pyeste askush për poezinë. Pra, nëse do me qendruar si poet, dije që je i mbaruar dhe i sakrifikuar, miku im. Ti je një poet i vërtetë: shkon për t’i kënduar, lehur tekstet e tua, kudo në publik, për ta fituar ndonjë lekë. Duhet absolutisht me dalur tekstet nga libri, ose je i vdekur në aspektin shoqëror… nuk të merr askush në konsideratë dhe nuk do të lexon askush, pos miqëve të tu, gati për mëshirë dhe humanitet. Këndoj tekstet e tua sikurse unë, o Skender, miku im albanez, e mos bën hajgare… adaptoj në muzikë, ti vetë, pa e pyetur askënd tjetër… çoi të gjithë në hamam, Motherfuckers, se nuk duan kualitet dhe origjinalitet, përpos shtalb, grurë dhe elb për masat e skllavëruara dhe të kondicionuara! Mbretëron logjika e tregut dhe e konsumit, o mik, e jo ajo e shpirtit njerëzor, e vlerave të brendshme, jemi në prostitucionin e globalizuar, pas lekut dhe asgjë tjetër, porse ka ngelur një hapësirë e vogël minimale për qiftat tanë dhe na duhet për ta përdorur dhe shfrytëzuar, nëse duam me ngelur gjallë dhe me jetuar me artin dhe me meritat tona. Kaq mundem për të thënë, Mister Skënder Sherifi… a mos ke qenë Sherif dikur në Albanie? I dua shumë westernat në televizion, me dëfrejnë për së tepërmi, ngaqë shoh kuaj dhe peizhazhe të bukura.
-Jo, Léo, kam ndarë pleqëri nëpër Odat e Malësisë me ‘Mërgatën e Qyqeve’.
-Çudi e madhe, do jetë e shkruar, e predestinuar me siguri, sepse edhe ti, Sherif e ke sikurse se unë, një anë shpirtërore antike dhe mesjetare, ke rrënjë të thella dhe aty e marrim të dy forcën tonë, sepse jemi të lidhur me energjitë kozmike dhe tellurike, me pulsin tokësor, me ekonë e jehonave, me memorien e njerëzimit… a je dakort me mua?
-Absolutisht, po!… e ke formuluar në një mënyrë fantastike, tamam si poet! Lidhet me idenë e trashëgimisë dhe të transmetimit. Pastaj, se si zhvillohet konkretisht, kjo është një mister dhe një alkimi pak e komplikuar për ta shpjeguar ashtu me tri formula. Por, sado që jemi të vegjël si qenie njerëzore, i dashur Léo, përpos Unit tonë, personalitetit që kemi, unë mendoj, që jemi të gjithë po ashtu, e ditëm apo nuk e ditëm, edhe pjesë e Memories Njerëzore Universale. Prandaj, jemi të dy të ndjeshëm ndaj çdo evenimenti tragjik apo i padrejtë që ndodh kudo në botë. Kështu, që na flasin afrikanët, indianët Chiapas, amazonianët e xhunglave, sepse i llogarisim si familje, si pjesë e pikënisjeve tona, si fjala e parë e librit të pa shkruar.
-Hajde të të përqafoj miku im, se me kënd tjetër mund të flasim në këtë mënyrë aq të thellë… do na marrin të gjithë për të sëmurë nga mendja! Por ruaje me çdo kusht atë integritet që ke, a more vesh dhe mos i ul sytë, mos u shit para askujt, okay? Jemi poetë të zgjedhur nga Zoti, motherfuckers… E gëzojmë një liri të paparë, çka sot është sinqerisht një luks ekstrem, me gjithë këta skllevër modernë, aq të kornizuar dhe të asgjësuar, por të shkretit nuk e dinë… ngaqë, bota moderne, gjithë teknologjia dhe industria mekanike, ua ka thithur pulsin e jetës, energjinë vitale dhe krijuese, pra shpirtin, nektarin e tyre dhe janë përfundimisht të mbaruar! Duhet për t’i vajtuar!
-Ah, la, la, mon ami … a e di që edhe mua, më ka pas thënë dikush në Tiranë: duhet me ta hapur një vajtim kombëtarë, sepse i ka ardhur gjynah kur më ka pa dhe kur e ka kuptuar që do ta përjetoj si poet, një vetmi, një izolim dhe një moskuptim të paparë, pikërisht në vendin tim… ku askush, siç thotë proverbi, nuk është profet, pa shkuar në anën e kundërt të botës, për me të njoftur të huajt!
Léo Ferré-në e kam takuar rreth 6 herë në Paris dhe në Bruksel, bile më ka pas ftuar disa ditë edhe në shtëpinë e tij të Toskanës në Itali, në Kastelini in Chianti, ku jetonte nga fundi i jetës me shoqën e tij Marie dhe me fëmijët, në një qetësi frymëzuese absolute, ku e kishte studion dhe laboratorin e tij personal, për të punuar si artist.
Kur kishte nevojë për dikënd, si muzikant apo bashkëpunëtor, i thirrte dhe i vinin direkt aty në banesë. Ka qenë për nga natyra e tij e thellë, një anarshist i lindur, sepse tek ai nuk ishte vetëm një posturë artistike publike, por diçka e përjetuar në brendësi. Po ashtu, ishte rebel dhe i revoltuar, e urrente stilin e jetës borgjeze klasike ultra e kornizuar dhe e protokolluar, gjithë atë kodin e tyre strikt konservator… Po, i konsideronte si qenie të vdekura, si kufoma, si gaforre dhe fruta deti… komike!
Paradoksalisht i donte lukset, qejfet, anën hedoniste, lekun për ta shpenzuar, makinat e shtrenjta. Por, pos shijeve që ishin reale, e theksonte pak më tepër, edhe si shenjë provokacioni. Limit në aspektin subkoshient, se ai nuk e thoshte kurrë, por e kam përshtypjen, që pas disa viteve kloshardizëm si poet, sidomos nëpër Paris, në një moskamje absolute, e ka përjetuar atë situatë shumë keq dhe si diçka të padrejtë dhe është mbushur plot mllef dhe inat ndaj një pjesë të shoqërisë franceze e konsideruar si borgjeze dekadente dhe tani gjithë ky luks i afishuar, edhe pse na paraqitet si anarshist rebel, mund të jetë një lloj revanshizmi, që tingëllon si një provokim direkt – “A po e shihni, more mutsihane, se ku kam mbrri tani dhe a ju kujtohet se qysh me keni pas trajtuar dikur si poet”?! Porse nuk e kam biseduar kurrë këtë temë me të, se m’u dukte pak delikate dhe nuk e dija sesi mund të reagonte.
Mirëpo, unë personalisht, e kam vlerësuar gjithmonë, si një person komplet i sinqertë në çdo pozicionim të tij individual apo shoqëror. Besoj, që me eksperiencën që kam akumuluar gjatë jetës sime, i kam ato antena apo radare speciale, skanere intime, për ta kuptuar se kush ka postura false artificiale dhe kush është autentik me veten?
Më kujtohet një moment kur ishim të ulur me disa miq të tij rreth një tavoline të madhe, shumica pej tyre, ishin nga bota muzikore, por edhe poetë, piktorë dhe ishte dikund nga qoshja një tip i verbër. Ishim duke ngrënë, pirë verë dhe biseduar së bashku… Léo Ferré ishte i shoqëruar me një mik të ngushtë surrealist, një majmum i llojit shimpanze me emrin Pépée, nëse nuk gaboj, dhe e donte për së tepërmi, si të ishte fëmija i tij… shikohej që ishte një marrëdhënie speciale, e privilegjuar. Dhe më bëri një gjë shumë përshtypje: inteligjenca intuitive e atij majmuni, gati si një njeri, bile më turbulloi deri dikund, sepse e mendova racën tonë njerëzore, teoritë e Darvinit mbi evolucionin, trungun gjenealogjik, e të tjera, por më fiksonte ai shimpanze drejt në bebëzen e syrit, si t’ishte duke më skanuar apo duke ma kaluar një mesazh Iks?
I thashë vetes: “Po a mos kam lidhje edhe unë me këtë majmun, a mos e kam kushëri të largët”? Por nëna ime, dervishe sufiste Xhevahire Sadria e urrente atë teori dhe nuk e duronte idenë që mund të vijmë nga majmuni? Kurse unë isha vetëm në pikëpyetje me veten, pa asnjë ide të saktë mbi atë çështje, bile as sot nuk e di dhe më duket akoma një enigmë. Pra, nga vjen njeriu? Qysh ka kaluar nga majmuni tek njeriu i Neandertalit dhe Kromanjonit dhe pastaj tek njeriu më modern i sotit? Po majmunët e tjerë, pse nuk e bënë atë evolucion? Sinqerisht, nuk di se çka me thënë? Por e di që majmuni shimpanzé i Léo Ferré-së, m’i ka shtruar disa pyetje dhe më ka analizuar thellësisht. Ishin rreth 8 deri 10 persona rreth tavolinës, imagjinojeni mirë… dhe dikur e kapi shishën e verës në dorë, dhe ia mbushi gotën vetëm atij personi që ishte i vërbër, por jo të tjerëve. Ec e kuptoje atë gjest? Me preku thellësisht gati për t’u emocionuar. I thashë vetes, qysh e ka atë humanitet të thellë ai majmun? Dhe na tha Léo Ferré – merreni një leksion të fortë nga Pépéja, shimpanzeja im. Më tepër humanitet ka ky, sesa gjysma e njerëzimit aktual!
Çudi e madhe, sepse ashtu kam pas menduar edhe unë disa herë, pa e thënë ashtu publikisht, për macën time siameze Havana, një marksite inteligjente plot humanitet.
Kisha atë përshtypje që i kuptonte shumë gjëra intime më mirë sesa njerëzit. Sepse i interpretonte për mrekulli të gjitha energjitë, humoret e momentit, disponimet dhe irritimet, qejfet dhe idhnimet, gëzimet dhe dëshpërimet, format dhe lodhjet, vuajtjet shpirtërore apo emocionale dhe dinte perfekt sesi duhet për t’iu përgjigjur? Diçka me të vërtetë duket fenomenale, një dhunti prej Zotit… nga një mace komuniste, pro Fidel Castro…
(Po e lëshoj tani për ta nderuar, një muzikë tradicionale kubaneze të muzikantëve që i ka pas filmuar mrekullisht bukur, miku im gjerman, regjisori Wim Wenders – «Buena Vista Social Club», t’i bëjmë tri minuta pushim, për memorien e macës time Ulisin, e ardhur nga larg dhe që na ka pas kushtuar dikur rreth 300 dollarë, para 30 vitesh dhe po e bashkojmë në atë homazh edhe majmunin e Léo Ferré-së, që e meritonte plotësisht). Bile thoshte gjyshja Rushe Brahimja nga Plava dhe Gucia – «Shikoni o burra… kafshët janë sikurse ne, kanë shpirt, dhimbje, mërzi, humore, gëzime dhe idhnime, depresione, ëndrra dhe dinë çdo gjë sikurse ne, porse nuk i kanë fjalët tona për t’u shprehur, e prandaj, nuk i kuptojmë fare dhe i paragjykojmë gabimisht si shtazë, por e kemi komplet gabim! Mbajeni mirë në mend, a më kuptuat, se përndryshe, do ju hanë Kalukënxha»!
Pastaj, një ditë tjetër, kur ishim ulur vetëm të dy, duke pirë verë me pak djathë, ma pat treguar një histori të bukur mbi një Bufë (Hibou) të cilin e ka pas gjetur pak të lënduar nga flatrat duke shëtitur në një mal dhe e ka pas sjellur tek shtëpia, për ta ushëqyer dhe për ta mjekuar. Dhe dikur e ka pas adoptuar si anëtare të familjës, ngaqë vinte dhe shkonte lirisht ku donte, por u kthente rregullisht tek shtëpia e Léos.
Dhe po më thotë gjysmë i përlotur: “Shiko, o Skënder, nuk e beson vetëdijen humane që kanë këto kafshë, janë mister dhe mrrekulli e vërtetë… për shembull, më vjen ky buf, rregullisht mbi supe të mia dhe ulet aty pas veshit tim qetësisht, më bën shoqëri. Por nuk vjen kurdo, ashtu lidhje dhe pa lidhje, kur nuk je i disponuar, por çuditërisht gjithmonë në momentin e duhur, që e kap instinktivisht mirë. Si të ishte aty me të falënderuar ty për shërbimin dhe kurimin që ja ke ofruar, po ashtu edhe mikëpritjen. Mirëpo, aty ku më ka habitur, është fakti, që sa herë që me sheh ose më ndien si të mërzitur, të përmalluar nga diçka dhe në ato momente, unë për nga natyra ime, çka ia kam inat vetes, por jam super i ndjeshëm, emocional dhe përlotohem shumë shpejt… e kupton direkt situatën bufi dhe vjen me sqep të gojës për të m’i pi apo thithur lotët në qoshën e syrit tim, pa më lënduar fare, me një delikatesë ekstreme. Dhe tani duke ma përshkruar atë ngjarje intime, filloi për të qarë si fëmijë, por edhe unë u emocionove dhe më erdhen lotët e pakontrolluara dhe e kaluam një moment së bashku në heshtje totale duke lotuar, në kujtim të atij bufi gjenial, i ardhur ndoshta si mesazher i Zotit, për të na humanizuar ne, një specie autodestruktive dhe e çmendur, e abonuar në shkollat e Shejtanit. Dhe dikur, u përqafuam si vëllezër, se na lidhi ai farë sekreti intim së bashku.
Ka qenë tip me të vërtetë fantastik, një artist i frymëzuar me një imagjinatë të rrallë në poezi, gati si i diktuar nga lart, poet i lindur, por edhe muzikant perfekt, i formuar në çdo fushë si kompozitor, shef orkestrimi, pra, nuk kishte një pikë, të cilën nuk e zotëronte.
Sinqerisht, kur e mendoj, me pas qenë i pasur, do kisha paguar me miliona, për ta pasur vetëm gjysmën e talentit dhe potencialit të tij muzikor, sepse e di që do kisha shpëtuar për nga ana materiale, ngaqë do kisha vepruar tamam si ai, duke i adaptuar unë vetë tekstet e mia në muzikë, të cilët do e kishin gjetur automatikisht publikun e tyre, në regjistrin apo repertorin elitar: “kënga e autorëve poetë, kur e keni sot, në top nivel, Jacques Brel, Georges Brassens, Jean Ferrat, Claude Nougaro, Barbara, Charles Trenet, Charles Aznavour, pa folur për Bob Dylanin dhe Leonard Cohen».
Të gjithë e kanë gjetur rrugën dhe publikun e tyre dhe kanë jetuar me artin e tyre të kthyerr në muzikë. Dhe sot, ja kam edhe unë mjaft inat vetes, që nuk e posedoj fare atë potencial muzikor, Motherfucker dhe më duhet për t’iu lutur gjithfarë sharlatani muti, që mendon vetëm për lekë dhe biznes, më flet për treg dhe konsum, por në asnjë mënyrë për ART, për shije elitare, për ambicion artistik dhe estetik, si të flisnin për një popull shqiptar injorant, baraz me bagëti, komplet të pa mend, as kulturë dhe të cilët usheqehen vetëm me mutsihane dhe tallavahane banale, me produkte të bastarduara… kinse nuk kanë fare shije as kërkesa më madhore dhe që ata vetë i kërkojnë këto lloj ushqimesh artistike. Kurse, në realitet është krejt e kundërta, ngaqë janë të kondicionuar dhe të diktuar për të përpi vetëm këto lloj produktesh absolutisht të pavlerë fare. Kurse ata që dojnë diçka elitare të rafinuar, edhe në qofshin 10 përqind të popullsisë, tregu shqiptar i kontrolluar dhe i bllokuar komplet nga injoranca, nuk ua shërben as mundëson fare atë lloj kënaqësie, me pretekst që duhet të dominojnë gabelhania, trullografia dhe amnezia e përkoshme komerciale, që mund të shitet shpejt dhe harrohet edhe më shpejt. Pra, produkte hiper konsumi, jo për shpirtin e thellë njerëzor, për botën intime të njeriut, por për instinket e tij bazike dhe primare, ose produkte për nevojtore, ha e dhiej!
Për të ardhur sinqerisht keq për popullin tonë! Por kur nuk reagon, mirë ia bëjnë…
Shpeshherë, Léo Ferré më ka folur mbi Rembonë, Bodlerin, Aragonin, artistat që i donte për së tepërmi, mbi artin e poezisë dhe sesi duhet me e ringjallur sot gjuhën poetike, gati në gjendje kome të avancuar, diçka muzeale, e momifikuar, si gjurmë nga e kaluara, por pa lidhje direkte me pulset dhe realitetet e sotit nepër fshatra apo metropole të botës… dhe e kishte shumë me të drejtë, ngaqë edhe unë, që në moshën 14-vjeçare, kur kam pas nisur për të shkruar, e dija mirë, që duhet me dalur absolutisht nga të gjitha këto norma hiper klasike dhe konformiste të shkrimit poetik.
Pra, duhet për t’u njohur aq sa është e mundur, me gjuhën, universin dhe stilin e gjeneratave të sotit dhe të nesërmit, pra me e ndjekur thjesht evolucionin e kohës, e jo me ngelur akoma sot tek Anatole France, apo tek Rilindja Kombëtare, por me folur direkt me shekullin 21, përmes Poezisë, Filmit, Teatrit, Muzikës, Pikturës, etj…
Me i respektuar si vlera evidente historike, po me i celebruar kur duhet dhe siç e meritojnë, po… por me ecur me modernitetin e kohës, e jo me stagnuar në vend!
Kështu, që tekstet e Léo Ferré-së, pos fuqisë poetike që kanë, janë super moderne dhe aktualë në temat e trajtuara dhe e kanë shkundur siç duhet poezinë klasike, e cila ka qenë tepër e demoduar, e ndryshkur, e momifikuar dhe e pluhërosur.
Mirëpo, ai vuante shpirtërisht nga brenda, nga një mos vlerësim apo denigrim, i elitave kulturore apo akademike franceze, kinse ky është vetëm një këngëtar, në thojza, një tip që vjen për t’i argëtuar njerëzit përmes një spektakli life… kurse ne jemi njerëz seriozë, autorë, filozofë, intelektualë të shkallës së lartë, tipa të abonuar nëpër bilioteka, arkiva dhe universitete e jo në kafe, bare dhe bordele… Kështu, që do na lexojnë vetëm ata që e meritojnë, që na kuptojnë veprimtarinë, sepse, arti ynë është madhor, e jo hajgare për të kënduar në skenë… kjo ishte ideja! Kështu, që gjithë këta këngëtarë, nuk mund të pretendojnë për ta pasur statutin tonë, si autorë madhorë dhe referencialë të republikës franceze… le të rrinë aty ku janë, tek kënga dhe spektakli… për mos me thënë, duke i nënçmuar qëllimisht, tek gabelhanja!
Por mua dhe Pierre Seghersin, gjithmonë na ka irrituar dhe skandalizuar ai lloj diferencimi. I kam thënë disa herë Ferré-së, por edhe një herë Gainsbourgut, pas një koncerti të tij në Bruksel: «Shikoni, jeni poetë gjigantë të modernitetit francez, baras me ikonat aktuale të poezisë… mbajeni mend prej meje dhe mos toleroni asnjë nënvlerësim të krijimtarisë suaj, a moret vesh? Nuk është as Aragoni, as René Char, as tjetri më i mirë, më i fuqishëm apo më origjinalë sesa ju! Mund t’ua firmosi direkt»!
Natyrisht, që ju vinte mirë, Ferré-ja më përqafonte, por më thoshte, – nuk kemi çka me bërë, sepse shoqëria është e ndërtuar kështu, mbi këto lloj normash.
Unë i thoja: “Po pshurr në këto norma, o burrë, dinamitoi pa hezituar dhe impono normat e tua… dhe pastaj, bashkohu me disa shokë sikurse ti, që janë në poezi dhe në muzikë, afirmoni publikisht disa gjëra në të cilat besoni ju, 100 përqind dhe denonconi pa mëshirë pozicionimet e gabuara të intelektualëve francezë. Pse duhet për ta pranuar gjithë këtë nënçmim dhe denigrim? Nuk e kuptoj»?
Pos asaj, Léo Ferré-ja, më mirë se askush, i ka shërbyer pikërisht në muzikë, poetët madhorë francezë, duke ua kënduar tekstet e tyre. (Rembo, Verlaine, Baudelaire, Villon, etjerë) por unë ju këshilloj nëse e zotëroni mirë frëngjishtën, lexoni seriozisht tekstet fenomenale të Léo Ferré-së, se për mua, do e merrëni një leksion se çka mund të jetë poezia moderne franceze në top nivel dhe e lidhur direkt me realitetin e sotit? Por aty, ku e ka mirë, miku im Ferré, është fakti, që aktualisht pak kush, për mos me thënë askush, nuk lexon poezi, pra, nuk shkon në një librari për ta blerë një libër me poezi… është diçka evidente… pyesni libraristët? As këtu, as në Francë!
Konsiderohet si zhanër muzeal, i vdekur, si gjurmë e një të kaluar, si diçka elitare, abstrakte, e komplikuar për t’u deshifruar, nuk ka përralla as narracion “na ishte një herë filani dhe fisteku, e takuan një krijesë sublime dhe ndodhi kjo …”, tingëllon si një mister, një lutje, një heshtje, një nënteskt i pa kuptueshëm, e pse ta lodhim trurin me këto budallëqe? Është bota intime, sekrete dhe e brendshme e filanit, por çka po më duhet mua sot, që jam mes Bill Gatesit, Elon Musk dhe Karteleve?
Këtu, tek ne në Tiranë apo në Prishtinë, por edhe në Bruksel, Paris apo New York mbretëron dollari, kulti i viçit të artë, materializmi ekstrem i shthurrur, por jo shpirti i brendshëm njerëzor, nuancat dhe misteret e tij… se nuk fiton askush 5 lekë me atë punë! Na duhen gjëra konkrete, ku do e korrim një përfitim material më në fund. Prandaj, siç ma ka pas thënë mua Léo Ferré para 30 apo 40 vitesh, imagjinojeni tani largpamësinë e tij, anën vizionare… që poezia për t’u lexuar në një libër, ka marrur fund ajo punë… vetëm duhet ndonjë kopje si gjurmë për arkiva dhe biblioteka. Pikë!
Por sot, duhet absolutisht që poezia të dalë sa më parë nga libri i shkruar dhe ta takojë publikun e saj, përmes çfarëdo performance artistike life. Bile kur e mendoj sot, çuditërisht e ka pas kuptuar atë gjë perfekt edhe Allen Ginsbergu, i cili ishte fans i performancave dhe i akumulonte kudo që e thirrnin. Kurse, unë e kam kuptuar pak më vonë! Sa herë ma ka përsëritur Léo Ferré-ja – «Këndoi tekstet e tua, ti vetë, o mik, se përndryshe do jesh i mbaruar dhe do ngelesh për t’i dhënë 2 franga franceze nën një urë të Parisit, si kloshard, ose si poet i mallkuar, por nuk ia vlen për ta përjetuar gjithë atë degradim. Futi tekstet e tua në spektakël, a more vesh, more naiv albanez»!
Dakort me ty miku im, por nuk jam këngëtar, as muzikant… Bullshit! Jam i varur nga dëshira e të tjerëve, që sot shiten të gjithë për lekë dhe dhjesin në art, se nuk e kanë fare atë qëllim, apo atë ambicien për ta lënë një vepër apo një gjurmë madhore, por për ta fituar lloton e rastit. Pra, jam i rrethuar me sharlatana, o mik!
Tani, le ta shohim së bashku, rreth një flije të Dibrës, me pak kos dhe çaj, se cili ka qenë rrugëtimi njerëzor dhe artistik i mikut tim Léo Ferré… burrë Malësie dhe Italie. Ka lindur me 24 gusht 1916 në Monaco dhe ka vdekur në Itali (Castellina in Chanti) me 14 korrik 1993, në moshën 76-vjeçare, çudi për nga ana simbolike, ditën e Festës Kombëtare franceze, të himnit me Marsejezën… çka e rikujton Historinë e Francës dhe Revolucionet. Shenjë interesante për këtë anarshist të lindur! Por është varrosur në Monaco, në rezervën e miliarderëve, mes lavatriçeve ndërkombëtare. Ha, ha, ha!
Ironi e madhe me fatin! Nëna e tij ka qenë një femër modeste popullore, një rrobaqepëse monegaske, Marie Scotto, ndërsa babai i tij, Joseph Ferré, ka qenë Drejtor i Personelit në Kazinon e famshme të Monakos, ku nuk vjen kushdo për të luajtur bixhoz, apo për t’i sharmuar femrat dhe meshkujt. Mirë është për t’i pasur xhepat plot me lekë dhe çeka, ose me qenë ndonjë zhigolo super i stërvitur. Léo lind francez, por pastaj, do e kërkon nënshtetësinë e Monakos, të cilën do ia dhurojë vetë Princi Rainier, si artist i njohur. Që në moshen 7-vjeçare këndon si soprano, në korin e Katedralës së Monakos. Do e zbulojë po ashtu, edhe mjeshtërinë teknike të Polifonisë, përmes mësuesit së tij kompozitor, Louis Lazarre Perruchot. Tani, mixha i tij Albert Scotto, një violonist i shkëlqyer pranë Orkestrit të Monte-Carlos dhe po ashtu Drejtor i Teatrit të Kazinos, ku vinin të gjithë spektaklet e rangut profesional ndërkombëtar, i propozon nipit të tij Léos, për t’i pa, por edhe për t’i shijuar paralelisht të gjitha provat paraprake, çka do jetë një leksion fenomenal për të. Duke qenë në epiqendrën artistike të një vendi aq të privilegjuar, do zbulojë një botë të tërë me Beethoven-in, disa shef orkestrash dhe interpretë të famshëm të asaj epoke dhe sidomos kompozitorin Maurice Ravel, i cili vjen rregullisht aty për provat e spektaklit të tij dhe i cili e impresionë thellësisht Léo Ferré-në. Në moshën 9-vjeçare, babai i tij Jozefi, tepër i ftohtë, egoist dhe autoritar, e dërgon Léo-në në një internat në Liguri të Italisë, në kolegjin Saint-Charles de Bordighuera. Do qëndrojë aty 8 vite, prej vitit 1925 e gjer në 1933, komplet i mbyllur dhe i abuzuar seksualisht, siç e dëshmon ai vet, në veprën e tij “Benoît, misère” e botuar tek Robert Laffont, në 1970, një libër auto-fiksion, do të thotë biografi e romancuar, ku flet për praktikat pedofile të disa prej atyre «vëllezërve të shkollave kristiane dhe po ashtu nga kujdestari kryesor. Bravo, u qoftë, për këtë edukatë morale fetare, aq shembullore… mirë që mund ta duroni imazhin tuaj në pasqyrë”! Aty e thellon zotërimin e solfezhit, praktikën e disa instrumentave muzikorë kishtarë, dhe në moshën 14-vjeçare kompozon një ‘Kyrie’ (kirinë), ose një lutje liturgjike për një meshë, me 3 zëra dhe një melodi, e inspiruar direkt nga poezia e Paul Marie Verlaine ‘Diejt e praruar – Soleils couchants’.
Fshehtas lexon autorët e konsideruar si perversë dhe amoralë nga vëllëzërit kristianë të kolegjit, ose autorë të ndaluar, sipas kriterëve të tyre subjektive natyrisht, sikurse Volteri, Bodleri, Remboja, Verleni, Mallarmeja… Po aty, e dëgjon për herë të parë, fjalën ‘anarshi’ dhe e hap fjalorin për ta pa domethënien e saj të saktë – ose: kundërshtimi sistematik i çdo lloj formë autoriteti, ngado që mund të vjen. Dhe në brendësinë e tij, do vendosë për të qenë anarshist, rebel, subversiv dhe i revoltuar kundër çdo formë diktati, imponimi me dhunë, manipulimi psikologjik dhe moral, klisheje për ta favorizuar konsumimin banal të masave, pa asnjë mendim kritik dhe përhapjen e injorancës dhe idiotësisë globale… kundër të cilës, nuk ekziston për fat të keq, asnjë lloj vaksine në botë!
E ja, pra, sesi dhe qysh formohet karakteri i një personi, që nga adoleshenca e tij, kështu që do t’i përmbahet besnikërisht asaj vije filozofike dhe morale, gjer në fund… natyrisht, me disa paradokse apo kontradikta për nga aspekti praktik i jetës, sepse kur e fiton një famë dhe ke tani plot lekë në dispozicion, do i shijosh disa lukse dhe do kesh të tjera lloj marrëdhëniesh me jetën dhe me shoqërinë, e cila do të akuzon dikur si i shitur, si tradhëtar ndaj kauzës tënde anarshiste dhe revolucionare, si një person oportunist dhe i pa sinqertë. Çka i ka ndodhur edhe Léo Ferré-së. Por unë, nuk kam qenë kurrë i atij mendimi! Sepse, në thelb, edhe unë vet, i kam dashur lukset, bile i kam pas përjetuar të gjitha pa limit, i kam pasur shijet e rafinuara dhe i kam akoma sot, si gjysmë kloshardi në pension, por në anën tjetër nuk e kam ndryshuar kurrë vijën time ekzistenciale dhe intelektualë, që nga adoleshenca ime dhe kam ngelur totalisht besnik ndaj vetvetes.
Prandaj, e kuptoj perfekt mikun tim Léo Ferré! Por çdokush nuk mund ta kuptojë, sepse, e interpreton si të ishte një provokim dhe një lloj tradhëtie ndaj vetvetes.
Po sa rikthehet në Monako, i shikon të gjitha spektaklet, sidomos ato të Ravelit, me Bolero-në dhe e merr më në fund gjimnazin (baccalauréat) në Liceun ‘Alberti i parë’.
Dëshiron për ta vazhduar aventurën e tij me Konservatoriumin e Muzikës në Paris, por babai i tij e refuzon kategorikisht, kështu, që pa ndonjë financim familjar ose ndonjë rrogë mujore në mjedis të kryeqytetit francez është e pamundur për të jetuar…
Në vitin 1935 shkon në Paris, për të studiuar drejtësinë dhe shkencat politike, dhe aty qëllon student edhe zoti François Mitterrand (i cili do bëhet dikur Presidenti i Republikës gjatë 14 viteve), mirëpo ai e përfundon shkollimin e tij në vitin 1937. Tani edhe pse nuk i interesojnë fare ato studime, porse ia imponon familja e tij, Léo merr diplomën e Shkencave Politike gjatë vitit 1939, por në mënyrën e tij autodidakte, do e thellojë muzikën, pianon dhe letërsinë, sepse është i dashuruar pas fjalës poetike dhe e ka atë dhunti për të shkruar. Mirëpo është pragu i Luftës II Botërore në Europë, kështu që do e mobilizojnë në infanteri dhe pastaj tek shkolla e Oficerëve të Rezervës. Shtrohet pyetja: A e ka pas takuar zotin Shpend Sherifi, oficer i Zogut? Do e verifikojnë të gjitha organet informative të specializuara.
Dikur do e demobilizojnë të shkretin, pas 100 intervenimeve të Mahmut Bakallit me shokë, ngaqë e shohin që ky njeri nuk është fare për luftë, por për t’a droguar gjithë mymëleqetin, me poema dhe dajre gabelësh. Ha… ha… ha… na i sillni dy birra!
Në vitin 1940, për ta celebruar martesën e motrës së tij, shkruan një Avé Maria për organo dhe violonçel. Pastaj fillon për të kënduar në publik gjatë vitit 1941, në Teatrin e Monte Carlos, me një pseudonim «Forlane». Pas një koncerti në qytetin francez Montpellier takon këngëtarin e famshëm Charles Trenet, të cilit ja jep 3 tekste të tij dhe e këshillon – “mos i këndon ti vetë tekstet e tua, por ua jep të tjerëve, a more vesh, se nuk je për skenë”? Sa për t’u stabilizuar pak, do martohet me Odetën dhe do shkojnë për të jetuar në fermën ‘Beausoleil’ të Monakos, pa lekë dhe as lesh mbi vesh. Si kapital bazë i kanë 45 ullishta, 1 dele, 1 mushk, 3 lopë, një qen policorë dhe shesin pak qumësht për të mbijetuar. A ju kujtohet tani, o miq, ajo TABLOJA 1, e librit tim «Festivali i Pasioneve» – Si mund të bëhesh poet duke shitur konserva qumshti në shesh? Vaj halli… Në vitin 1945 – Léo është akoma fshatar dhe merr aty-këtu çfarëdo pune për ta fituar ndonjë lekë. Por e takon rastësisht të madhen Edith Piaf, e cila e stimulon për ta tentuar shansin e tij në Paris.
Fillimet e tij në Paris gjatë vitit 1946 janë mjaft të vështira dhe mezi hanë bukë. E ka një kontratë 3 mujore në kafën e njohur «Le Boeuf sur le Toit – Vici mbi kulm» ku do luan fillimisht me piano, sa për t’i përcjellur artistët dhe do bashkëpunojë pastaj me këngëtarin dhe aktorin Jean René Caussimon. Pra do i përpunojnë dhe muzikalizojnë disa tekste si: «A la Seine – Monsieur William – Le temps du Tango – Comme à Ostende – Ne chantez pas la mort”… Do e bëj një turne nëpër ishujt antijeze nga Martinika, e cila do jetë katastrofike. Pa asnjë cent në xhep, bën 6 muaj për t’u rikthyer në Paris. Do merret pastaj romantikisht, si idealist me gjithë ata anarshistë spanjollë që kanë ikur nga gjenerali fashisht Franco, për në Francë. Do ta inspirojnë për disa tekste poetike këngesh. Për ta fituar ndonjë lekë, sa për të mbijetuar si bohem, punon ku të mundet, gjatë 7 viteve, nëpër klubet dhe bodrumet e Parisit, ku ka këngë dhe muzikë. «Les trois Mailletz – L’Ecluse – Milord l’Arsouille» të cilat i drejton një mik i tij, zoti Francis Claude, me të cilin i shkruan disa tekste, dhe sidomos “La vie d’artiste” për ta ilustruar ndarjen e tij me të shoqen, Odeta, në vitin 1950. Tenton me çdo mënyrë për t’ua dhënë tekstet e tij disa interpretëve francezë të njohur, me shpresë që do t’i pranojnë dhe kështu e merr ndonjë honorar.
Kemi mes tyre: Yvette Giraud, Rénée Lebas, Henri Salvador, Edith Piaf, Les Frères Jacques, Yves Montand dhe sidomos Catherine Sauvage, më e interesuara prej të gjithëve ndaj tekstëve të tij, e cila do e ruajë besnikërisht atë farë lidhje të një fanse të Léo Ferré-së, sepse do ia interpreton me plot entuziazëm disa këngë.
Gjatë atij viti 1950 takon, në rue du Bac në Paris, zonjën Madeleine Rabereau me të cilën përjeton një pasion të vërtetë dashurie. Do deklarojë «kjo femër është alter-egoja ime, ajo që më plotëson mua»! Do jetë natyrisht Muza e tij, por e ka edhe një influencë pozitive në qendrimin e tij global, ngaqë e fuqizon moralisht dhe ekonomikisht, e këshillon, e vesh siç duhet, ia përforcon besimin ndaj vetvetes… Dhe do jetojnë së bashku me vajzën e Madeleines, Annie Bizy, në bulevardin Pershing të Parisit. Léo do e firmosë një kontratë diskografike 3 vjeçare me shtëpinë prodhuese komuniste «Les chants du Monde». Nga qershori, futet në studio dhe i incizon 14 këngë në disk 78 rotacione. Pastaj, shkon në Angli, sa për ta luajtur një rol të vogël të një pianisti, në filmin britanik «The Cage of Gold» të regjisorit Basil Daerden. Në vitin 1951 bën një incizim radiofonik të një tregimi lirik «De sacs et de cordes – që mund të thuhet në shqip – Thasë dhe kanopë” ku interpreton tekstin aktori prestigjioz francez zoti Jean GABIN. Dhe me atë rast, do i jipet mundësia për ta drejtuar një orkestër simfonik me kor. Gjatë vitit 1947, Léo prodhon dhe do i animon vet në radionin Paris Inter – disa cikle emisionesh mbi muzikën klasike.
Mund t’iu them që mes të gjithë atyre «Këngëtarëve-poetë në esencë – autorë elitarë të këngës franceze» me një repertor të nivelit artistik sa më të lartë, Léo Ferré ka qenë më i plotësuari dhe më i formuari mes të gjithëve (Brassens, Brel, Ferrat, e të tjerët) sepse, e ka zotëruar perfekt muzikën klasike, operën, kompozimet, solfezhin, historinë e muzikologjisë, disa instrumente, mes të cilave pianon; ka dirigjuar edhe orkestra simfonike dhe ka shkruar disa tekste poetike për këngë, sinqerisht të një niveli eksepsional, të cilat të mahnitin edhe nëse i lexon thjesht ulur në një kolltuk, si çfarëdo poeti madhor botëror. Unë, natyrisht, e dua shumë këtë gjeneratë artistësh, të cilët nuk e kanë bërë asnjë koncesion ndaj artit apo tregut, por e kanë ruajtur drejtimin e tyre artistik super ambicioz, me çdo kusht dhe kundër çdo kujt. Prandaj kanë hyrë të gjithë si referenca madhore në historinë e këngës franceze!
Unë jam çuditur se pse nuk ekziston një tentativë e tillë në Shqipëri apo në Kosovë? Ku është repertori i autorëve madhorë shqiptarë në muzikë, i cili nga larg, mund të krahasohet me këta kolosë të Francës, apo me Bob Dylanin, apo Leonard Cohen? Prandaj për ta plotësuar eventualisht këtë vakuum tragjik, erdha në Tiranë dhe në Prishtinë, me këte ofertë atdhetare, përmes veprave të mia – LOVE SONGS. 1 dhe 2, me 200 tekste në dispozicion të këngës elitare poetike shqiptare. Porse do ma kishin ditur për nder, për t’i ftuar në një darkë në një restorant, apo për t’ua ofruar një week-end në një resort 5 yjesh… kaq, merret në konsiderim tek ne, arti dhe kultura autentike. E pra, e kisha qëllimin e ndershëm dhe dinjitoz, për ta pasuruar thesarin e repertorit muzikor shqiptar… Në Maqedoni, ndërtojnë qëllimisht qendra komerciale tregtare, mbi sitet antike arkeologjike, ku ka gjurma dhe dëshmi, të cilat nuk iu pëlqejnë shumë palës maqedone. Mirëpo nuk reagon aspak pala shqiptare, e cila është e përfaqësuar në të gjitha instancat e shtetit maqedonë, me parlament, ministri dhe akademi? E pse?
Ministria e Kulturës është kulmi i anti-kulturës… Shtëpitë botuese, nësë do i marrim ato më të njohurat, Toena, Dudaj, Dukagjini, Koha Ditore… të gjitha, e kanë fjalën biznes të kolisur paraprakisht në ballë, dhe nuk kanë asnjë lloj lidhje, me mbrojtjen, mbështetjen, dhe afirmimin e vlerave letrare të kombit shqiptar dhe me menaxhimin profesionalë të autorëve, të cilët i sjellin historikisht dhe objektivisht, në bazë të një kritike serioze profesionale të pamëshirshme, diçka të ré dhe origjinale letërsisë shqiptare. Pra, të gjitha e kanë si prioritet të parë, fitimin financiar me çdo kusht dhe aspak artin apo kulturën shqiptare. I cili prej tyre me logjikën e bastarduar aktuale, do e botonte sot falas, ciftin e Rembosë, Bodlerit, Verlenit, Mallarmesë, Ezra Pound, Pesoa, Cendrars, Ginsberg, Burroughs, e të tjerë, të cilët pra, kanë hyrë të gjithë në historinë e letërsisë, edhe pse nuk kanë shitur shumë libra? Natyrisht, asnjëri prej tyre… se do ju kishte dukur ajo sfidë, qesharake dhe ofenduese.
Mirëpo për shembull, kur hapet në Paris nga zoti Jerôme Lindon, shtëpia botuese më vonë, pas ca vitesh, e famshme: «Les éditions de Minuit» ose nga zoti Paul Ochtakovski Laurens, botimet «P.O.L» me inicialet e tij. Ata i hapin ato shtëpi botuese për t’i mbështetur dhe promovuar disa autorë komplet margjinalë dhe të tipit eksperimental, të cilët i adhurojnë për arsyet e tyre private, sepse, janë njerëz të lirë, të cilët i kanë shijet dhe kriteret e tyre personale dhe nuk i marrin leje askujt për të vepruar siç dojnë ata… E pra, vendosin për t’i botuar në humbje, me disa financime të tyre dhe të ndonjë miku mecen, një listë autorësh specialë, të cilët në fillim, nuk i lexon, as nuk i njeh askush, porse, ata besojnë në potencialin e tyre, kundër gjithë Parisit dhe Francës. Kush janë ata autorë? Janë të gjithë ikonat e romanit të ri, me Alain Robbe-Grillet, Nathalie Sarraute, Claude Simon, Marguerite Duras, dhe të teatrit absurd me Samuel Beckettin me shokë, apo të letërsisë asketike dhe minimaliste.
Dhe pas disa vitesh në humbje, porse i kanë botuar: një pjesë prej tyre, kanë ngelur të njohur nga elita franceze, por akoma të pa lexuar, si puna e Maurice Blanchot-së, apo Mandiargit, që ua kam prezantuar në këtë libër… por disa prej tyre janë bërë idhuj dhe modele referenciale. Kush nuk e njeh sot Beckettin, apo Marguerite Duras, apo Robbe-Grillet, apo Sarraute, dhe kush e mbanë në mend, që Claude Simoni e ka fituar edhe çmimin Nobel të Letërsisë, edhe pse shumë pak njerëz e kanë lexuar në Francë, e aq më pak nëpër botë? Ja pra, merita e këtyre botuesve gjenialë, të cilëve duhet t’ua heqim kapelën dhe t’ua ndërtojmë edhe një monument, sa për respekt, sepse e meritojnë, e jo si klounat tanë patetikë, të cilët pos lekut, nuk e respektojnë realisht asnjë lloj vlere të rangut kombëtarë. E kush na ka faj pastaj, pos vetvetja, me çka jemi dhe sesi veprojmë objektivisht për çdo ditë?
Por pas këtij digresioni të nevojshëm si leksion moral dhe intelektual për ne, le t’i rikthemi më mirë Léo Ferré-së, sepse tek ai kemi 200 përqind shpirt, emocion dhe art. Dhe ata lloj personazhesh m’interesojnë mua prioritarisht… e jo prototipat tanë.
Në vitin 1953 bashkëpunon me shtëpinë diskografike gjermanike ODEON. E boton albumin e tij të parë me titullin «Paris Canaille» dhe e interpreton vetë, tekstin magjik të Apolinerit «Ura Mirabeau», ndërsa kënga emblematike e albumit «Paris Canaille», pasi ia refuzojnë Yves Montand, Les Frères Jacques dhe Mouloudji, ja interpreton me shumë sukses, zonja Catherine Sauvage. Nga viti 1952 dhe 53 kompozon një vepër lirike dramatike «Oratorio» që ia merr një kohë të madhe pune… e inspiruar nga vepra madhore e Guillaume Apollinaire – nga libri i tij «Alcools» – La Chanson du mal aimé! Vepër që flet mbi disfatën e tij, në atë marrëdhënien e dashurisë, që kishte me Annie Playden. Dhe vjen gjatë një shfaqje vetë Princi i Monakos, zoti Rainier, për t’i propozuar që ta vendosin këtë spektakël me 4 interpretë lirikë edhe në Operën e Monte-Carlos. Do kompletojë shfaqjen e tij, me kompozimin e një simfonie të ndërprerë (La symphonie interrompue). Gjatë vitit 1954 boton albumin tek Odeoni, me titullin emblematik «Piano e të varfërit». Fillon publiku për ta celebruar si artist, kur e dëgjojnë me vëmendje, si interpret, si autor dhe si kompozitor, me universin e tij super origjinal. E këndon tekstin e tij “I mjeri Rutebeuf – Pauvre Rutebeuf”, një autor i Mesjetës, bashkë me ikonën e asaj epoke, zotin François Villon. Do e ftojnë për ta provuar sallën e famshme të Parisit – «L’Olympia» në vitin 1955, ku mund të ulen 2000 veta, porse suksesi i tij nuk është i plotë. Do lidh një farë miqësie me surrealistat André Breton dhe Benjamin Perret, të cilët e përshëndesin talentin e tij si poet. Pastaj boton një përmbledhje me poezi me titullin provokativ ‘Poète, vos Papiers’! Poet, dokumenti! ha… ha… ha… ku perceptohet mirë anarshia e tij, porse André Bretoni ia refuzon parathënien, ngaqë i duket libri tepër shokues. Në vitin 1956 takon autorin francez anarshist Maurice Frot, i cili do jetë sekretari i tij deri nga viti 1973. Gjatë vitit 1957, për ta festuar 100-vjetorin e botimit të kësaj vepre madhore të Charles Baudelaire, ‘Lulet e së keqës’ Léo Ferré i kushton një album të plotë, me disa prej teksteve të poetit, të adaptuara në këngë. Bile është hera e parë që ndodh ky veprim artistik në historinë e diskografisë franceze… pra, me ja kushtuar një album komplet me këngë dhe muzikë, një poeti madhor francez, sepse është veprim i guximshëm dhe komplet anti-komercial. Do lidhet miqësisht me muzikantin, pianist i verbër Paul Castanier dhe me kitaristin, Barthélémy Rosso, i cili ka përcjellur edhe Georges Brassens dhe me akordeonistin (harmonika) Jean Cardon, kështu që me këta tipa e kompleton grupin e tij muzikor. Dhe me 15 Janar 1958 propozon një koncert në sallën e njohur parisiane, BOBINO… Tani, e lëshon ai vetë shtëpinë prodhuese diskografike ‘Odeon’ dhe gjithë vitin 1959, do jetë pa asnjë mbështetje.
Do shkruaj buzë detit në Bretagne, tekstin e tij fantastik ‘La Mémoire et la Mer’ – ose ‘Kujtesa dhe Deti’. Ndërsa në vitin 1960 deri në 1968, do inkuadrohet bashkë me Georges Brassens dhe Jacques Brelin, tek shtëpia diskografike e famshme franceze ‘BARCLAY’, e dirigjuar mrekullisht mirë për nga ana e komunikimit dhe marketingut nga bosi i saj, një personalitet eksentrik dhe karizmatik, showmen absolut në Bregun e Azurit, zoti Eddie Barclay… mik i të gjitha ikonave planetare, amator qejfesh, femrash dhe festash gjigante… një lloj «Gatsby el Magnifico» i romanit të Fitzgjeraldit.
Natyrisht, kur hyn Ferré-ja, tek Barclay, do konsiderohet si një emër i madh i këngës franceze dhe i muzikolit, pra i performancave skenike. Merr një orkestrator dhe aranzher të jashtëm zotin Jean Michel Defaye, për t’ia vendosur një koherencë muzikore të gjitha kompozimëve dhe përshtatjeve të repertorit të tij poetik, që ta ketë universi i tij muzikor, një stil dhe një tingull tipik Léo Ferré, i cili mund të identifikohet lehtësisht. Që në fillim propozon si album të parë «tek Barclay» me disa tituj më popullorë, por cilësorë, si «Paname dhe Jolie Môme» të cilët ia interpreton edhe muza e ekzistencializmit në Saint-Germain-des- Prés, zonja Juliette Gréco, disa tekste me Jean René Caussimon, ‘Comme à Ostende’ dhe tekstin e mikut tim Pierre Seghers, ‘Merde à Vauban’ të cilët do jenë edhe suksese publike.
Më vonë, në vitin 1961, propozon një album me tekstet e Louis Aragon, i cili do konsiderohet si një referencë, për në botën muzikore franceze. Pastaj i propozon qëllimisht disa nga tekstet e ti, cinike, provokative, pak esktreme për nga ana agresive, por një pjesë e të cilëve ia refuzon shtëpia diskografike ‘Barclay’, edhe censura e asaj kohe nëpër stacionet radiofonike. Sepse e kanë mesazhin super anarchist, por të shprehur me një ton tepër të egër, ekstrem – anti ushtri, anti fé, anti qeveri, anti gjithçka… dhe natyrisht, që e shokojnë opinionin publik konservator. Tek këngët ‘Mon General’, dedikuuar Charles de Gaulle dhe ‘Thank you, Satan’ kundër çdo censurimi dhe pro lirisë absolute… vargjet e tekstit janë fantastike dhe të fuqishme. Bile në vitin 2003 boton një CD – me të gjitha këngët e tij, që kanë qenë të ndaluara apo të censuruara ‘Les chansons interdites’.
Për disa vite, nuk do e ftojnë, gati si ‘Persona non Grata’, nëpër media, sidomos në Radione dhe Televizione, porse e ka publikun e tij, i cili e ndjek besnikërisht dhe korr suksese në çdo koncert që propozon në Alhambra apo disa herë në Bobino – ku luan prej 2 deri në 6 javë, me salla të mbushura me plot spektatorë. Shkon disa herë edhe në Kanada, pjesa frankofone, ku e do dhe e çmon aq shumë publiku.
Prej nga viti 1963 deri në 1968, jeton në regjionin ‘Le LOT’ të Francës, ku e blen një kështjellë të vjetëruar të shekullit 16 – ‘Le Château de Pechrigal’. Aty jeton pak i izoluar nga establishmenti muzikor francez me shoqen e tij Madeleine dhe disa kafshë përreth. Blen një shtypshkronjë dhe i mëson gradualisht të gjitha teknikat e shtypit, etapë pas etape, me disa miq super të specializuar, sepse është i pasionuar ndaj atij zanati profesional… pra shtypja e librave. Dhe e kuptoj shumë mirë, ngaqë me stilin e tij, komplet të lirë dhe jashtë kontrollit nga meset zyrtare, kështu tek kështjella e tij mesjetare, mjedis natyre, me atë shtypshkronjë në dispozicion… mund të shkruaj dhe të botoj çka të dojë vetë dhe mund të jetë i pavarur nga të tjerët (kjo bën dhe kjo nuk bën). Se është anarshist, apo jo?
Dhe pikërisht boton ai vetë ditarin e shoqes së tij Madeleine dhe disa prej veprave personale. Siç ju thashë, jetojnë si me qenë në një kopsht zoologjik, dhe sidomos me majmunin, shimpanzenë e tij të preferuar Pépée, të cilën e ka që na viti 1961. Mirëpo, Léo Ferré jeton pak tepër në botën e tij imagjinare dhe jashtë realitetit dhe duke e lazdruar tepër majmunin e tij, që e konsideron baras me vajzën e tij (pra, atë të Madelenës – Annia) provokon tensione brenda familjes. Gjer në atë shkallë ku do ikë Annia nga kështjella. Në vitin 1967, me rastin e 100-vjetorit të vdekjes të Bodlerit ia kushton një album të dyfishtë, duke ia kënduar disa poezi të tij, të shtypur tek Barclay. Në vitin 1968, Léo Ferré-ja e lëshon kështjellën familjare dhe ik për të jetuar me një farë Marie-Christina, një ish shërbëtore. Mirëpo, shoqja e tij pas disa krizave nervore, për t’iu hakëmarrur, ia vret të gjitha kafshët dhe sidomos shimpanzenë e tij të dashur Pépénë. Tamam, një film delirant për ta xhiruar Stanley Kubrick… Miku im Léo mërzitet jashtë mase dhe do për të pushkatuar gjithë dynjanë. Do ia kushtojë një elozhë vdekjeje atij majmuni, që mund ta dëgjoni në këngën ‘Pépée’. I ka disa këngë të bukura në repertorin e tij, gjatë asaj epoke pak a shumë revolucionare dhe ky si anarshisht do i mbështet të gjitha këto lëvizje, pa asnjë rezervë. (Maj 68 – Bitnikët, e tjerë), bile e bën një koncert simbolik edhe për federatën anarshiste franceze në Paris, tek salla «La Mutualité» dëgjoni mirë: “Le Palladium, ils ont voté, les Anarchites, la Grève, les Romantiques…” por dikur shkon nga jugu, në Lozère dhe në Ardèche për të jetuar me Marie-Christinën.
Pas verës së vitit 1968 merret ekskluzivisht me poezitë e tij, të adaptuara më vonë në këngë dhe shtyp albumet «L’été 68 – dhe – Amour, Anarchie». Rastësisht bën një sukses të madh popullor, një hit, me këngën ‘C’est extra’ me të cilën përfiton një publik më të ri, i cili e kupton që ky njeri paska qenë modern dhe vizionar dhe ua paska kuptuar etjen për ndryshime dhe revolucione.
Por dikur, në repertorin e tij, Ferré-ja i thyen pak a shumë rregullat e këngës, sepse vjen para publikut me disa tekste të tij mjaft të gjata, të cilat i aktron me shumë mjeshtëri në skenë, diçka mes slamit dhe rapit, gati si evangjelistët e showt amerikan, dhe aty, një pjesë e publikut të tij e ndjek me qejf dhe pasion, kurse pjesa tjetër i ik me vrap, duke e shajtur. (çka është ky tip që na vjen këtu si profet, si papë, apo si mashtrues, për të na dhënë leksione revolucionare). Mirëpo, kur i lexon me vëmendje, tekstet janë super të fuqishme dhe imagjinative, për nga ana poetike. Pra, provojeni ju vetë, duke dëgjuar apo lexuar: “Le chien, la Violence et l’Ennui, le Conditionnel de Variétés, la Solitude, Il n’y a plus rien…”.
Në vitin 1969 takon Jacques Brel dhe Georges Brassens, për një emision të famshëm radiofonik në RTL (radio televizioni i Luksemburgut) dhe pastaj rreth vitit 1970 shkon për të jetuar në Toskanë të Italisë, ku e ka blerë një pronë me tokë përreth San Donatino – në regjionin e Sienës, në Castellina in Chianti. Bile më ka pas ftuar miqësisht për ta kaluar një javë me të, gjatë fundit të viteve ‘70. Në ato vite propozon këngën e tij simbolike kult, kryeveprën me jehonë planetare – që ia ka interpretuar çdokush së paku një herë, në versione të ndryshme ‘Avec le Temps’, e cila ka hyrë në listën e këngëve të pavdekshme ose të përjetshme të repertorit francez, me ‘La vie en rose – ne me quitte pas – etjera’. Në vitin 1972 rivjen për një koncert në sallën Olympia të Parisit dhe e vazhdon turnenë e tij, me Libanin, Algjerinë, Belgjikë, Zvicrën, do e mbështet me një koncert edhe gazetën e re franceze të majtë, por të pavarur ‘Libération’ do militojë po ashtu me Georges Brassens, kundër dënimit me vdekje. Në vitin 1974 martohet zyrtarisht me Marie-Christinën, 30 vjet më e ré se Léo, me të cilën do i ketë 3 fëmijë: djalin Mathieu, i lindur në 1970, Marie-Cécile në 1974 dhe Manuela në 1978. Unë e kam pas njohur Mathieu-në, djalin e tij si fëmijë, në kalim e sipër.
Vitët e fundit i ka jetuar qetësisht në Toskanë. I ka dirigjuar disa orkestra simfonike në Paris, Montreux, Liège, ka marrur pjesë me spektaklet e tij, të një natyre më klasike në disa festivale nëpër Francë. Pas vitit 1976 firmos një kontratë me firmën diskografike CBS dhe incizon disa albume me pjesëmarrjen e Orkestrën e Radio Televizioni Italian, të cilin e drejton ai vetë. Por duke e pa, që ka shumë pak fitime financiare me këtë tip radikal, i cili ju propozon vepra të nivelit të lartë muzikor, me plot ambicion artistik, por komplet anti-komercial, do e stopojnë bashkëpunimin me të… dhe Léo, e kupton që këto firma e trajtojnë, jo si artist puro, por vetëm si produkt komercial banal… Kështu, që pas vitit 1979 dhe gjer në fund të karrierës së tij i prodhon ai vetë me mundësitë e tij financiare, do me thënë konkretisht, që do i paguan studiot, muzikantët dhe teknikët, inxhinieri i zërit, e stafin tjetër… per të gjitha projektet e tij muzikore, i diskuton përmes një kontrate precize, vetëm distribucionin e tyre. Imagjinojeni pra ju vetë, me rangun dhe me nivelin që ka ky njeri si krijues, ngaqë është me të vërtetë gjenial për nga veprimtaria e tij… se deri ku ka shkuar dhe sesi e ka trajtuar industria muzikore?
Është me të vërtetë skandaloze… se pastaj, të njejtit persona i kanë shkuar në varrim duke e celebruar si gjeni i këngës franceze dhe duke e veshur me lavdata dhe ceremoniale homazhi… pikërisht ata që e kanë luftuar dhe ia kanë helmuar jetën. Motherfuckers! Çka do ndodhin me siguri dikur edhe me mua, sipas predikimeve të Ibrahim Rugovës. E pra, deri sot, çdo gjë që ma ka pas thënë, është realizuar…
Léo Ferré-ja propozon disa albume: ‘Je te donne’ (1976), ‘La Frime’ (1977), ‘Il est six heures, ici, et midi à New York’ (1979) ku do i lejë pak deklamacionet e gjata, për ta privilegjuar një lirizëm shumë më sentimental dhe sensual. Ia kushton një album të tretë Charles Bodlerit, pastaj i përfundon monologjet e tij gati testamentare, si amanete publike me ‘Je parle à n’importe qui’ – I flas kujdo, të parit që kalon në rrugë – dhe ‘Et basta…’. Ah, punë e madhe… kush po pjerdh. Në vitin 1980, botimet konfidenciale ‘Plasma’ i propozojnë për t’ia shtypur një libër me poezi, pra tekstet e tij të vitit 1960 dhe deri në 1980 – të 20 viteve të fundit dhe e botojnë me titullin ‘Testament Fonographë’. Incizon tekstin e zotit Villon – Balada e të varurëve – me një interpretim absolutisht gjenial, sipas meje. Ju këshilloj miqësisht për ta dëgjuar! Në vitin 1982, në festivalin e njohur francez – ‘Le Printemps de Bourges’ do ftohet Léo Ferré me rastin e botimit të një albumi të trefishtë, mbi Ludwig van Betoven dhe Arthur Remboja, me anijen e dehur… album fenomenal për nga përmbajtja dhe vetëm dëgjojeni sesi e ka interpretuar atë tekst të pa shembullt të Rembosë… se është diçka kulmore në muzikë, sesi tingëllon poezia.
E vazhdon punën e tij duke dirigjuar orkestra në Barcelonë apo në Montreal, duke shkruar tekste gjigante si (Le Métamec – Përtej ose Meta – Njeriu… diçka gati Niçeane!) duke u prodhuar nëpër disa skena, para një publiku tash më besnik.
Në vitin 1986 inauguron në Paris, një teatër me frymëzim anarshist, ‘Teatrin Dejazet’ ku do rrijë 6 javë në afishe, me një recital këngësh, me një sukses publik të garantuar. Vjen përsëri në vitet 1988 dhe 90, me një dubël album mbi poezitë e Arthur Rembosë dhe Paul Verlenit, me titullin simbolik rembaldian “On est pas sérieux quand on a 17 ans”! Kush mund të jetë serioz në moshën 17 vjeçare? Gjatë vitit 1987 bën një turne maratonike në Francë, Belgjikë, Zvicër, Austri, Itali, Gjermani, Kanada dhe Japoni… ku publiku e pret me shumë ngrohtësi. Pas vitit 1990 përfundon çdo koncert me këngën e tij kult, që ia reklamon çdoherë publiku – ‘Avec le Temps’ por do u lutet për të mos bërë asnjë duartrokitje dhe për t’u ndarë me të në heshtje dhe në meditim, pa asnjë zhurmë të kotë apo të tepërt.
Në vitin 1991, në 100-vjetorin e vdekjes të Arthur Rembosë propozon albumin e tij ‘Une Saison en enfer’ – Një stinë në Ferr. Themelon po ashtu edhe shtëpinë botuese për vepra muzikore – ‘Memoria dhe Deti’ Pastaj vjen për herë të fundit, para një publiku me rastin e festës vjetore të famshme komuniste në Paris ‘La Fête de l’Humanité’ ku e fton miku im dhe i tij, këngëtari Bernard Lavilliers, që mund të konsiderohet një ndër dishipullit e tij më të afërt, për sa i përket artit muzikor. Më kujtohet që e kam pas ftuar për ta vizituar Shqipërinë, por nuk u realizua, ngaqë ishte udhëtar kurioz i palodhshëm dhe specialist i të gjitha shteteve të Amerikës Latine, kishte shkuar disa kohë edhe në Xhamajkë tek Bob Marley, në Haiti, në Kubë dhe kështu ja propozova dhe Hasin, Dibrën, Malësinë, Mirditën, Pukën… çka e interesoj shumë në atë moment preciz, por pastaj, nuk u konkretizuar më vonë. Do vdes Ferré-ja, më 14 korrik 1993, ndërsa dëgjohen në gjithë Francë, jehonat e ballove popullore të festës kombëtare.
Léo Ferré-ja ka një vepër unike dhe origjinale, sepse tekstet e tij dallohen direkt me çdo tekst të një tjetër autori: është një shkrim i veçantë, kur përzihet dashuria, lirike, romantike super e rafinuar gjer në delikatesë, në emocionin ekstrem, me një frymë epike mjaft të egër, një teknikë retorike fjalimesh ironike, realiste, provokuese, ku miksohen disa nivele gjuhësore, me ndryshime të papritura ritmesh, huazimesh, ndërhyrjesh surrealiste, kolazhesh dhe montazhesh poetike, që vijnë gati si proverba, si formula, si sllogane… pra, është një gjuhë super moderne dhe e gjallë, një gjuhë revolucionare, për të shkundur dhe nxjerrur direkt nga letargjia, nga gjumi shekullor.
Léo Ferré nuk i ka dashur aspak titujt, dekoratat, çmimet, sepse i janë dukur fiktive dhe të pavlerë. Me idenë “çfarë legjitimiteti apo kredibiliteti, kanë ata klouna që do ma japin mua një dekoratë apo ndonjë vlerësim; a mos janë më të mirë, më të talentuar dhe më të kultivuar sesa unë? Jo! Atëherë, pos për ta kënaqur pak egonë time, si një fëmijë… ku qëndron vlera e tyre reale”? Kështu mendonte Léo!
Bile çka ndodh shumë rrallë: e ka refuzuar kategorikisht – çmimin e madh të këngës franceze në vitin 1986 – dhënë nga SACEM, shoqata e këngëtarëve, autorëve, kompozitorëve dhe editorëve të muzikës franceze.
Po ashtu e ka refuzuar titullin honorofik: «Commandeur des Arts et Lettres» të qeverisë franceze të zotit François Mitterrand, që ja jep për çdo vit një ikone merituese të arteve, vetë Ministria e Kulturës. Mirëpo e kushtëzonin poshtërisht me disa shërbime anekse, si për shembull «do të dekorojmë dhe do të favorizojmë në realizimin e të gjitha projekteve të tua, Léo, nëse na mbështetë ne dhe fushatën e dytë të Mitterrand-it, për zgjedhjet e vitit 1988». Ky ishte kushti politik! Një shantazhim i pandershëm dhe mjaft i ultë. Pos Jean-Paul Sartrit, i cili e ka pas refuzuar çmimin Nobel të Letërsisë, a njihni shumë personalitete, të cilat do i refuzojnë çmimet dhe vlerësimet? Në vitin 2003 do inaugurojnë në Monaco, sheshin ‘Léo Ferré’.
Pastaj ka disa rrugë, sheshe, shkolla, me emrin e Léo Ferré-së, në Angers, Mèze, Bagneux, Saint-Lô, Gratentourt, Châteaubriant… Eshtë një mediatekë me emrin e tij, në Grigny. Pastaj, një artiste plastike e Street Artit, e ka portretizuar me majmunin e tij Pépée – në fasadën e Universitetit në Orly, aty ku është edhe aeroporti francez.
Në vitin 2009 inaugurohet një «square, një lloj sheshi Léo Ferré» në Paris-in, 12. Një shkollë muzike e merr emrin e tij në Martignas sur Jalle, në Girondë. Figuron po ashtu në disa pulla postale, por globalisht nuk i kanë munguar fare homazhet dhe nderimet kudo nëpër Francë. Por siç ju thashë pak më parë, të gjitha këto vijnë pak vonë, pas vdekjes, ndërsa, ia kanë pas komplikuar bukur shumë jetën e tij artistike, sa ishte gjallë. Jo, pse nuk është komercial, pse nuk shitet dhe nuk prostituhohet si gjithë të tjerët, pse është aq kritik, ekstrem, disa herë i egër dhe radikal ndaj nesh, pse na kritikon, pse e predikon anarshizmin, rebelizmin dhe lirinë totale? Pse na pengon ky idiot, pse i shtyn njerëzit dhe publikun për të qenë super kritik dhe për të menduar me trurin e tyre, për t’iu rezistuarpropagandave dhe pastrimeve të trurit, të orkestruara nga pushteti politik dhe biznesi? Pra, globalisht, këtu ishte problemi!
Pastaj, i vdekur, mund ta celebrojmë dhe fundosim me lule dhe me nderime, ngaqë nuk do pengon më askënd… Kështu, luhet teatrologjia shoqërore, o lexues!
Tani, për mua personalisht, pos miqësisë që kam ndarë me të, nëpër Paris dhe në Bruksel, Léo Ferré ka qenë një personalitet referencial i rëndësishëm, çka ua kam shpjeguar gjatë homazhit tim ndaj Jean-Luc Godard. Pra, përbën një treshe magjike, mentorash, mësues, apo model jetësorë, me Godard, me Rembonë, të cilët më kanë shërbyer dhe drejtuar çdoherë aty ku duhet në jetë, duke e ruajtur me çdo kusht si thesar luksi intim, atë lirinë time të shenjtë, mendimin tim kritik, pa asnjë koncesion. Pra, mund të jam kundër gjithë botës, nëse duhet, por me dinjitetin tim maksimal dhe pa iu nënshtruar askujt në planetin tokësor, duke qenë vetvetja gjer në fund, ashtu siç jam. Ashtu, siç kanë qenë në realitet Godardi, Ferréja, dhe Remboja, të cilët e kanë çuar punën e tyre sipas filozofisë jetësore që kishin, pa asnjë kompromis prostitucional, deri në fund. Dhe sot e fakton veprimtaria e tyre, pa asnjë diskutim të mundshëm. Dhe me këta tre profesorë apo vëllëzër jetësorë, e kam ndjerë veten dikund të mbështetur dhe jo krejt të leçitur dhe të vetmuar, pa folur pastaj për Pierre Seghersin apo Ibrahim Rugovën, që më kanë adoptuar si në familje. Por një gjë është e sigurt, nuk jam në art, për të qenë shërbëtori, figuranti, apo kurva e askujt në globin tokësor. Natyrisht, që i respektoj për nga ana puro njerëzore dhe edukative, sinqerisht të gjithë, në etapën e parë, por pastaj i shikoj dhe do i vlerësoj me syrin tim kritik dhe siç dua unë, krejt lirisht, në bazë të veprimtarisë së tyre dhe asgjë tjetër. Simpatitë dhe antipatitë shkojnë dhe vijnë, janë gjëra fëminore dhe të papjekura, të cilat janë kalimtare dhe nuk kanë asnjë rëndësi për mua, në realitet. Por veprimtaria, kontributi konkret i çdonjërit prej nesh, është diçka tjetër, e cila meriton një vëmendje të posaçme dhe një skanim profesional preciz, të pa koncesione, ashtu siç është objektivisht. Dhe aty, pastaj mund të flasim, por mbi një bazë artistike dhe kulturore serioze e jo mbi karikaturën groteskte, sharlatanizmin apo provincializmin e përditshëm të kafëve dhe të korridoreve shqiptare.
Pra, le të flasin vetëm VEPRA, KONTRIBUTI konkret i çdokujt prej nesh dhe asgjë tjetër… le të analizohen profesionalisht përmes teknikave të kritikës moderne europiane dhe amerikane, me rigorozitetin shkencor dhe universitar, le të radiografohen dhe skanohen gjer në detaje dhe le të krahasohen, për ta pa direkt se çka qëndron dhe çka nuk qëndron fare? Ky është propozimi im miqësor, o të nderuarit bashkatdhetarë e jo banalitete të stilit «a më pëlqen mua filani, apo jo dhe anasjelltas»? Ato nivele gjykimi janë për oborret e shkollave fillore dhe të gjimnazëve, për kalamaj dhe adoleshentë, akoma të papjekur, në formim e sipër.
Ja konkretisht, o miq: shikoni veprën e Léo Ferré-së… a ua shpalosa këtu para syve tuaj. Tani në thoni se cili këngëtar i yni shqiptar mund të vendoset me dinjitet dhe me profesionalizëm serioz përballë tij? Kush dhe me të cilën veprimtari? Dhe dijeni që i keni minimum 10, mos 15, vetëm në Francë, të atij rangu madhor! Pastaj, prapë konkretisht mbi Léo Ferré-në: i keni disa koncerte të filmuara. Por janë bërë edhe 8 dokumentare mbi jetën dhe veprën e Léo Ferré-së. I ka botuar sa ishte gjallë: 8 libra dhe pastaj pas vdekjes edhe 6 të tjera. I ka botuar 2 vepra me fotografinë profesionale Hubert Grooteclaes ‘Métamec dhe L’éternité de l’instant’ dhe pas vdekjes, dy vepra të përbashkëta me vizatuesin Serge Arnoux dhe dramaturgin Richard Martin (a janë 4 libra?). Pra, a jemi në 18 vepra të botuara nga vet Léo Ferré, si autor apo si bashkë-autor? Por tek ne, kush? Pastaj, janë shkruar dhe botuar 8 vepra (ese-studimore) mbi Léo Ferré-në, që mund t’i shikoni vetë, nga: Gilbert Sigaux – Dominique Lacout – Robert Belleret – Jacques Vassal – Jean Eric Perrin – Sophie Girault – Pascal Boniface – Daniel Pantchenko… A po e konstatoni ju vetë, të dashur lexues. Kjo quhet vepër dhe karrierë serioze! E jo me këngëtarë dasmash, plazhesh dhe televizionesh publicitare, sikurse tek ne, ku fjala ‘karrierë muzikore profesionale’ duket gati irreale dhe qesharake, për t’u pakur duke qeshur. Kurse mua m’interesojnë faktet reale: pra, albumet krijuese, koncertet profesionale, publiku besnik që i ndjek, kritika muzikore, veprat studimore të botuara mbi Iksin apo Ypsilonin? E jo, mitomani fiktive, nëpër ajër… Do më thoni ndoshta: po pse je aq kritik, o Skënder? Të më besoni, të dashurit bashkatdhetarë, nuk e kam për keq, apo për frustrim personal, apo çfarëdo inati. Pos asaj, ju e dini që e kam një dashuri të pafundme dhe të pa kusht ndaj origjinës time, ndaj këtij kombi shqiptarë. Por, nuk mund ta duroj rrenën, mashtrimin, uzurpimin dhe gjithë këtë sistem antivlerash shqiptare, të cilat sot, na janë imponuar si norma në shoqëri (si të ishim të gjithë të droguar nën narkozë) dhe nuk mund ta toleroj faktin që po ushtrohet në Shqipëri dhe në Kosovë, një dhunim ose një denigrim global dhe sistematik i vlerave kulturore autentike dhe të vërteta.
Prandaj, nuk po vij para jush me fjalë kafesh, të pa bazament, por me fakte konkrete. A folëm tani për mikun tim Léo Ferré, a e verifikuat ju vetë, jetën dhe biografinë e tij artistike? Po! A mund të thuhet tani, që nuk ka qenë një kolos gjigant i poezisë dhe i këngës frankofone? Jo! Po mund t’ua kisha cituar edhe veprimtarinë e zotit Jacques BREL, i cili pos diskografisë, filmave, dokumentarëve, koncertëve të tij, i ka si referencë në Francë, 33 libra të shkruara, si ese studimorë, si biografi, monografi apo studim i thelluar i botës së tij poetike dhe muzikore… pra, libra të botuara, nga disa autorë të jashtëm mbi Brelin! Pastaj, e keni Claude NOUGARO – me 8 libra të tij si autorë, dhe 18 libra të botuara nga të tjerët si ese studimorë mbi veprën e tij. Po ashtu, e keni Charles AZNAVOUR, me të cilin kam pas kaluar 1 orë fantastike në Bruksel – i cili i ka të botuara në Francë, 12 libra-ese.
Këngëtarja e njohur BARBARA, të cilën e kam pas takuar 2 herë, po ashtu në Bruksel, e cila i ka si referencë, 14 libra-ese, të botuara. Pastaj, e keni Edith PIAF me 4 libra. Dhe dy ikonat anglo-saksone, që janë Bob DYLAN, i cili pos veprave të tij poetike si autor, i ka në Francë edhe 5 studime shkencore universitare, të botuara dhe 30 libra-ese.
Ndërsa, Leonard COHEN, i ka në Francë 13 librat e tij origjinale, si autor me poezi, të pështatura dhe të botuara në gjuhën frënge dhe po ashtu, 7 libra-ese studimore.
Tani, ju si shqiptarë të sinqertë, po ju pyes vëllazërisht: a mund t’i krahasoni artistët tonë të këngës me këta persona që ua përmenda dhe sipas jush, a qëndron bile për 10 përqind, kurrikulumi i tyre profesional, para këtyre artistëve madhorë? Prandaj, duhet që ju vetë, ta denonconi kategorisht, sepse është detyrë morale dhe profesionale tek e fundit, gjithë këtë sharlatanizëm dhe uzurpim mashtrues, në artet dhe në kulturën shqiptare aktuale. Pse? Për t’i rihabilituar VLERAT e vërteta! Kaq!
Tani po ndahem nga miku im i përjetshëm Léo Ferré, me këngën e Adèles në filmin James Bond – ‘Skyfall’… tema është super interesante dhe ndoshta me këngën e Julien Clerc ‘Les Séparés’ ku një femër sublime ia dedikon këtë vajtim romantiko-poetik dashnorit të saj, që është i famshmi André Malraux, i cili ishte në një planet krejt tjetër, porse ajo vuante nga kjo mungesë dhe moskuptim, ngaqë e donte për së tepërmi… pra, poezi femërore mjaft prekëse dhe e thellë, që e këndon për mrekulli interpreti francez Julien Clerc. Këto dy këngë për ta celebruar, mikun tim Léo!
Bruksel, 5 Mars 2023.