Rrëfimet e gazetarit amerikan për udhëtimet në Shqipëri
7 udhëtimet e reporterit Reuben Henry Markham nëpër Shqipëri rrëfyer në gazetën amerikane më 1931 — Pjesa e pestë: “Nga Vlora për në Sarandë, ndalesa në Tepelenë dhe legjendat e Ali Pashës…”
Nga Aurenc Bebja*, Francë – 10 Maj 2023
“The Christian Science Monitor” ka botuar, të shtunën e 14 marsit 1931, në ballinë dhe në faqen n°5, rrëfimin e pestë të reporterit amerikan Reuben Henry Markham rreth 7 udhëtimeve që ai ka realizuar asokohe nëpër Shqipëri, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Fortesat e Shqipërisë feudale të braktisura pasi regjimi modern vendos tokën nën udhëheqjen e një sundimtari
Burimi : The Christian Science Monitor, e shtunë, 14 mars 1931, ballinë dhe faqe n°5
Faktorët e vështirë me të cilët përballen fermerët
Zonat përgjatë detit shpesh përmbyten dhe kodrat kanë tokë pak pjellore
Nga R. H. MARKHAM
Korrespondenti i stafit të The Christian Science Monitor
Saranda, Shqipëri — Ka dy rrugë automobilistike që shkojnë nga Vlora, porti më i mirë i Shqipërisë, deri në gjirin e vogël të Sarandës në pjesën ekstreme jugore të mbretërisë.
Më e shkurtra ndjek bregun e detit për 70 milje mbi male të thepisura e të larta të mbushura me gremina të mëdha, shkëmbinj të mëdhenj të zhveshur dhe lugina të ngushta të thella dhe është një nga rrugët më piktoreske që mund të gjendet kudo në Evropën Juglindore.
Është e rrezikshme dhe e vështirë për makinat, kështu që shoferët e shmangin atë. Megjithatë, ajo përshkohet dy herë në javë në çdo drejtim me kamion postar dhe mund të fitohet një vend në sediljen pranë shoferit për 2 dollarë. Udhëtimi zgjat gjithë ditën dhe në mesditë mund të hahet (drekohet) në qytetin e Himarës, i vetmi vendpushim i mirë veror i Shqipërisë, shumë lart mbi detin Jon. Kjo është e vetmja pjesë e bregdetit shqiptar e cila është e lartë dhe pothuajse e vetmja pjesë e pyllëzuar.
Unë mora rrugën tjetër. Është 105 milje e gjatë, kalon në lindje rreth grupit shumë të lartë të maleve bregdetare dhe kalon nëpër disa qytete interesante të Shqipërisë.
Kodrat rrethojnë Vlorën
Duke u ngjitur në kodrat që rrethojnë Vlorën, ne ndjekim rrjedhën e një lumi të vogël për një rrugë dhe më pas drejtohemi në kodra të larta, të zhveshura, shkëmbore. Kjo është hera e parë në udhëtimin tonë që largohemi nga fushat shqiptare.
Nga qyteti më verior, Shkodra, në Tiranë, kryeqytet, dhe nga Tirana në portin e Vlorës, ne përshkonim tokën e sheshtë jo shumë larg detit Adriatik, duke kaluar nëpër një pjesë të madhe të asaj që konsiderohet zona më e mirë bujqësore e Shqipërisë.
Udhëtuam nëpër fusha, pamë bimësi aty-këtu, takuam njerëz që lëronin (plugonin) dhe takuam disa qerre me dy rrota dhe madje tufa gjelash deti, por këtu në male gjithçka është e zhveshur. Nuk ka as pyje, as fusha dhe rruga jonë dredha-dredha, e cila rrotullohet njëra pas tjetrës, na çon nëpër një vend të zymtë dhe steril, ku ka disa fshatra të vegjël, të gurtë, të gjithë duken të zymtë, të ngërthyer dhe të uritur.
Të rralla dhe të pakta janë pasuritë që natyra ka shpërndarë mbi këto male. Është një vend i heshtur, i lartë dhe i vetmuar. Nuk takojmë asnjë udhëtar dhe nuk parakalon asnjë. Rruga është e mirë dhe mjaft e mirëmbajtur edhe pse e rrezikshme. Megjithatë, shoferi ynë mburret se aksidentet nuk ndodhin kurrë në asnjërën prej këtyre kthesave të pambrojtura që qarkullojnë mbi humnerat që gogëzojnë. Drejtuesit shqiptarë, thotë ai, janë të gjithë të aftë, të kujdesshëm dhe të matur.
Fortesat shqiptare të braktisura nën sundimin modern
Sado i lartë, djerrë dhe i thatë të jetë ky vend, ai nuk është shumë më pak produktiv se fushat buzë detit. Dhe kjo është një prej vështirësive më të mëdha të Shqipërisë; shumë nga ato pak fusha të vogla që zotëron nuk mund të shfrytëzohen. Ato janë shumë të ulëta dhe gjithashtu, shpesh nën ujë.
Ato janë aq moçalore dhe të lagura sa nuk mund të kultivohen. Ato përmbyten aq shpesh saqë as nuk mund të banohen, prandaj ka vetëm pak fshatra fushore.
Shtëpitë e fshatarëve zakonisht vendosen në vende të larta. Kështu, shumica e maleve janë të thata dhe të shkreta, ndërsa fushat, të paktën përgjatë detit, janë të shkreta, të shkretuara, të mbushura me insekte dhe me bimësi të padobishme. Në tokë ka fuqi prodhuese, por Shqipëria duhet ta zbusë dhe ta bëjë produktive.
Pasi udhëtuam për tre orë, zbresim nga majat e malit në një lumë të madh, me rrjedhje të shpejtë dhe ndalojmë për t’u freskuar në qytetin e vogël të Tepelenës të zhveshur dhe pa pemë. Ajo ka një rrugë të shkurtër kryesore të veshur me ndërtesa të reja dykatëshe dhe disa rreshta kasollesh të vogla të improvizuara, ndërsa pranë tyre ndodhet një kështjellë gjigante e vjetër.
Ditët e shkëlqimit oriental
I gjithë vendbanimi mund të vendosej në një cep të saj. Dhe është ndërtuar nga mjeshtra. Gurët, të gjithë të latuar dhe të matur dhe të vendosur shumë kohë më parë me kujdes njëri mbi tjetrin, qëndrojnë po aq të fortë dhe të drejtë sot si kur ishin të bardhë dhe të rinj.
Ata duken të zymtë poshtë dy luginave konvergjente po aq të frikshme dhe kërcënuese sa kur hynë në detyrë për herë të parë. Sa ditë duhet të kenë tingëlluar këtu çekiçët dhe daltat para se të formoheshin të gjithë, dhe sa tufa kuajsh e gomerësh duhet të kenë zgjedhur rrugën e tyre poshtë shtigjeve malore për të mbledhur gjithë këtë material.
Sa lloj ushtrishë duhet të jenë mbledhur këtu, sa borive u janë rënë dhe sa tinguj shpatash janë dëgjuar. Me çfarë pompoziteti hynë në këtë kamp të madh të rrethuar kryekomandantët orientalë me mjekër të gjatë e byzylykë të artë. Sa roje kanë vëzhguar nga këto kulla dhe sa roje kanë ecur, vigjilentë, përgjatë këtyre mureve të gjera.
Kjo është Shqipëria e vjetër. Kjo është një mbresë e lënë nga qeveritë e djeshme, një emblemë e anarkisë, tiranisë dhe shtypjes feudale. Kjo është kështjella e Ali Pashës, dhe ky vend i vogël i mjerë është qyteti i tij i lindjes. Lugina është plot me fshatra të shpërndara, me shtëpi të vogla, të ndrojtura, fusha të punuara keq dhe fortesa gjigante, të pafytyra.
Kjo ka qenë një tokë e pashallarëve, e pronarëve grabitqarë dhe e luftës. Kjo ishte një luginë e paqëndrueshmërisë, e tradhtisë dhe e frikës. Nuk kishte rend, drejtësi, nder dhe siguri. Popullsia e varfër ishte gjithmonë viktimë e grabitësve të guximshëm, aventurierë. Dhe nga këta më i forti dhe më i keqi ishte Ali Pasha i këtij qyteti.
Legjendat e Ali Pashës
Legjendat e tij ende e mbushin luginën. Për fuqinë dhe tmerrin e tij këngëtarët ende këndojnë. Ai dikur ndihmoi për ta çuar Shkodrën shumë më në veri. Ai jetonte pranë liqenit të bukur të Janinës, në jug. Ai aspironte të krijonte një mbretëri të gjerë duke përfshirë Maqedoninë, Greqinë dhe Shqipërinë.
Ai u përgëzua një herë nga Lord Nelson, u vizitua nga Lord Bajroni dhe u shkrua për të nga Dumas; ai negocioi me Napoleonin, sfidoi Perandorinë Turke dhe ndihmoi grekët të arrinin pavarësinë. Ai komplotoi me kusarët që dikur u dërgua për t’i kapur dhe ndau plaçkitjen e tyre, duke u dhënë atyre mbrojtjen e tij.
Ai lidhi aleancë me të krishterët kundër feudalëve myslimanë dhe me myslimanët kundër të krishterëve, dhe me tradhtinë e tij të suksesshme mblodhi një grup njerëzish të shkëlqyer rreth tij. Ai jetoi shumë i vjetër dhe kaloi në folklor si një hero shqiptar.
Dhe kështjellat e tij të mëdha të vjetra janë ende në këmbë. Por ato heshtin dhe disa prej tyre po shkërmoqen. Ato janë emblema e Shqipërisë së vjetër. Ato tregojnë se nga ka ardhur Shqipëria e re. Ato u kujtojnë vizitorëve vështirësitë me të cilat duhet të përballet Shqipëria.
E gjithë Shqipëria nuk ka qenë kurrë e bashkuar nën një sundimtar deri më tani. Nuk ka pasur kurrë ligje të shkruara për të gjithë, rend të vendosur, gjykata autoritare, libra, komunikime. Ajo ka pasur fortesa. Fshatarët e saj kanë dhënë gjysmën ose tre të katërtat e të gjithë atyre që kanë mbledhur, drejtpërdrejt zotërve në fortesa.
Qeverisja me pushkë
Pasuria e shumicës së njerëzve është varur nga kapriçot e zotërinjve të fuqishëm, të cilët nuk jepnin llogari. Vetëm banorët e guximshëm malësorë guxuan të mbronin pavarësinë e tyre, prandaj drejtësia u bë sinonim i abuzimit të mirëmenaxhuar.
Pikërisht nga ky material Mbreti Zog po përpiqet të bëjë një Shqipëri të re, të shëndoshë, të rregulluar, të ndritur me qytetarë që respektojnë ligjin. Ai nuk është një Ali tjetër, nuk është një Pasha më shumë. Ai është babai i popullit të tij, në vështirësi të mëdha që përpiqet të krijojë një shtet modern. Kështjellat e vjetra refuzohen dhe hidhen poshtë, por nuk është aq e lehtë t’i zëvendësosh ato me shkolla, gjykata dhe ferma model. Kjo kërkon kohë.
Shkoj lart lumit për 30 milje, duke parë ujin blu-jeshil të pulsojë poshtë gjetheve të rrapave të artë, pastaj kthehem në perëndim drejt detit, përsëri lart kodrave dhe poshtë në portin e vogël të Sarandës, i cili me dritat e tij vezulluese përmes errësirës i ngjan një qyteti pionier të minierave të Far West-tit.
Pjesa e tretë: “Tirana është qyteti më triumfues në këtë pjesë të botës…”