Rexhep Shahu: NJË PËRMENDORE PËR MIKUN E MADH D’ESTOURNELLES DE CONSTANT

“Unë i kam shumë borxh Shqipërisë; unë do t’ia paguaj këtë borxh të rinisë”.

Kur e kam lexuar për herë të parë fjalinë e mësipërme shkruar nga nobelisti i paqes, senatori, diplomati e politikani i shquar francez, d’Estournelles de Constant, si fjali e parë e parathënies së tij për librin “Shqipëria në 1921” të Justin Godart, përkthyer nga miku im Mirdash Shehu, libër të cilin e ka ruajtur në shtëpi që në vitin 1930, kur e ka siguruar i ati i tij Munir Shehu, intelektual i njohur, unë kam provuar një ndjesi të rrallë dhe m’u shtua admirimi për Francën.

Nuk kisha dëgjuar kurrë, në ato pak që kam lexuar për fatin tonë, për caktimin e kufijve të këtyre trojeve që kemi e që përbëjnë shtetin tonë, që një “plak” i caktimit të kufijve tanë të ketë thënë : “Ne po e sakatonim, po e qethnim territorin e Shqipërisë në dobi të Malit të Zi”.

Nuk kisha dëgjuar kurrë që një i huaj, aktor shumë i rëndësishëm në dramën e fatit të zi të coptimit të trojeve të shqiptarëve para një shekulli, si sekretar i komisionit të caktimit të kufijve në Veri të Shqipërisë, të kish artikuluar ndjesën e tij, pendesën, dashurinë dhe adhurimin e tij për shqiptarët, kur ende nuk ishte bërë Shqipëria shtet, por njihej si pjesë apo cep, herë me rëndësi e herë pa rëndësi i perandorisë turke.

U ndjeva keq që nuk dija asgjë për d’Estournelles de Constant. Një provë më shumë për atë që, ne dimë çfarë s’na duhet e pak dimë nga ato që na duhen për historinë tonë kombëtare, të deformuar e të shkruar keq, qëllimshëm. Por pse nuk dija unë asgjë, nuk besoj se askush nuk ka ditë për këtë njeri kaq të famshëm, që është një cak apo stacion i rëndësishëm, gjatë 100 vjetëve të shtetit shqiptar. Diplomat i ragut më të lartë me ndikim absolut në çerekun e parë të shekullit 20, politikan shumë i njohur europian, senator i parlamentit francez, humanist i shquar, nobelist i paqes i vitit 1909, anëtar i Gjykatës së Hagës, sekretar i caktimit të kufijve në Veri të Shqipërisë, avokat i madh i Shqipërisë për pranimin e saj në Lidhjen e Kombeve, mik i madh i shqiptarve, të cilët i deshi dhe nuk i braktisi kurrë, dhe u vu në mbrojtje të tyre si rrallë ndokush tjetër në historinë e tyre shumë të trazuar e shumë shpesh të pafat kur Fuqitë e Mëdha i ndanë dhe coptuan dhe fqinjët si çakejtë u sulën mbi trojet e tyre, i ndanë dhe përvetësuan.

Nuk besoja se nuk ka ditë asgjë shteti shqiptar për këtë njeri gjatë 100 vjetëve të ekzistënces si shtet. Nuk besoja se Akademia jonë e Shkencave nuk ka ditë asgjë për këtë humanist e mik të madh të shqiptarëve, i cili nuk ka asnjë nevojë për ne, por ne kemi nevojë ta dimë kush është e të mundemi t’ia artikulojmë një mirënjohje, vetëm një mirënjohje, vetëm një fjalë: Faleminderit!

U përkëdhela nga shprehja “Unë i kam shumë borxh Shqipërisë, unë do t’ia paguaj këtë borxh të rinisë”, kur mësova se autori i kësaj thënie nuk ishte një qytetar i çfardoshëm, një gazetar, shkrimtar, aventurier a veprimtar shëtitës europian që ish ekzaltuar me virgjërinë e shqip-tarëve e trojeve të tyre.

D’Estournelles de Constant ishte Nobelist i Paqes i vitit 1909. Ishte Senator i Francës. Ishte Anëtar i Gjykatës së Hagës. Ishte Sekretar i caktimit të kufijve mes Shqipërisë dhe Malit të Zi. Ishte avokat i madh i shqiptarëve dhe i çeshtjes shqiptare në Europë, duke luftuar si shqiptari më i madh për pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, ku mendohej se do të sigurohej juridikisht ekzistenca e shtetit shqiptar.

Më ngeli në mendje sidomos pjesa e dytë e thënies së tij “unë do t’ia paguaj këtë borxh të rinisë”.

Ai, me sa duket, pas “sakatimit” apo “qethjes” së teritorit të Shqipërisë në dobi të Malit të Zi është ndjerë keq me këtë padrejtësi, jo të tij por të Fuqive të Mëdha, është ndjerë fajtor ndaj Shqipërisë dhe në gjithë jetën e aktivitetin e tij të mëvonshëm i ka dalë zot Shqipërisë si rrallë politikan tjetër europian i përmasave të tij.

Ndihma e d’Estournelles de Constant shkëlqeu më shumë se kurrë në kohën e pranimit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve. Ai ishte në atë histori avokati i madh i vendit tonë që nuk pushoi asnjë çast së binduri vendosësit për ta pranuar Shqipërinë.

Letërkëmbimi dhe artikujt e s’Estournelles de Constant në këto kohë ishin shumë të shpeshta e të forta. Ai interesohej për çdo gjë dhe gëzohej për çdo përparim.

Mbajti shumë fjalime. U shkroi shumë letra e telegrame autoriteteve më të larta të kohës duke u kërkuar ta ndihmonin Shqipërinë, duke përcjellë në çdo zyrë të rëndësishme diplo-matike fatin e nevojat e Shqipërisë për mbështetje.

I shkruan Mithat Frashërit, me 15 dhjetor 1920, dhe i lutet të përcjellë qeverisë shqiptare “përgëzimet e mia kardinale… për pranimin e Shtetit Shqiptar në Shoqërinë e Kombeve”.

Kryetari i Parlamentit shqiptar z. Dhimitër Kacimbra, në telegramin e 23 dhjetorit 1920, i shkruan d’Estournelles de Constant “Dhoma shqiptare, duke kuptuar që pranimi i Shqipërisë në gjirin e Lidhjes së Kombeve është kryesisht falë përpjekjeve bujare të Shkelqësisë tuaj, është shumë e gëzuar t’ju shprehë mirënjohjen e saj të thellë”.

D’Estournelles de Constant i përgjigjet në këtë mënyrë kryetarit të Parlamentit shqiptar z. Dhimitër Kacimbra : “Jam shumë i lumtur për gëzimin tuaj. Shqipëria lindi. Kjo është kryesore. Tani ajo duhet të jetojë, dhe për këtë, duhet që të jetë një model qeverisje dhe administrimi. Ajo do t’ia dalë, sepse ka mësuar nga vuajtja… Kini besim tek mua për të qenë kumbari i saj, miku i saj, këshilluesi i saj besnik si në ditët e mira ashtu edhe të këqia”.

D’Estournelles de Constant i shkruan me 18 maj 1921 edhe kryeministrit të Shqipërisë z. Iliaz Vrioni, ku e falenderon për pritjen që i është bërë në Shqipëri mikut të tij Justin Godart. Në atë letër ai nuk mungon të shprehet “Shqipëria do të jetë Zvicra e Ballkanit”. Nuk mungon të shkruajë në fund të letrës së tij për kryeministrin shqiptar : “Rroftë Shqipëria e lirë”.

Po përmend vetëm disa lidhje, kontakte, njohje, nderime, mirënjohje të ndërsjellta të d’Estournelles de Constant me autoritetet më të larta të shtetit shqiptar, pa hyrë në letrat, kërkesat, debatet, artikujt e shumtë që ai ka bërë në shtypin ndërkombëtar e me autoritetet më të larta ndërkombëtare e franceze për hir të Shqipërisë si avokat brilant i saj, gjithmonë, sa kujtoj unë, në përmbushje të premtimit të tij se “Unë do ta shlyej këtë borxh të rinisë” ndaj Shqipërisë.

Me 19 prill 1924 Presidenti i përkohshëm i Asamblesë së Shqipërisë i shkruan zonjës d’Estournelles de Constant : “Asambleja kushte-tuese shqiptare e informuar për humbjen e dhimbshme të burrit tuaj bujar, ka pezulluar në shenjë zie seancën dhe ka evokuar me respekt të thellë shërbimet e mëdha që ai i kishte bërë çeshtjes shqiptare në raste të ndryshme. Thellësisht të prekur nga vdekja e mikut të madh të Shqipërisë, ju lutem në emër të Asamblesë Kombëtare, të pranoni shprehjen e ngushëllimeve tona dhe simpatinë tonë të gjallë”.

Legata shqiptare në Paris njofton Ministrinë e Jashtme të Shqipërisë se në atë qytet është krijuar një komitet që mbledh fonde për t’i ngritë një përmendore d’Estournelles de Constant. Ministria e Punëve të Brendëshme, me 27 maj 1925, njofton prefekturat që të urdhërojnë bashkitë të mbledhin ndihma për këtë qëllim. “Tue qenë se ky shpirt i madh me inisiativë personale e botime të tija të panumërta ka mbrojtë të drejtat tona kundra shpifjeve të huaja me sa ka qenë e mundur, lutemi të urdhëroni bashkitë që të mbledhin ndihma për këtë qëllim…”.

Kur ka njohur shqiptarët së pari, kur ka filluar të mësojë për ta, kur ka parë sjelljet e veprimet e tyre, ai vihet para vetes së tij e nuk thërret si Hamleti, të jesh apo të mos jesh, por thotë : “Të jesh besnik, apo të mos jesh. Egoizmi individual, familjar, lokal, nacional, është gjithmonë ai që çon në sakrifikimin e më të dobëtit prej më të fortit. Në Shqipëri, për herë të parë, kam ndjerë se aty kishte, jo vetëm qenie, por njerëz që nuk mund të braktiseshin pa turp, në dobësinë e tyre”.

Shqiptarët e rritur e të vdekur gjatë shekullit që jemi shtet, kanë ditë e kanë mësue shkaqet pse jemi kaq sa jemi, pse kemi kaq teritore sa kemi. Ndoshta të gjithë i kanë ditë shkaqet e arsyet, por mua m’u ngulitën në mendje thëniet e d’Estournelles de Constant që tregon se sllavët e rusët nuk na donin dhe nuk na duan ne shqiptarëve këtu ku jemi, në këtë vend të lakmuar nga të gjithë, të bekuar nga zoti por të mallkuar nga vetë ne për shkak se rrallë e shumë rallë në historinë tonë një shekullore kemi ditë të nxjerrim qeveri e udhëheqës të duhur.

Si një “ushtri milingonash”, masa sllave u dynd drejt Perëndimit e papenguar nga fuqia tashmë e dobët e Perandorisë turke në rrënim por e penguar nga Gjermania dhe Austria.

Dy raca, të dyja pjellore, sllave e gjermanike, dy raca që donin, duan, do të duan hyrje të lirë në Mesdhe pasi Mesdheu është vendkalim, kryqëzim, që të çon në Afrikë, Azi, Lindje, Lindjen e Largët, ndo-shta mund të ishin marrë vesh paqësisht, pa shkaktuar tmerre luftrash, sakatime të trojeve shqiptare, që atëhere konsideroheshin si pjesë të Perandorisë Turke dhe nuk njiheshin si tërësi me emrin Shqipëri, tërësi që doli dhe filloi të njihej si e tillë pas vitit 1912.

“Fat i çuditshëm dhe tragjik; shqiptarët, viktima shekullore dhe megjithatë të pazvogëluar nga Perandoria osmane, u trajtuan si subjekte turke nga Fuqitë e Mëdha. Ata që i qëndruan fort sundimit, për të ruajtur zakonet, fenë, gjuhën, racën, së fundi personalitetin e tyre, të ndryshëm nga gjithë të tjerët, Fuqitë e Mëdha e gjenin komode t’i injoronin, qoftë për t’i braktisur, qoftë për t’i rjepur, qoftë për t’ua shitur atyre që kërkojnë më fort, ose atyre që paguajnë më shtrenjt në pazarin ndërkombëtar”.

Kështu shkruan d’Estournelles de Constant në parathënien e librit të Justin Godart, parathënie që po ia paraqesim lexuesit si libër më vete.

Dhe nuk mungon të na qartësojë ne dhe ta shprehë revoltën, pendesën e ndjesën e vet kur na rrëfen se Mali i Zi “me një të rënë të lapsit kishte dyfishuar, trefishuar sipërfaqen e tij, kishte kaluar, nga 4.405 në 15.355 km, në dëm të Hercegovinës dhe Shqipërisë”. Traktati i Berlinit e rishikoi këtë privilegj por ia lëshoi megjithatë Podgoricën malazezëve me vetëm gjysmën e liqenit dhe Shkodrën shqiptarëve. Territori malazez i reduktuar kështu me një të tretën, me sipërfaqen prej 8.665 km, ishte akoma dyfishi i asaj që ishte para traktatit të Shën Stefanit.

“Askush nuk ua qante hallin shqip-tarëve. Ata ishin vetëm. Voe soli! Ata nuk ekzistonin”, shkruan d’Estournelles de Constant me penë të ngjyer në zemërimin e tij, në zhgënjimin për rrjedhjen e ngjarjeve europiane të asaj kohe në dëm të shqiptarëve e të Shqipërisë dhe në dashurinë për shqiptarët.

Botimi i këtij libri është ngritja e përmendores së mirënjohjes tonë për të, është marrja, nga ne e kësaj përmendoreje që ai e ka ngritë vetë dhe sjellja e saj para syve tonë, në sheshet djerra të ndërgjegjes tonë, me shpresën se shqiptarët nuk do të rudhin buzët, nuk do të shtrembërojnë fytyrën dhe nuk do t’u dhëmbin sytë kur ta shohin këtë përmendore, siç u ndodh me shumë përme-ndore pameritore që ua vrasin sytë përditë.

D’Estournelles de Constant mund të ketë marrë nderime e mirënjohje të shumta në Shqipëri, mund t’i jenë dhënë tituj e grada nga krerët e shtetit shqiptar, përderisa s’ka ngelë kush pa marrë të tilla në këtë vend. Mund të ketë rrugë me emrin e tij në kryeqytet apo në ndonjë qytet tjetër përderisa tabelat e udhëve janë mbushë me emra anonimësh të shquar si të tillë. Mundet t’i jenë dhënë të gjitha titujt e mirënjohjet që i takojnë e i meriton prej shtetit shqiptar e unë nuk e di. Ky libër i vogël, që e quaj përmendore të vogël, nuk mbivendoset në asgjë, nuk është tepër në asnjë rrethanë.

Sado e sido që të shkruaj unë, kurrë nuk arrij të jem në lartësinë e nobelistit d’Estournelles de Constant, në lartësinë e këtij miku të madh të shqiptarëve, që na ka dashtë kur nuk na donin, pa ia kërkuar ne që të na dojë, që na ka dashtë pa leverdi dhe interes, që na ka mbrojtë kur na shkatërronin e ishin gati të na zhbënin, pa ia kërkuar ne që të na mbrojë.

Ia paraqesim lexuesit këtë libër të vogël të këtij njeriu të madh, pa na e kërkuar ai, në shenjë dashurie e nderimi për të, pa i marrë leje që ta duam e ta nderojmë, të shtyrë nga detyrimi dhe mirënjohja që duam t’ia artikulojmë për atë që ka bërë për ne shqiptarët.

Ky libër i madh, i vogël në dukje, me titullin Unë i kam shumë borxh Shqipërisë, i d’Estournelles de Constant, që po merr në dorë lexuesi shqiptar, për herë të parë në gjuhën shqipe, më bën shumë nder e shumë krenar.

Kjo parathënie e d’Estornelles de Constant për librin e Justin Godart, “Shqipëria në 1921”, që e sjellim libër më vete për rëndësinë që ka, që besoj se është parathënia e parathënieve e të gjithë librave të shkruara për Shqipërinë, shqiptarët e fatin e tyre, mendoj se duhet të jetë në çdo familje shqiptare, në çdo bibliotekë, dhe duhet të lexohet nga çdo shqiptar, nxënës, student, mësues, pedagog, nëpunës, politikan, historian, diplomat, udhëheqës.

Humanistë të tillë të mëdhej si d’Estournelles de Constant janë urat e dashurisë që bashkojnë kombet, janë diga të larta ku troshitet urrejtja e mënia që shpesh përcëllon me flakë lufte popujt.

Përkrahja e d’Estournelles de Constant ndaj shqiptarëve e Shqipërisë në ditët e tyre më të këqia e çastet më të rënda të fatit të keq, pa llogaritur mbështetjen e mëvonshme të Francës ndaj shqiptarëve, pa llogaritur edhe mbështetjen e saj ushtarake për dëbimin e Serbisë prej Kosovës shqiptare, do të mjaftonte që të mos pëshpëritej asnjë zë dyshimi për miqësinë e Francës ndaj shqiptarëve.

Si intelektual, politikan e diplomat shumë i njohur në Europë, si institucion moral i nji niveli shumë të lartë e autoritar, ai e donte, nderonte dhe e mbronte si rrallëkush Shqipërinë dhe shqiptarët, kur ata patën nevojë më shumë se kurrë, në ngjizjen e shtetit shqiptar, por më shumë se çdo gjë ai donte dhe mbronte të vërtetën.

Shqipëria ishte e vërteta e tij e madhe.