Shpëtim A. Emiri: ÇMIMI I KURAJËS (1)

Pjesa e dytë

 

GRAVITETI I GJIROKASTRËS!

 

Shyqyr që Njutoni (Isaac Newton) nuk ishte nga Gjirokastra e as nuk rastisi të kalonte në këtë qytet!

Kjo ofshamë e papritur mund të habisë të madh e të vogël dhe mund t′i përvishen shkruesit të këtyre radhëve me “Ç′je ti e ç′jam unë?”, pa duruar hiç të shkoqitemi!

Por, le ta marrim më shtruar!

Nëse do të ishte prej Gjirokastre, shkencëtari nuk do ta zbulonte dot ligjin e tij të famshëm të gravitetit!… Kaq mjafton!

– Uaaa! Pse?! – do pyesë çdokush, që e di se Njutoni ishte gjeni i jashtëzakonshëm.

Po ja! Edhe pse pa ndonjë arsye shkencore, pamundësia e shkencëtarit do të rridhte thjesht prej traditës së nikoqirllëkut, prej asaj që duan e thonë se është kurnacëri e maskuar… Por, le të thonë ç’të duan! Ne nuk do të ndërrojmë tabiatet e nuk kemi ndërmend t’i lëmë mollët të bien kuturu nga pema! … “Pse mo, kot i numurojmë ato që në degë”?

Ama, kjo i vë kapak! Po të mos i binte molla mbi krye, teksa po dremiste nën hijen e pemës, i nderuari shkencëtar nuk do të vriste mendjen e të zbulonte forcën e gravitetit! Apo jo?!

Ndërsa nga ardhja e Njutonit, qoftë edhe si vizitor, nuk kish pse t′i ndodhte asgjë e keqe Gjirokastrës, përkundrazi, qytetit do t′i shtohej një vlerë e rrallë, sidomos sot, kur turizmi po bëhet një mundësi mbijetese e atij qyteti, por gjëma mund t′i ndodhte vetë atij. Forca e çuditshme e gravitetit të Gjirokastrës do ta kishte lëkundur shkencëtarin! Ligji i gravitetit, i zbuluar prej tij, pa u vënë aspak në pikëpyetje, do t’i zbehej tërësisht, sapo ai të nuhaste forcën tërheqëse të këtij qyteti!

Çudia trallitëse qëndron në dukurinë se energjia joshëse e kësaj nahije nuk është si“forca tërheqëse e tokës”, që vepron vertikalisht dhe e kufizuar në një drejtim, “nga lart poshtë”. Ah, jo! E Gjirokastrës nuk njeh kufizime! Të thith kudo të jesh! Madje më shumë se vertikalisht vepron horizontalisht, shtrirë mbi gjithë globin. Dhe si? Mjafton ta kujtosh dhe vetiu të mbahet fryma, teksa Gjirokastra… të rrufis!

Për më tepër efekti i saj nuk kufizohet vetëm në planetin Tokë, por edhe në hapësirë! Ore! Astronaut në stratosferë qofsh, madje në filifistun, në Hënë a në Mars, atje ku ligji i Njutonit ndryshon, Gjirokastra, pa luajtur nga vendi, ta bën proçkën, të përpin…! Kush nuk e beson, sidomos hapësinoren, le ta provojë! Me bast! I vetmi kusht është, të jesh gjirokastrit për ta ndjerë, veçse nga ata që të kenë… t’ua mbajë për të shkuar në Hënë…!

Mirëpo, përsëri kujdes! Atë qerrata tërheqje, Gjirokastra e ka me tertipet e veta: forcanuk është e njënjëshme. Jo! Sa më larg saj, aq më e madhe! Dhe sa më i moshuar, aq më shumë të rrëmben!

O Zot! Graviteti i saj nuk është thjesht fizik! Joooo! Është një mrekulli qiellore marramendëse! E padëgjuar! Është tërheqje e fuqishme drithëruese, shpirtërore!

E, Njutoni, ta thom u, me gjithë respektin e madh e mirënjohjen e thellë për çuditë që zbuloi ai shkencëtar, këtij lloj graviteti nuk do mund t′i jepte shpjegim! Pikë dhe vate! Atij, sikundër është proverbializuar rëndom, “atentatit” që i ndodhi me mollën e rënë mbi kokë ia gjeti “autorin”, pa thirrur policinë! Zbuloi ligjin e gravitetit mbi tokë, ligj që mund ta zbulonte cilido që flinte poshtë pemëve, sidomos nën ato të lartat e me kokrra të rënda…

Dhe, ju lutem, s’mund të pritej më tepër nga një i përgjumur i porsagoditur mbi kokë!

Krejt ndryshe çudia jonë me Gjirokastrën! Tërheqjen allasoj, nga çfarëdo drejtimi, madje dhe nga hapësira, mund ta shpjegojnë të tjera ligje, ndofta ato të forcave tërheqëse mes trupash qiellorë, graviteti në univers, por mbeten hamendësime…

Nuk ka shkencëtar të deshifrojë atë që nuk mund të shpjegohet dot me ligjet e natyrës të zbuluara deri sot. Por kureshtja nuk dorëzohet kurrë! Jeta ka provuar përgjatë shekujsh se ai fenomen që nuk arsyetohet dot nga dijetarët, nuk do të thotë se nuk ekziston! Marritë e jetës, të natyrës, të mbinatyrës, mund të marrin shpjegim nga mençuria e shkallës sipërore, marría, marríamençurore, alienët ndofta, por para se të kërkojmë ndihmën e tyre, le të pyesim ndokëndnga ata të rrugës me emrin më të llahtarshëm të mençurisë në Tokë, të cilësuar “Sokaku i të Marrëve”, në lagjen Palorto.

Sot për sot vetëm ndonjë shkencëtar i sojit të këtij sokaku, në Gjirokastër, mund ta zbulojë ligjësinë e këtij fenomeni! Po, dhe në mos u zbuloftë, nuk na prish ndonjë punë të madhe, apo jo?!Ne, gjirokastritëve, na mjafton që fenomeni ekziston, që ne e përjetojmë në gjithë qenien tonë dhe e shijojmë lumturisht e pafundësisht dashurinë e marrë për këtë qytet!

Duke iu kërkuar ndjesë gjithë banorëve të globit, nuk rri dot pa u shprehur, madje modestisht, se nuk ma do mendja që ndonjë vendlindje tjetër të mund të shkaktojë këtë tërheqje të perëndishme, si kjo e Gjirokastrës…!

Mos qofsha i gabuar!

 

ÇMIMI I KURAJËS!

Nuk dimë kush ishte rrethmiqësia që lidhi në rini, pak para 1910-ës, Ibrahim Emirin, punonjësin e postë-telegrafës në Gjirokastër me vajzën e bukur nga zona e Kardhiqit. Një krushqi tejet e goditur! Përkim e plotësim vlerash mes bashkëshortëve, thuajse të lindur për njëri-tjetrin!

Si të mos i mjaftonte bukuria, Zoti ish kujdesur mjaft për mençurinë e saj, madje aq sa të çmohej edhe në lagjen me emër të qytetit! Ndërsa për sjelljen kurajoze askush nuk dyshonte se do të ishte pjesë nga origjina në “pajën” e saj… Ama, nuk mendohej se do t’i hynte në punë. Do t’i mbetej pasuri në sepete, teksa Gjirokastra i kish çuar gurët nëpër vende me kohë. Qyteti ishte me tabiate, me rregulla, ku jetesa nuk ishte e varur kryesisht tek trimëria, por, së pari, tek njohja dhe respektimi i normave. Ishte vendosur herët “kufiri te thana” për çdo gjë dhe banorët nuk i bënin hije njëri-tjetrit, teksa dielli ndahej me bollëk, njëlloj për të gjithë…

Ishim mjaft të vegjël kur mësuam origjinën e gjyshes, Anesë sonë, ende pa ditur ç’është origjina, madje kur nuk e dinim se edhe vetë ne fëmijët paskëshim origjinë!! Dhe kjo nga një rit i përvitshëm çdo fundpranvere, pikërisht në kohën e qershive; të qershive të qeshura, flakë të kuqe e të ëmbla mjaltë, që nuk do na mungonin as kur mund të na mungonte buka!

– Të kam sjellë qershi, ta kujtosh e të çmallesh me fshatin! – gëzueshëm im atë i drejtohej nënës, sapo shfaqej tek dera me trastën në dorë. Dhe ishte ndër të vetmet psonisje të tij, që e bënte për t’i respektuar origjinën dhe mallin asaj.

***

Hekurani, korrieri i komitetit, i solli dorazi Anesë ftesën të merrte pjesë në mbledhjen me shumë rëndësi, organizuar në sallën e kinemasë, mbi ndërtesën monumentale të Liceut. I takon të ketë qenë vjeshta e 47-ës.

– Është për të mirën tuaj! – nxitoi lajmëtari ta qetësonte, teksa ftesat nga organet e pushtetit në vitet e para të pasçlirimit sëkëlldisnin jo pak cilindo të ftuar. Përkujdesjen, në këtë rast, lajmëtari nuk e kishte nga vetja. Ku kish takat ai më shumë se të njoftonte, por ia kish marrë dorën të përcillte edhe tonin e eprorit, kur e niste. Ndaj banorët e shikonin në sy të lexonin përmbajtjen pa hapur zarfin…

Kishin hije të frikshme në atë kohë thirrjet nga pushteti. Pat mbetur qysh nga 18 nëntori 1943 në Gjirokastër, kur partizanët hynë në qytet dhe iu dërguan “ftesa” dymbëdhjetë banorëve, thjesht për t’i pushkatuar. Dhe ku? Pikërisht tek i njëjti vend, para kinemasë![1]

Aneja, gjyshja ime e ardhshme, teksa ishte vënë uji në zjarr të lindesha pas ca muajsh unë, thirrej të merrte pjesë në mbledhje si nënë dëshmori, nëna e Mufit Emirit.[2]

***

Gjirokastra pati shumë martirë në vitet e Luftës së Dytë Botërore, kur Shqipëria ishte ngritur më këmbë të luftonte pushtuesit e huaj. Banorët ishin ambientuar trishtueshëm me kujën e dhimbjeve të thella që ndiqnin njëra-tjetrën. Riti i vajeve në Gjirokastër përjetohej çuditshëm nga vizitorët, sikundër e ka përshkruar udhëtari i famshëm EvliyaÇelebi, qysh para gati treqind vitesh, më 1670.

Përgjatë shekujsh atë rit vazhdonte ta mbante gjallë gjaku që derdhej brez pas brezi. Luftërat nuk i kishin lënë radhë njëra-tjetrës, ndërsa armëpushimet e ndërmjetme qenë më të shkurtra se koha për të mbyllur plagët dhe mbi qytet, jo vetëm era, por edhe flladi mund të përhapte valë lebetitjesh…

Në vitet e para të pasçlirimit nënat gjëmëmëdha i dëneste kohë pas kohe therja e plagëve të mortit në shtëpitë e tyre. Por dhe çdo jehonë vaji, sado e largët, në mëhallë. Ia njihnin kujën njëra-tjetrës dhe i bashkoheshin në largësi shoqja-shoqes pikëlluar: “Korba ajo, ç’e gjeti”? Lotët çurg nuk mjaftonin për të shuar atë zjarrmim dhimbjesh rënë mbi gjithë qytetin, ku nënat eshkë digjeshin përbrenda, ndërsa qyteti respektonte këto vuajtje përulësisht.

Të qarët me ton të lartë, e hera-herës edhe me ligje, i çlironte përkohësisht gratë dhe vajzat.Veç jo të gjitha ishin të lira të qanin me zë. Kishte edhe vaje të heshtura për ata që ekzekutonte pushteti i ri, kundërshtarët, të cilësuarit armiq. Shifonat ishin njëlloj të zeza. Humbjet në familje ngjasonin. Dhimbjet po ashtu. Por qarjet për ta ishin të mbytura, me gulçee lot të ndaluar…

Koha, më vonë, do të tregonte se pati prej tyre që nuk e kishin hak plumbin dhe opinioni ndihej borxhli, jo vetëm për jetën, por edhe për lotët e ndaluar në përcjellje.

Por pati edhe lot turpi, të cilat qyteti i mallkonte: “Nuk qahen kriminelët”!

***

U ormis, veshur korb, mbështjellë kokën me shifonin e zi, mbajtur lidhur që kur i shoqi i ndërroi jetë në vitin 1942. Por e nxiu edhe më dhe u mbulua kok’ e këmbë me veshjen sterrë, për të mos e hequr sa të rronte, qysh nga 4 tetori 1943, kur iu vra djali, Mufiti 23 vjeçar, student i mjekësisë në Padova të Italisë, i cili ndërpreu studimet dhe u kthye në atdhe për të kontribuar në luftën kundër pushtuesve. Dhe si të mos i mjaftonin këto fatkeqësi të njëpasnjëshme, së fundmi ishin terrorizuar keq e mos më keq nga pushteti i ri, për të cilin u përpoqën si ata deri sa derdhën edhe gjak. “Pa çak, pa bam” para dy muajsh i patën arrestuar djalin e madh, Alizotin.

Eeeh! E ku mjaftonin të zezat shami ta mbulonin helmimin shpirtëror të asaj gërmadhe?!

Pas katër vitesh mbyllur në shtëpi, në këtë dalje të detyruar nëpër rrugët e tatëpjeta plot gurë, gjunjët e nënëmadhes nuk do ta kishin të lehtë të mos dridheshin e përthyheshin, madje edhe të thyheshin në çdo hap të saj. Plumb i qe bërë rëndesa e “hall mbi halle”-ve! Vallë, a do ta çonin dot deri ku i kërkohej në ftesë? Nuk ishte shumë larg, distanca që nga shtëpia sa gjysma e rrugës për në pazar, fill në hyrje të vetë lagjes Palorto. Por fundi i kësaj rruge, mbërritja, për dreq, do të ishte tek kinemaja!

Aah, ajo kinema, ç’i kishin parë sytë! E kish parë ajo Gjirokastrën më shumë nga ç’kish parë Gjirokastra në të! Kishin parë banorët brenda saj mjaft filma me luftë, por, në mos shikoi dhe ajo, aty jashtë, para derës së saj, një kryefilmhorror luajtur realisht! Ndaj, nxirë kok’ e këmbë, më keq se e ëma, iu bashkua edhe Muzejeni, e bija njëzetvjeçare, nga goja e të cilës, aq herë sa iu lyp ta kujtonin në biseda të rriturit, e dëgjuam edhe ne fëmijët çfarë ndodhi në atë takim të rëndësishëm.

Ai tubim kish qenë sinori që kish përcaktuar si do vazhdonte më tej jeta në atë familje,… në “rrënojën Emiri”.

***

Që jashtë sallës u kuptua se mbledhja ishte grarishte, ku moshat e thyera, apo të rejat, ishin mjaft të rralla. Të dyja, nënë e bijë për krahu, hynë dhe u drejtuan për nga fundi, edhe pse kishte vende të lira në rreshtat e para. U përshëndoshën ndërkohë, një pjesë të njohura, nëna martirësh, ndërsa kinemaja po mbushej.

Solemniteti i mbledhjes përjetohej sapo t’i hidhje një sy mjedisit, sidomos brenda, dekoruar me kurora të gjelbra e lule. Ndërsa gjithë salla poshtë sundohej nga ngjyra sterrë e shamizezave, anash muret skuqnin nga flamujt dhe banderolat me shkrimet: “Lavdi dëshmorëve të luftës për liri”! “Rroftë Shqipëria e lirë dhe demokratike”! “Lavdi…”! “Poshtë armiqtë e tradhtarët”!… Kurse në ballë, mbi podiumin e veshur me beze të kuqe gjaku, mbizotëronte fotoja e komandantit ngjitur me atë të marshallit Tito dhe parulla“Lavdi dëshmorëve të Atdheut”!

Gjithë ambienti, kuq e zi, dukej si flamuri ynë kombëtar! I vetmi dallim – shqiponja ishte më e madhe, gjithë nënat dhe motrat krenare të të rënëve!

Ky mjedis festiv ua ndryshonte gjendjen shpirtërore. Sytë, që përloteshin natyrshëm sa shikonin njëra-tjetrën, ndriçoheshin, shkëndijonin nga entuziazmi i fitores së arritur me gjakun e bijve e bijave të tyre.

***

Aneja jonë nuk po e përjetonte këtë manifestim të ligjshëm njëlloj me nënat e tjera. Ajo ndihej doemos e nderuar, por njëherësh edhe e turpëruar. Madje turpërimi ishte më i freskët. Në sallë arriti të dallojë kalimthi distancimin, kokëmënjanat, që gjer dje kishin qenë me duar në qafë “mjaltë e gjalpë” me të. Kuptohej, kishin marrë vesh për arrestimin e bujshëm të të birit dhe nuk ishte çudi t’u kish shkuar nëpër mend shprehja: “E bënë si lopa! I ranë me shkelm kovës që sapo e mbushën me… gjak”! Me qumështin e lirisë! Pak më ndryshe ato, më të moshuarat, që jeta i kish mësuar se gjykatëse mbetej koha, jo momenti. “Ç’qe kjo, që i gjeti”?!- mërmërisnin.

Më në fund, mes hamendësimeve u ulën aty ku lexuan mirëseardhje në sy, aty ku nënat njihnin njëra-tjetrën me gjëma të ngjashme.

Ngjitja në podiumin e kuq në ballë të sallës e përfaqësuesve të pushtetit, djem e vajza, rini me veshjet ushtarake, siç kishin dalë nga lufta, u prit me duartrokitje të zgjatura. Disa prej tyre, bij e bija të qytetit, i njihnin personalisht.

U hap mbledhja. U fol për arritjet e para të pushtetit të ri të popullit: për sukseset e mëdha në të gjitha fushat e jetës; për motrën e madhe, Jugosllavinë e Titos; për kampin e madh socialist dhe për perspektivën e ndritur, për komunizmin ngadhënjimtar… Fjala ndërpritej hera-herës nga thirrjet “Rroftë…”, “Poshtë…” dhe salla buçiste nga brohoritjet e duartrokitjet. Pastaj i deleguari kryesor sqaroi motivin madhor të këtij takimi.

Aneja e turbulluar keqas nuk kishte qetësinë të regjistronte gjithë ç’u tha atë ditë, por e kuptoi fare mirë qëllimin e bukur, njerëzor, të takimit me drejtuesit e pushtetit të ri trevjeçar të vendit dhe thellë në shpirt e përshëndeste.

U vlerësua lart kontributi i çmuar, gjaku i derdhur për lirinë e Shqipërisë. U vendosën në piedestal përpjekjet dhe sakrificat e gjithë popullit në luftën për çlirim, duke ngritur në qiell sakrificën sublime, dhënien e jetës në lulen e rinisë të bijve dhe bijave më të mira të vendit. Në përfundim iu bë i ditur vendimi i qeverisë për të mbështetur me ndihmë ekonomike nënat e dëshmorëve, duke iu lidhur një pension të përhershëm përgjatë gjithë jetës së tyre. Pushteti i popullit me këtë akt shprehte nderimin e lartë dhe mirënjohjen e thellë për gjakun e derdhur për liri.

E gjithë Shqipëria do të kujdesej për nënat e djemve dhe vajzave të rëna për Nënën Shqipëri. Në pamundësi t’iu ngjalleshin bijtë e rënë, u sigurohej jetesa dinjitoze, përveç nderimit të lartë moral. Filloi shpërndarja e dokumenteve “Nënë dëshmori”! Thërritej emri i martirit dhe nënat e mbërthyera nga mallëngjimi shkonin tek presidiumi për ta marrë. Ka qenë ndofta i vetmi rast, kur përsëritja e një procedure “dorëzim dokumenti” nuk mund të kthehej në monotoni. Emocione të thella pushtonin secilën, ndërsa reagimi i tyre ishte i ndryshëm.

Pati nëna të forta që arritën të zotërojnë ngashërimin dhe, sikur të mos kishin pësuar asgjë, të ngazëllyera në pamje, kthyer nga salla, falënderonin zëfortë: “Moj nëna e motra, ngrijeni kokën, fshijini lotët! Sot ne na u ngjallën bijtë e bijat tona që ranë në luftë”! Dhe, drejtuar nga podiumi, në prag dënesje zëdredhur thërrisnin: “Jeni ju, të keqen nëna! Të na rroni ju! Ata, po të ishin gjallë, nuk do na respektonin dot më mirë. Rroftë pushteti ynë popullor!” Lotët mbulonin sallën! Ishin skena tronditëse. Jo vetëm për nënat plagëhapura, por edhe për këdo që zoti e kish shpëtuar pa viktima. Të tjera nëna, fjalëpaka, gjithçka e shprehnin me sytë e përlotur. Por që të gjitha kishin të përbashkët mirënjohjen e thellë. Pushteti i ri po e mbante fjalën!

Presidiumi ishte i vëmendshëm të parandalonte ngashërimin, kur çurgu i lotëve mund të kthehej befas në rrëke vaji. Nënat plagëhapura të gjitha ishin gati, por kuja e kish humbur lirinë në sallën e lirisë, teksa ndrydhej në gjokset e tyre! Ndërkohë ishin në gatishmëri edhe hedhësit e parullave, profesioni më i ri sidomos mbas çlirimit, që normalizonin në moment atmosferën festive, gjenin çastin e duhur, llojin e parullës dhe befas shpërthenin, ndiznin sallat e mitingjet, pa i fyer aspak oratorët, përkundrazi…

– Mufit Emiri! – u dëgjua thirrja nga presidiumi.

Drithërimat i përshkuan gjithë qenien Anesë. Ai emër e trondiste. Bulëzat e djersës që i mbuluan ballin ia fshihte shifoni ulur mbi sy. Me kokën lart, mbajtur një dorë në supin e të bijës, u çua në këmbë nëna e dëshmorit; njëherësh ngritur edhe titullari në tavolinën kryesore me dokumentin në dorë. Nëna sy më sy me të, por nuk lëvizi nga vendi… U kthyen kokat në sallë… Fytyra të habitura…

E ftuara ishte në një mëdyshje të madhe! Po bluante përbrenda çfarë do të fliste. Sa do të kish dashur të konsultohej atë ditë, por me kë?! Pas arrestimit të të birit, nuk iu afrohej askush. Shtëpia pa burrë, tri gra dhe i mituri tre vjeç. E mbetur kryefamiljare befas ndihej e mbërthyer mes nderimit dhe përçmimit.

– Ejani, ju lutem, të merrni dokumentin e pensionit, që ju ka lidhur pushteti popullor!

Nëna e dëshmorit i dha fund çasteve të mëdyshjes me tundje koke majtas-djathtas, si për të shprehur një “Jo!”.

Një radhë fije flokësh, dalë poshtë fundit të shifonit të zi, iu lëkundën mbrapa mbi xhaketën sterrë. Zbardhur ato plotësisht në vitet e fundit. Por më tepër binte në sy rrallimi… Oh, sa të rralla leshrat e saj dalë tinës! Nuk e kish ende moshën për t’i rënë ato…, por i kish mjaftuar dhimbja t’i shkulte e të çirrte fytyrën përgjatë kujavelebetitëse për të birin.

– Oooh, e zeza unë! – rënkoi duke peshuar rëndë mbi supin e të bijës, ama syri pishë! Nuk lotoi. – Ju faleminderit shumë për nderimin, por jo, nuk ma keni borxh gjakun e djalit! Për idenë që pati, e kam bënë kurban, hallall gjaku i tij! – tha me zërin dredhur, ashtu nga vendi, dhe salla ngriu. Asnjë pipëtimë! Edhe parrullahedhësit u kapën gafil, shastisën! Ç’ishte kjo? Nuk pranon të marrë pension?! Askush nuk e pat parashikuar, madje as eprorët e propagandës, ndërsa ajo vazhdoi e revoltuar: – Borxh më keni burgun! Më nxirrni nga burgu djalin tjetër! Të dy vëllezërit për një qëllim luftuan, jo një dëshmor e tjetri në burg!

Ambienti u trondit! Në boshllëkun e krijuar nga heshtja që pasoi, salla gumëzhiu para se të reagonin drejtuesit e aktivitetit.

– Ka të drejtë! – u dëgjua ndërkohë të pëshpëritej nëpër sallë nga ato që i njihnin si familje.

Situata mbeti jo thjesht e nderë, por e rrëqethur, e keqtrazuar! Shkaku ishte më i thellë se sa vetëm një mosdakordësi. Ishin vënë në kandar njëherësh nderi dhe gjaku! Familjes që kish derdhur gjak i qe shkelur me këmbë dinjiteti. Nderi qëndronte mbi gjithçka. Gjaku derdhej për nderin, nderi jo…!

Ç’u dëgjua nga goja e asaj nëne nuk ishte lutje, as kërkesë, por thirrje, madje klithmë nëne marrë dy thika në zemër. Njëra në gjoks nga armiku, tjetra në kurriz nga miqtë. Dy thikat majë më majë, përballë në atë zemër. Thika e hasmit, e pushtuesve, kish zënë vend pas zararit. Thika nga miqtë, e helmatisur, nuk gjente rehat në përpëlitjet e viktimës…

Kurajën për të protestuar labes nuk ia jepte vetëm origjina, por së pari e vërteta. Ajo dinte më mirë se kushdo arsyen përse e arrestuan të birin. Bashkë e kishin diskutuar në familje, bashkë kishin rënë dakord të mos pranonin kërkesën për dorën e së bijës. Arsyeja e refuzimit – imoraliteti – kishte përmasa të cilat nuk mund të kapërdiheshin në konakun e tyre, edhe pse parashikuan hakmarrjen e mundshme të pushtetshme e sigurisht të pamoralshme të personit dhe sërës së tyre. E peshuan mirë e mirë dhe e morën në sy kanosjen, ndofta dhe shpagimin e nuk u penduan kurrë. Veçse përmasat ishin të paimagjinueshme!

Nëna nuk e dinte se në hetuesi të birin po ia torturonin mizorisht. Po ia prisnin e po ia qepnin në trup, në lëkurë, me pe e me gjilpërë, doemos dhe me gërshërë, “kostumin”, qyrkun e fajit të pabërë.

***

Ndonjë “rrobaqepës kësisoj kostumesh” mund të ishte edhe në podiumin e mbledhjes dhe thirrja e nënës së dëshmorit mund t’i ketë pëlqyer. Iu doli në shteg. I shpëtoi nga sikleti për t’i shkuar në shtëpi në çdo “5 Maj”, ditën kombëtare të përkujtimit të dëshmorëve. Do t’u duhej të dëgjonin gjithë respekt çdo herë, kush e di sa vite rresht, ankesat e lutjet e saj, krejtësisht të parealizueshme.

– Më nxirrni djalin nga burgu!

Jo po, një fjalë goje! E ku mund të bënte vaki ajo punë? Madje as në përralla, apo legjendat që do krijoheshin me metodën e “realizmit socialist”! Në atë regjim që u vendos, më e lehtë ishte të ngjallje një të vdekur, pse jo djalin e saj dëshmor, sesa të kthehej mbrapsht një vendim për arrestim, burgim apo ekzekutim. Këto tri vendime çmoheshin të shenjta, të perëndishme, dhe kjo pak nga pak nuk përbënte më ndonjë habi për njerëzinë. Çudinë e shkaktonte fakti se punët “hyjnore” iu besuan kryesisht xhahilëve, nivelit më të ulët kulturor, mundësisht armiq të dijes, atyre me prirje dhune e brutaliteti. E në ato kushte, ajo për të cilën ia vlente të luteshe ishte: “të delte i dënuari i gjallë nga burgu”! Kaq dhe vetëm kaq!

Dalja gjallë nga burgu, përveçse ndjenjë e natyrshme njerëzore, ishte edhe detyrim shtetëror. Pavarësisht nga interesat personale, i dënuari nuk duhet të vdiste pa plotësuar kohën e plotë të dënimit! Vdekja në burg vlerësohej faj i rëndë, faj mbi faj i të dënuarit. Madje vdekje e qëllimshme për të sabotuar nxjerrjen e mineraleve nga nëntoka! Shprehja “Të vdes, të shpëtoj” nuk vlente aspak në burgjet tona qafë më qafë malesh. Vdekja aty nuk ishte thjesht ndërrim jete, por arratisje nga kjo botë në botën tjetër, duke iu shmangur rojeve, qenve e breshërive të plumbave mbi telat me gjemba! Vdekja në burg ishte fyerje e rëndë për pushtetin, dështim i autoritetit absolut të tij mbi jetën e shtetasve. Vdekjen nuk ua falnin as atyre që u mbeteshin në duar pa i përfunduar gjithë torturat. Madje as atyre që nuk iu mjaftonin vitet e jetës të plotësonin vitet e dënimit!

Jo më kot nuk lejohej të nxirrej nga burgu kufoma e të burgosurit e t’u dorëzohej familjarëve. I vdekuri do vazhdonte të vuante dënimin i vdekur. Bile varrin e tij e kish për detyrë ta ruante po vetë![3] Po, po!

***

Një buzagaz u pa të shëtiste ilegalisht në podium. Kërkesa që guxoi të bënte kjo nënë iu kujtoi atë thënien “Si e ëma e Zeqos majë thanës”! Apo nuk ngjasonte tëpkë, ngaqë ishte e ëma e Zotes.[4]

– Oj, “më nxirrni djalin nga burgu”!

– Jo, po, t’i japim edhe pafajësinë!

Po pse o, bar hanin organet e diktaturës, ‘maja e mprehtë e shpatës’, siç ia kishin vënë vetë emrin etërit dhe kumbarët?! Për çfarë e mprehnin shpatën ata ditë e natë? Për të prerë kërcunj? Bir o bir! Për koka, ore, për koka dhe si nuk u lodhën xhanëm?! Si nuk bënë një herë “Aaah”?!

– Po “Aaah” ja bënte kokëpreri, or tu mbylltë e mendjes…!

***

Situata e nderë në sallën e kinemasë u kapërcye krejt pa zhurmë, pa i dhënë hiç përgjigje kërkesës. U lexua emri tjetër dhe aktiviteti solemn vazhdoi. U kapërdi! As nuk i thanë: “Dil jashtë”! Iu hoq vizë rreshtit të saj në listë! Viza e shtrembër, shtrënguar fort, shkarraviti pensionin për nënën dhe preu në mes emrin “Mufit Emiri” e cilësimin “Dëshmor”. Në cep shënimi “Nëna nuk pranoi”!

Ajo, e vëmendshme, u ul sapo u dëgjua emri i dëshmorit tjetër. Mendoi se e lanë për në fund…

– Na i vuri kushtet Halimeja! – mund edhe ta kenë qesëndisur. – Jo po, urdhëroni një dëshmor më jepni një të burgosur! Uuuuu?! E ç’thua moj e rrjedhur?! Makar njëqind dëshmorë nuk nxjerrin dot jashtë një të burgosur!

Eeeh! Po ku më mirë se para bashkëluftëtarëve të të birit, ndofta dhe shokë të tij, do të mund ta qante nëna dramën e madhe familjare? Dhe e bëri burrërishte, ashtu sikundër priste edhe përgjigjen, ballë për ballë me bindjen se do të vinin dorën në zemër. Por nuk ndodhi ashtu. Ata, para se të qenë shokë të djalit, ishin shokë të idealit, të atij ideali që nuk pranonte kurrsesi vërejtje, por as mendim ndryshe! Vetëm “Si urdhëron”!

Një shpresë e brendshme, krejt e veçantë, vazhdonte t’i qëndronte pezull para. Kishte dëgjuar se pas vajzave e djemve partizanë, ndonëse paksa e fshehur, qëndronte një nënë e madhe, Nëna Parti. “Sa mirë!”- e përfytyronte. Dertin e saj drithërues mund ta ndjente dhe ta qante, njëlloj si vetë ajo, një tjetër zemër nëne. Besoi e gjora se përmes podiumit fliste me të ngjashmen, Nënën e Madhe të të gjithë dëshmorëve dhe doemos do të mirëkuptohej… Por jo!

Nëna Parti kishte mustaqe!

***

U kthyen në shtëpi pa fjalë. Pa marrë asnjë lloj përgjigjeje. Por e ndjen atë më pas gjer në palcë.

Hakmarrja ndaj fjalës së lirë ishte mizore! Ia prenë pensionin, bukën e gojës, që do t’ia siguronte i biri, po të qe gjallë, por nuk mjaftoi. Vetëm kaq ishte pak për të kënaqur sedrën e lënduar të çunave të rinj me një barrë pushtet. Kuraja e asaj shamizeze duhej shembur! Thjesht uria u çmua e pamjaftueshme. I duhej mohuar medoemos nderimi. Nuk e meritonte titullin “Nënë dëshmori”! Veç “nënë” ia kishte dhënë Zoti e nuk kish perëndi t’ia hiqte! Ama “dëshmori”-n e kishin ata në dorë për ta ç’emëruar, ndonëse edhe kjo dukej e pamundur!

Cilësimi “Dëshmor i Atdheut!” ishte bërë me kujdes të jashtëzakonshëm, me kritere të përcaktuara, me komisione tepër serioze, teksa gjithë ky aksion u drejtua nga vetë Enver Hoxha (Kryeministër, Ministër i Mbrojtjes, Ministër i Jashtëm). Për secilin dëshmor të shpallur ishte hartuar dokument me aktivitetin, kontributet dhe rrethanat e rënies. Anulimi në çdo rast do të kërkonte argumente bindëse mjaft të forta. Ndërsa i vetmi shkak ishte mospranimi dhe arsyetimi i së ëmës në mbledhje.

Do të dështonin sigurisht ta ç’kurorëzonin atë! Si mund të bëhej reprezalje mbi të rënin, vlerësuar nga ata vetë?! Pastaj, ç’lidhje kishin meritat e dëshmorit, vrarë para katër vitesh, me qëndrimin e familjarëve sot?

Ah, jo mor, jo! Nuk kish asgjë të pamundur për pushtetarët e regjimit të ri, sidomos, për pjesën më agresive të tyre që pengesat, sado të larta të ishin edhe juridikisht, i shkelnin pa qenë nevoja t’i kapërcenin…!

Por, tek e fundit, ndofta as ata “nuk” kishin faj! Djali tjetër në birucë po ju pëlciste buzën! Kishte shpalosur hapur qëndrim armiqësor ndaj akuzave që ia kishin palosur ashtu si i lypseshin më mirë pushtetit. Meazallah se i pranonte! Jep e merr me të. Po kalonin muaj hetimi serioz për nga barbaria. Sikur ça po i kërkonin? “Hiç po Habili…”! Me demek ishin grup armiqësor i lidhur me grekun për përmbysjen me armë të pushtetit popullor.[5] Ja, kaq! Sa e sa veta po pranonin akuza edhe më të rënda, madje edhe kur e dinin se i priste litari apo plumbi! Ky jo, ky! Turp! Ishte edhe vëlla dëshmori! I vëllai dha jetën, derdhi gjakun për këtë pushtet, ky nuk hidhte një firmë! Joo, nuk meritonte hiç të ishte vëlla dëshmori. Shumë e kishte edhe “vëlla viktime”. Ndaj e ndanë mendjen ta vrisnin për së dyti dëshmorin, t’ia mohonin kontributin dhe gjakun.

U tha, u bë!

***

Fitimtarët e përplasjes prisnin nga dita në ditë që nëna e dëshmorit të rivrarë të shkonte gjuhëkafshuar t’u kërkonte të falur, t’u përulej, or po, t’u puthte këmbët…! Asaj, ndërkohë duhet t’i kish ardhur mendja në vend dhe të kish kuptuar se ia vlente të përgjunjej e penduar thellë! Në vend të saj, kushdo prej vetë këtyre pritësave të ngrefosur do ta kishte bërë këtë lloj ndjese publike. Do t’ia vlente! Nuk ishte pak! Pension i përjetshëm i saj dhe nderimi me majë!

Ajo hiç!

– Është mbyllur në gërmadhë! – thuhej për të.

Tri gratë e shtëpisë ndiheshin të rrethuara. Veç jo nga fqinjët, gjitonë të jetës, familje fisnike që u dhimbte dhembja e Emirëve, por nga atmosfera armiqësore që vorbullonte e fshikullonte pushtetshëm. Gjyshja, e pathyeshme, si të frymëzohej nga shkujdesja e nipit të vogël trevjeçar, nuk ua dha këtë kënaqësi poshtëruese hienash njerëzve me pushtet. I përbuzi!

Labja nuk kish ndërruar mendje! Vazhdonte të mos e ndiente veten aspak të gabuar në ballafaqimin publik në sallën e kinemasë. Përkundrazi…, e kishte bërë me shpirt detyrën para Zotit! Ishte kthyer në shqiponjë për bijtë, teksa u përplas ballas për ta. Luftoi me dinjitet. Nuk ndeu dorën. Nuk kërkoi lëmoshë. Kërkoi të drejtën e grabitur dhe jo dokudo, në ndonjë mejhane, por sy më sy e në mejdan, në mes të qytetit përballë grabitësve!… Çfarë labeje!

Veç çdo ditë që kalonte mbas asaj përballje ia shtonte dëshpërimin. Nuk e pati të lehtë të ambientohej me mospërfilljen fyese dhe poshtëruese të ca pushtetarëve. Veçanërisht shkurorëzimin e të birit dëshmor. Tronditja e saj mori përmasa të frikshme. Por pak nga pak po tjetërsohej…

Një dëshpërim i ri, shumë më i madh, që dilte jashtë pragut të shtëpisë, pikëllim i thellë për gjithë vendin, e kish përfshirë kok’ e këmbë! Ajo po jetonte një jetë tjetër, zhgënjimin e madh! Vetëtima e përplasjes i ndriçoi të shikonte atë që të tjerët nuk mund ta dallonin aq qartë qysh në fillim. Labja, me tiparet e racës, e ndjeu shpejt erëgrahmën e “vezës” tjetër, me të cilën u përplas. Pikërisht ajo ishte plasaritur, çarë… Ç’erë e keqe…! Kutërbim! Vallë për këtë lloj pushteti kishin luftuar dy djemtë e saj?!… E pamundur!

Me këtë këndvështrim çmonte atë ç’po i gatuanin në kurriz kësaj familjeje. E panënshtruar nuk e jepte aspak veten, por ndihej e shqetësuar për përmasat, se gjer ku do ta mbante frymën ligësia e sojsëzve. Dhe turbullohej për ç’do të përballonin. Fliste me vete! E palogjikshmja nuk mund të parashikohej! I qe përmbysur bota! Shokët e djemve, miqtë e familjes, tashmë nuk silleshin dot miqësisht! E çuditshmja ishte e vërtetë! Ata nuk mund t’i ndihmonin dot! Edhe pse e mbyllur në shtëpi, kuptoi se nuk kishin ndryshuar ata. Papritur kish ardhur një kohë e re e deformuar, kur njerëzit nuk kishin më fuqi të mbeteshin siç kishin qenë, miq.[6] Ajo përhumbej nëpër shtëpi e shtangur, ashtu në këmbë, minuta të tëra! Gojëmbyllur e me shikim të ngrirë fytyra i ndriçohej, ngazëllehej, madje e mbulonte kalimthi buzagazi dhe befas sërish ngrysej, egërsohej, trishtohej e binte në pikëllim…

– Korba Ane, të mbajmë mendjen në vend, mos na qeshin bota! – i thoshin me përgjërim e bija dhe nusja e shtëpisë, kur ajo shkarkonte në dënesat e shtuara për djemtë… Ato i druheshin së tepërmi lajthitjes së mundshme të saj.

Anesë, gjendur mendueshëm në botën e vet, i tërhiqte vëmendjen përkujdesja e shtuar për të. “Ç’kanë këto”?! – mërmëriste dhe për t’i qetësuar në një dekikë i thirri të dyja. Ua mblodhi kokat në dy krahët e saj dhe i shtrëngonte fort, fort, fooort, sikur do t’i mbyste. Llërët i ishin varur dhe nuk e kuptonte se po i vriste me kockat e krahëve … E skeletosur, vetëm 57 vjeçe, me zërin ashpëruar si zë burri kuvendoi:

– Ju kam të dijave vajza të miat, ju kam motra, po ju kam edhe djem, se ju kam të vetme e, shiqir Zotit, ju kam trime e trime të më mbeteni! – me syrin pishë u la të kuptojnë se krejtësisht e kthjellët po gjykonte jetën.

– Mbamëni vesh mirë! – ndërsa të dyja po e shikonin në dritë të syrit. – Mirë bënë që ia hoqën titullin dëshmor këta! – ua plasi ç’bluante, duke i lënë pa mend.

O Zot! Mos po ju fliste lajthitja…?! Ngrinë ato, ndërsa nëna e përqendruar, e qetë, e menduar, vazhdoi urtësisht.

– Ai luftoi për Shqipërinë që don, jo për këtë lloj pushteti, që vret e pret përditë e që nuk i sheh dot me si njerëzit me mend!… Kam kuvenduar me djemtë u, sa e sa herë! Ky vend, moj çupë e ti, moj nuse, megjithëse luftoi, prapë nuk shpëtoi! Ja u thom u!

– Ane, të keqen, t’u bëfça kurban, qepe!

– Vuvosu moj, të puthça këmbën, se e kemi Zoten në burg!

– Aaah, e di moj, e di! Ç’kisha për të thënë, i thaçë atje, në mbledhje, nuk kam ç’thom tjetër!… U, sot jam, nesër s’jam, po ju duhet ta dini mirë se ç’gjau tek ne! Llafos me ju se nuk m’i mban barku! Këtu i thomi, këtu i lëmë! Jaaa, e mbidha unë,… po, di donjëra na ju, të më thotë çili është ndrishimi i këture, çlirimtarëve, na ata që zbuam, dushmanët ëmërshuar, gjermanë e italanë?… Hë moj, dini?!… U, për vete, nuk sho!… Në Ventotene e burgosën dhe e sakatuan babanë e fëmilës, të ndjekur tërë kohën edhe nëpër burgje m’i futën të di djemtë, gjersa njerin ma vranë! E po luftë, thamë, pushtuesa, egërsira dhe ja bëmë kabull të gjitha! Po sot?! Në paqe?!… Këtë tjetrin, që deshi Zoti më mbeti gjallë, venë e ma futin në burg këta?! Po kjo hata e madhe?! E ç’u kuptua këtu?! Kësaj i thonë, moj gra: “Ku ishe, hiç gjëkundi!” Nuk e kuptova fare këtë jetë!… Të shomë në atë botën tjetër, që duan e thonë se ka. Po nuk do vjasem, nuk do më dalë shpirti sa të na dalë Zotia na burgu!

***

Moj e uruara, plagëmadhja Ane! E ç’qe ajo bombë që hodhe në mes të mbledhjes së madhe?!… E hodhe dhe qëndrove në këmbë si burrat, e patrembur se do të të plagosnin ciflat e saj!… Ç’kapedane!

Refuzimi i marrjes së pensionit “Nënë dëshmori” mund të ketë qenë ndofta rast i vetëm, pa një të ngjashme në Shqipëri! Ama asnjëherë deri më ‘67-ën, kur ndërroi jetë, nuk u shfaq pendesë në vatrën familjare për ç’kishte ndodhur.

Më vonë, edhe pse pati raste të përmendej se ç’të mira të mëdha humbi familja nga keqkuptimi i rëndë i asaj përballjeje dhe se vuajtjet, streset e rreziqet që iu qëndruan mbi kokë do të kishin qenë shumë më të pakta e varfëria mund të zbutej, të mos e kapte rrëpirën, Aneja nuk u kritikua kurrë e ‘përmendorja’ e saj vazhdonte të ngrihej… Kuraja për të mbrojtur familjen kujtohej krenarisht. Hallall vuajtjet, hallall edhe fukarallëku!

Krenaria ka çmim!

Ia vlen kur shijohet!

—————–

[1] Bëhet fjalë për 18 nëntorin 1943, kur para kinemasë, në mes të ditës, në sytë e banorëve, të rritur dhe fëmijë, ekzekutoheshin personat e thirrur nga të vetëquajturit Gjyq Partizan. Gjirokastra u trondit! Bëri shumë buje! Ndër të pushkatuarit dy ishin baballarë partizanësh!… Më pas u fol se këtë ngjarje e ka kritikuar edhe vetë Enver Hoxha… (Ihsan Budo – Libri “Unë partizani…).

[2]Ihsan Budo, “SHOKËT E LUFTËS”, f. 100: “Mufit Alizoti ra dëshmor më dt. 3 (4) nëntor 1943”.

[3] Janë qindra kufoma të dënuarish, vdekur në burgje, që nuk iu gjet varri pas rënies së komunizmit.

[4]Shkurtim i emrit Alizot.

[5]Qepur me pe të zi mbi copë të bardhë! Dhe çfarë? Lidhje me grekun e gjirokastritëve të fesë myslimane, e atyre që nuk u kishin ikur nga kujtesa drithërimat e tmerret e masakrave të 1914-ës, (33 vite më parë), të andartëve grekë, veçanërisht mbi myslimanët e jugut të Shqipërisë, të quajtur “Vorioepir”, kur u dogjën rreth 400 fshatra dhe u vranë e vdiqën urie mbi 50 mijë (Nga shkrimi i At Gjergj Fishtës që u lexua në Konferencën e Paqes në Paris 1918…).

[6]Terrorit të egër të diktaturës të vitit ‘47 iu kundërvu hapur, trimërisht, familja e Et’hem Alikos nga Lazarati, nëna e të cilit iu çoi, ngarkuar në kafshë, ushqime menjëherë pas sekuestros.

 

NJË CICËRIMË ZOGU SHTANG SHQIPONJËN!

Vegimi mbas rreth 60 vitesh i atij aktiviteti mësimor edukativ, zhvilluar në vitet e shkollës shtatëvjeçare, do të ishte shuar me kohë, si shumë e shumë të tjerë, po të mos kish ndodhur diçka e pazakontë, befasuese, që na shtangu për një çast të gjithëve njëherësh, nxënës e mësues. Ishte pikërisht ai moment ngrirjeje kolektive, një grimë jete e stampuar si copë e prerë filmi, mbushur ekrani me çehre të pazakonta të fytyrave tona, mbuluar me vello serioziteti të beftë, me britmat lozonjare të këputura, me sy të shqetësuar, përqendruar në një pikë…

***

Gjithë klasa jonë brohoriti kur mësuesi kujdestar na njoftoi: “Sipas programit mësimor, sot pasdite, ora…, do të grumbullohemi tek sheshi i kalasë për të parë muzeun. Drejtori, LefterDilo, që ju e njihni edhe si mësues të historisë e të gjuhës frënge, do të na flasë…”.

Kur kishim aktivitete jashtë klase ne, mosha 10-11 vjeçare, nuk përmbaheshim. Ditë e shtunë. Nuk kish nevojë as të mësonim e as të përgatisnim detyra atë pasdite. Thjesht do argëtoheshim. Ndaj në shtëpi u kthyem më se të lumtur.

– Sot mbas dreke do shikojmë Gjirokastrën nga kalaja! – e dhashë lajmin me zë të lartë që poshtë nga avllia, të ndryshonin urgjent edhe planet e shtëpisë për ndonjë punë që më ishte planifikuar në familje. Ne, edhe pse lerë e rritur në Gjirokastër, entuziazmoheshim sa herë që na krijohej mundësia të shikonim qytetin tonë nga kalaja. Ishte e mahnitshme! Nuk ndjenim të nginjur me atë pamje! Ndaj s’më mbante vendi as kur haja drekë. Vija vërdallë duke u mbllaçitur e kthehesha herë pas here tek luga e piruni në tavolinë.

– Po ulu, mo djalë, të keqen, të të vejë buka në bark! Uuuu, ç’është kështu? Anάngjore[7]nahera ti?! – merakosej gjyshja.

Unë, si shumica e nxënësve të Palortosë së sipërme, nga ku dukej krejt kalaja, bashkëjetoja me pamjen magjepsëse, aq sa nuk më bënte përshtypje, por përmendesha sa herë përcilleshin mysafirët, gdhirë tek ne, të cilët patakseshin[8] në mëngjes, sa dilnin jashtë, në krye të kameriésë. Ç’të shikoje?! Një përrallë! Përballë, në lindje, mali i pafund i Lunxhërisë me lartësi rreth 1500 metër përgjatë luginës së gjerë të lumit Drino dhe në jug kalaja madhështore. Gjithçka mahnitëse! Miqtë, mbetur gojëhapur, nuk rrinin dot pa e shprehur habinë, teksa shijonin mrekullinë e natyrës, por edhe atë të dorës së njeriut.

***

Orën e nisjes prej shtëpive e lamë me fjalë me shokët e lagjes dhe shoqet, të cilat kishim detyrë t’i shoqëronim dhe t’i mbronim. Rrugës për në kala, kush e kush më shumë, do të bënim çmos t’i argëtonim dhe të qeshurat e vajzave ishin çmime OSKAR për ne, çunat. Por nuk ishte e lehtë. Të binte bretku për një çmim… Ndërsa mbrojtja e tyre nga rreziqet nuk u vu në provë asnjëherë. Kjo falë autoritetit absolut të shtetit të kohës, kur nuk pipëtinte miza. Por, nëse do të shfaqej rastësisht ndonjë “rrezik”, kuptohet e shumta mund të qe thjesht ndonjë fjalë e kurrsesi prekje nga ndokush. Se po të ndodhte, besoj, ne shokët u bëheshim vëllezër e mund të vriteshim për to. Sidoqoftë, shyqyr që jeta nuk na e kërkoi këtë sakrificë, se ndryshe ky tregim vështirë t’ju binte në dorë…!

Të mbledhur një nga një rrugës nëpër lagje, kaluam para gjimnazit e shkollës fillore “Drita”, iu qepëm rrugës nga Angonatët, në lagjen “Teqe”, përpjetë monopatit deri sa dolëm nën hyrjen kryesore të kalasë. Veç pa pushuar së foluri e së qeshuri.

Hymë brenda saj të mbuluar nga kumbimi i zërave tanë. Kaluam në gjysmë errësirë nën arkadat madhështore disa katshe prej guri të kështjellës mesjetare, deri sa dolëm në dritë. Ishte sheshi i vogël i saj, ku të mëdhenj dhe të vegjël nxitonin të rreshtoheshin përgjatë kokës së murit të trupit të kalasë, ku linin mendjen vizitorët para panoramës së jashtëzakonshme, pamjes nga lart të qytetit dhe të gjithë luginës së Drinos, rrethuar me male deri në grykën e Tepelenës.

“Ja, shtëpia ime”! – ishin thirrjet e lumtura që nuk pushonin, shoqëruar me krahët shtrirë njësh me gishtat tregues. Një mrekulli e vërtetë nën këmbët tona. Por ne nuk e kuptonim se sa fatlumë qemë, lerë e rritur në atë qytet. Edhe zhurmimi i skajshëm i zërave rinore ishte i natyrshëm. Gocat nuk pushonin së thirruri çamarrokëve që i bënin karshillëk rrezikut, hipur mbi murin e pushtuar nga gjelbërimi i kulprave dhe sarmaçeve të zvarritura përpjetë faqes së jashtme vertikale mjaft të lartë të murit. Dalë gjelbërimi edhe mbi kokën e tij…

Mezi na shkëputën thirrjet e mësuesve për të shkuar matanë tek sheshi i madh. Muzeu ishte i vendosur në një ndërtesë ekzistuese njëkatëshe, mjaft e shtrirë dhe e gjerë, ndërtuar në krahun e majtë, duke i lënë përpara një hapësirë goxha të madhe. Sot e emërtuar “Sheshi i Festivaleve”. Muret përballë muzeut, dalë çrregullt mbi rrafshin e sheshit si copëza amfiteatri, u siguronin pamje më të mirë atyre që qëndrimin majë murit e kishin zanat, nga ku sodisnin për qejf jo vetëm aktivitetet masive të organizuara aty, por edhe pjesëmarrësit që mbushnin sheshin.

Vetë ambienti zgjonte e ndizte kujtime. Ne, fëmijë që nuk dinim ç’ishte lufta, për të cilën ishte ndërtuar dhe shfrytëzuar në shekuj kjo kala, mburreshin kush kish parë aty, në atë shesh, cirkun e Tiranës me pehlivanin Ali Xhixha, që ecte me biçikletë mbi litarin në lartësi të frikshme; dikush kujtonte shfaqjen e ansamblit të ushtrisë, pa i shpëtuar të përshkruajë dirigjentin pasionant tejet impulsiv që kërcente me këmbë e duar para korit, “Atë mo, ç’e thoshin”? “Gaqo, GaqoAvrazi, ku harrohet ai”?! “Po ansamblin rus kush e ka parë? Uaaa, s’e keni parë? Kot që rroni! Po kinezin? Ç’të shihje, ç’të shihje, lije mënden”?!…

Unë, “i bredhuri”, mund të mburresha edhe për ngjarje të tjera, por jo çdo gjë që lidhej me atë kala mund të të bënte krenar. Mjaft i vogël, diku tek katër vjeçët, i mbajtur në krahë nga ime më, para portës me hekura të trasha të burgut, i jam gëzuar zarikosë[9]që një burrë pas hekurave, im atë që nuk e kisha parë kurrë, ma dha… Apo ngjarja e vitit 1953, gjatë xhirimit të filmit “Skënderbeu” në Gjirokastër, kur mua pesëvjeçarin më kthyen nga rruga nën kala: “Ku e shpini këtë axhami, mo?! Nuk e dini ç’bënet ati?! Na muret e kalasë po hedhin fuçi me zift e flakë, luftë e vërtetë”!

Sa mbërritëm para muzeut, dalluam se nuk ishte vetëm klasa jonë, por disa klasa, e madje disa shkolla njëkohësisht të shoqëruara nga mësuesit e mësueset kujdestare. Sheshi gjigant, sikundër na dukej në atë moshë, po mbushej. Në pritje për tu hapur muzeu, nxënësit ishin përhapur dhe shumica luanin, ndaj zhurma dhe thirrjet e gëzueshme sa vinte e shtoheshin. Çunat më të shkathët kishin sjellë me vete topa llastiku dhe kaq kish mjaftuar që “ekipet” e porsangritura të luanin “futboll” me portat e ngushta hungareze, të cilat ishin mjaft praktike për lojërat e fëmijëve në sheshet e vogla në Gjirokastër, ku gurët e çakllit nuk mungonin as kur qëroheshin me dorë. Guriçkat mbinin vetiu aty dhe të zinjtë portierë që duhet të linin në fushën e lojës, tek porta, jo vetëm rrobat po edhe lëkurën për të kryer detyrën! Ndaj, përveç guximit duhet t’i kishin dhe dy pare mend, të bënin llogari jo vetëm të mos hanin gol në fushë, por të mos hanin as dru në shtëpi për rrobat e çjerra. Kjo mund të ishte një nga arsyet pse Gjirokastra, që nxori futbollistë të talentuar, gjithë portierët t’i kishte nga fshati, ku fushat e futbollit ishin fusha me bar e jo çakëllishte.

Në të njëjtën godinë njëkatëshe ku ndodhej muzeu, në pjesën mbrapa, ishin ambientet e policisë së shtetit. Para tyre kish gjithmonë policë të armatosur, veshur me uniformën blu të thellë, ku dallonte rripi i gjerë me tokëzën e madhe gjithë shkëlqim ari. Pesha e rëndë e revolverit nuk mund ta deformonte rripin e mesit që ndihmohej nga një më i hollë krahë-qafë, njëlloj me ato që shikonim në filmat rusë. Pamja e policëve na ngjallte ndjenjën e kujdesit, të rregullit, deri edhe frikë.

Thirrja “Erdhi Reufi!” në Gjirokastër ishte e njëjtë sikurse thirrja “Ndal!” në kufi. E shqiptonte pavullnetshëm cilido nga fëmijët që dallonte i pari të afrohej policin e famshëm, tejet ezmer, teksa ne luanim të shkujdesur në mes të rrugës, tek Sheshi i Kokonës, nën shkollën e mesme “AsimZeneli” dhe fillores “Drita”. Pamja e jashtme e tij përfaqësonte denjësisht vranësinë e pushtetit. Ndalonim lojën në pritje të ndonjë vërejtjeje dhe e shoqëronim me sy deri sa të kapërcente territorin e pushtuar nga ne. Ai asnjëherë nuk na foli, por mjaftonte shikimi i rreptë i syve pis të zeza, nën vetullat e trasha katran të fytyrës së tij lëkurë arapi, të gjitha brenda uniformës blu të errët, të na bënin zap, jo veç ne, por gjithë qytetin.

Uaaa, gjithë qytetin?! Qytet që mund të mbahej vetëm me një polic?! Po, por kjo, në vend t’ia ulte, ia ngrinte vlerat Gjirokastrës, që, e shquar për respektim ligji, e kishte tepër edhe një polic![10]

Në afërsi të ambienteve të policisë, nën hijen e një fiku të madh me degë të hallakatura, ashtu siç dinë fiqtë, ndodhej e vetmja çezmë në gjithë atë shesh. Vendmarrja e ujit ish sajuar në një thellim disa këmbë shkalle, shtruar poshtë me pllaka guri. Një polic i armatosur me pushkë në krah, që qëndronte më këmbë mbi murin përreth çezmës, nuk do t’i bënte përshtypje askujt, po të mos ndalonte nxënësit të pinin ujë. Turma do ta merrte vesh më vonë arsyen. Çezma ishte e zënë. Të përkulur mbi enët që po mbushnin me ujë, dy njerëz nuk dalloheshin hiç, derisa kokat e tyre u ngritën dhe më pas iu dallua shtati. Sikur mbinë nga dheu me pamje krejtësisht të veçantë, pa të ngjashme.

Ishin dy të burgosur me të njëjtat petka të rëndomta, tejet të vjetëruara, dalëboje nga dielli, që të reja duhet të kishin qenë ngjyrë balte. Shëmtia e çngjyrosjes pulla-pulla nuk ishte aq punë dielli, se sa pasojë djerse. Të veshura nga të burgosur të njëpasnjëshëm mbartnin sa e sa kontribute zbërdhyljeje nëpër kantieret me punë të detyruar. Coha u rrinte e varur, e lëshuar dhe me këtë lloj veshjeje mund të qeshje, po të mos e dije se ishin rroba të burgosurish. Ah, kjo të stepte dhe nuk qe çudi të ishte e qëllimtë. Ta depersonalizonte maksimalisht personin veshur me të. Uniforma e të dënuarve qe veshmbathje turpi,  por aq e shëmtuar sa ç’ishte kthehej në rrobë turpërimi!

Për paraqitjen aq të rëndomtë padashur fajtorë bëheshin edhe vetë të dënuarit, pasi u ndryshonte masa e trupit me orë. “Kostumi”, që u bënte ditën e parë, u kthehej në thes më pas, sepse, si i thonë fjalës, “hynin në ujë”. Madje hynin edhe kur nuk i fusnin me detyrim në fuçitë me ujin akull, për të treguar sidomos ato që nuk i dinin…

Dy të burgosurit që nisën të ecnin mespërmes grumbullit të nxënësve dhe mësuesve ishin pa pranga. Siiii?! Po, po. Pa pranga, por nuk ishin të lirë, sepse që të dyja duart i kishin të zëna. Me njërin krah të dy mbanin një alamet kazani rrethor të kuzhinës, mbushur plot me ujë, dhe në dorën tjetër mbanin secili nga një gjym të madh llamarine plot. Kalonin të tendosur e të sforcuar nga pesha e madhe, po edhe me kujdesin të mos derdhej uji nga kazani, që ishte ena më e papërshtatshme për transport në distancë të madhe. Po ecnin drejt burgut. Do përshkonin gjithë atë rrugë që kishim bërë ne nxënësit dhe do ngjiteshin lart në majë të ndërtesës qendrore të kalasë tek “shtatë penxheret”, sikundër e quante qyteti burgun. Polici i armatosur i shoqëronte disa hapa mbrapa. Fëmijët e ndodhur në drejtimin që po përshkonin ata hapeshin anash të heshtur. Gjithë lojërat ishin ndërprerë vetiu. Ishte pamje shumë e rrallë për sytë e fëmijëve.

– Baba! – si shpërthim u dëgjua një piskamë gati ulëritëse, ndonëse zë fëminor e u pa të sulet me vrap drejt të burgosurve një vajzë e vogël që njohu të atin mes atij shpërfytyrimi mjeran. Të gjithë ngrinë! Sa u afrua, uli vrapin si e turpëruar dhe u ndal disa metra larg tyre. Një mëdyshje fëminore. Habia me të cilën po e ndiqnin shikimet përreth i kujtuan se ajo ishte ndryshe nga gjithë nxënësit në atë shesh. Po ndihej e turpëruar para shoqeve e shokëve të klasës, para mësueses. Thirrja e saj “Baba!” u këput në mes. Ndofta ngurroi nga shikimi i egër i policit që ktheu kokën andej nga erdhi thirrja, ndofta e përmbajti pamja e vajtueshme e të atit, krejt e ndryshme nga sa e njihte; fytyrë qelie ngjyrë limoni me një lloj zverdhjeje të vrarë, përzier me grinë e zbehtë, çehre veremi, vdekjeje…! Madje jo çdo i vdekur mund të arrinte atë lloj ngjyre para se të futej në arkëmort! Pamja ishte e dhimbshme, por dhe e frikshme! … Gjithë kalaja s’merrte frymë!

Edhe vetëm një herë në jetë të shikoje fytyrë të burgosurish të sapodalë nga qelitë e kalasë së Gjirokastrës, nuk të fshihej kurrë nga kujtesa. Deri në atë moshë unë kisha të arkivuar fytyrën e Minushit, shitësit të dyqanit ushqimor të Varoshit, për shkak “defiçit”-i, të sapodalë duarlidhur nga gjykata përballë oborrit të gjimnazit, shoqëruar nga dy policë të armatosur me pushkët në krah. Në vend që të na habisnin prangat në duart e nderura para, shikimi merrej peng nga zverdhësia e fytyrës dhe bardhësia e lëkurë-kafkës së qethur.

Ama, e habitshme! Ç’ishte ajo shkëndijë që ndezi në kujtesën e vajzës gjurmët e pamjes së vërtetë të të atit, ndërsa vështrimi binte mbi dy fytyra burrash, hequr, kockë e lëkurë, të vlefshme për mësimin e anatomisë, të cilat tundeshin mbi qafa trupanjerëzish me veshjet turpëronjëse?! Ndofta sytë…  Sigurisht! E çfarë tjetër, veç syve të tij me shkëlqim lotësh?!

Polici i armatosur ngriu para asaj vogëlusheje. Gjithçka që po ndodhte nën hijen e tij, takim i të dënuarit me familjen, ishte i paparashikuar, i pamiratuar, i kundërligjshëm! Të dy të dënuarit, të shtangur me duar që iu dridheshin, ulën me terezi të madhe kazanin plot me ujë pa i shkëputur pëllëmbët nga veshët e kazanit dhe bishtgjymave. Si nuk iu shpëtoi nga dora kazani?! Të atit të burgosur i shkriu shikimi i përgjëruar kthyer nga vajza, nxënëse në shkollën fillore. Thirrja e saj, tingulli më i dashur e i munguar për të, ia kish shpuar tejpërtej zemrën. Sytë e djegur e të dëshiruar për të bijën, të ndriçuar vetëtimthi nga pamja e papritur e saj në territorin e burgut, ndiqnin afrimin e vrullshëm të përmalluar të saj dhe e ftonin, e nxisnin të bijën. I burgosuri tjetër me sy lutës, kthyer nga polici, si të kërkonte mëshirë për këtë ndalesë të pamiratuar. Vetëtimë shikimesh të kryqëzuara midis vajzës së vogël, babait të dënuar, policit të armatosur, të burgosurit tjetër dhe dhjetëra e dhjetëra shikime nxënësish e mësuesish, ngurosur, të përqendruara në një pikë! Kalaja vazhdonte të mbante frymën!

– Babaaaaa! – zëri i saj i hollë, drithërues si teh thike, përshkoi përsëdyti tejpërtej heshtjen e pllakosur në shesh. Ishte shpërthim nga gjoksi i vogël, si gjoks zogu i rrezikuar. Çfarë rrahjesh ka përballuar ajo zemër e vogël ku ndeshej dëshira e papërmbajtur të përqafonte të atin me pamundësinë, syvranësinë e policit të armatosur. Ç’ishte ajo klithmë pafajësie, ndjekur nga gulçe ngashëryese?

Frika, aq e rëndë në diktaturë, humbi peshën, mbeti pezull e frikësuar ato çaste nga më njerëzorja, dashuria e një fëmije. Stepja e vajzës nga Uuuuu!!! – ja e habisë së nxënësve, që jehoi në atë miting, nuk zgjati veç ca çaste. Si një kaproll kërceu para me të drejtën e natyrshme të fëmijës të dojë dhe ta shprehë dashurinë, lëshuar krahëhapur drejt të atit, rënë në gjunjë.

Morën fund ligjet e shtetit, nenet e rregullores së burgut po ashtu! Ligjet e jetës rimorën pushtetin. Atë e bijë ishin bërë njësh. Shtrënguar fort në gjoks, e mbuloi me të puthura, njomur me lot dënesje të ndrydhur atë karthje të njomë, flokët e verdhë të së cilës fshehën maskën e zverdhur, shfytyrimin e të atit. Me kokën ngjeshur në trupin e tij ndihej më e fortë dhe e sigurt, shtrënguar krahësh, njësuar në rrahje zemrash. Ashtu e inkurajuar nuk e lëshonte, edhe pse babai filloi ta shtyjë nën vështrimin e rreptë ngulur shtizash mbi kokë.

Polici sakaq, pa nxjerrë asnjë fjalë, pa nga mësuesit. Ai nuk e hapi gojën, nuk u mor as me të atin e burgosur, as me të bijën; me armën në krah dhe revolverin në brez heshturazi, pa cenuar aspak detyrën shtetërore, po përjetonte prindin. Brenda asaj uniforme autoriteti në detyrë i la vend njeriut, babait, prindit, por pa e tepruar, aq sa të mos ndërronte uniformën me ndonjë nga lëveret e atyre që po ruante i armatosur…

Dikush lëvizi në atë mospipëtitmë. Mësuesja e klasës shkoi drejt tek të burgosurit dhe, qetësisht, e mori përdore vajzën, sjellja e çiltër fëminore e së cilës vuri në provë sjelljen njerëzore përballë indoktrinimit masiv në diktaturë nga gjëmëmadhja “Lufta e klasave”. Ndodhur në ambient publik, para dhjetëra e dhjetëra nxënësve e mësuesve, në provë ishin sidomos anëtarët e partisë, por në këtë rast si polici dhe mësuesja u treguan të matur dhe dinjitozë. Fat i madh që zgjidhja e situatës nuk mbeti në dorë të ndonjë fanatiku politik, të bënte demaskimin publik dhe gjyqin personal përmbi gjyqin që kish bërë vetë shteti. Sa do ta kishte shëmtuar atë shfaqje!

Të burgosurit kokulur rrëmbyen enët me ujë dhe morën rrugën pa kthyer kokën. Shikimet tona i ndoqën deri sa humbën nga sytë. U duk sikur u shtensionua situata, por jo! Ishte venitur krejt gjallëria, mungonin zërat e gëzuar, shuar temperamenti shpërthyes i nxënësve dhe heshtja nuk dëgjonte të zgjohej. Asnjë pipëtimë, aq sa flladit po i dëgjohej vërshëllima e lehtë e vallëzimit mbi kështjellën e mekur…

Kërkohej transformim i gjendjes për t’iu rikthyer aktivitetit të programit mësimor, por vështirë të arrihej pas asaj skene dramatike; një shfaqje e rrallë që nuk u luajt nga aktorë, por  u  vuajt  nga gjithë pjesëmarrësit në sheshin e kalasë. Natyrshëm qetësia pllakos mbas çdo shfaqjeje drame në skenë, kur spektatorët meditojnë e meditojnë pa fund mesazhet e saj, por jo, ajo pasdite ishte krejt ndryshe… U përjetua një dramë reale, ku sekush aktroi jetën!

————————————

[7] Njëlloj.

[8] Çuditeshin, hutoheshin.

[9] Sheqerkë e bërë nga “Gega”.

[10]Kjo cilësi europiane i penalizoi qytetarët e saj përgjatë tre dekadave tranzicion, kur shkelja e ligjit u bë rruga kryesore, në mos e vetmja, për të rritur mirëqenien e familjes.

 

TË HASH TURPIN ME… KUNGULL!

“E ha turpin me bukë”!

Ç’fjalë e urtë e goditur, që e gropos të pacipin pikërisht me mënyrën si bashkëjeton me turpin, pra, pa i bërë fare përshtypje; turp që mund ta hajë në çdo vakt, disa herë në ditë…

– Eeh! Sot fjalës ”turp” i ka ndryshuar krejt kuptimi, madje i është përmbysur! Nuk hahet më turpi, është turpi që ha! Ka marrë dhenë, është sheshit, veç, për çudi, nuk po shkelet me këmbë, por përkundrazi, i kudondodhur na është ngjitur lart, mbi krye e, në vend ta shkelim, turpi po na shkel pa pikë turpi!

***

Lajmi, mbërritur në Tiranë, se në drekën e madhe do të vinte vetë Babai i teqesë, bëri të fluturonin njerëzia. Ishte gëzim mbi gëzime! Do të vinte Ai vetë, ore, nga an’e anës, nga fshatrat e thella të jugut, t’i vendoste emrin të porsalindurit. “Djalë!”. Çfarë fati! Ama, i ati i të porsalindurit e meritonte, po e justifikonin besimtarët këtë sakrificë që do të bënte kleriku famëmadh i bëmave e mirësive të tij thuajse të pabesueshme.

– Për atë burrë do të vinj! – i pat thënë lajmëtarit që ia çoi njoftimin e gëzuar gojarisht tek objekti i kultit, shoqëruar me lutjen e përgjëruar që Ai të merrte mundimin e të shkonte vetë në Tiranë e ta vuloste me gojën e tij emrin.

Shpërthyen rrëfimet e besimtarëve, aq shumë të ngazëllyer nga lajmi, sikur të kishin marrë vesh se po zbriste Perëndia në tokë e madje do të shtrohej në trapez me ta, gati-gati si njeri. U harruan bisedat e nisura dhe u zgjuan vetiu mbresat nga ngjarje të përjetuara me tmerr, ku shpëtimtar u ishte bërë Babai. Dhe si?! Sapo t’i përmendej emri, madje porsa ta shkoje nëpër mend emrin dhe pamjen e tij… Dihej, Ai përjetonte, njëherësh me besimtarët, gjithçka i ndodhte secilit prej tyre në jetë, ndaj zgjidhja, mirësia, mrekullia, zbrisnin nga qelli pa një pa dy, mjafton të ngrije kokën lart dhe t’i thërrisje Atij në emër…

Sekush donte t’ia kalonte tjetrit në zbukurimin e madhështisë së Babait, deri duke ndërhyrë pa lënë parafolësin të mbaronte, sidomos kur u hap tema e shëndetit. Goxha njerëz, gra e burra, miq tek sebepçiu, me ç’tregonin, kishin mbetur gjallë e po jetonin jetën e tyre të dytë a të tretë falë ndërhyrjes qiellore të Babait dhe vetëm pse i kishin përmendur emrin! Të ndezur keq, gati në ekstazë, nuk kish perëndi t’i ndalonte. Ortek! Ortek rrëfimesh! Nuk po i dukej fundi, derisa befas zhurmërinë e kakofonisë nga të folurit njëherësh e çau një ofshamë e fortë lutëse:

– Jaa, Baba Hadër!

Sytë u drejtuan nga ai që gjatë gjithë kohës, buzagaz, dëgjonte me pamjen, në dukje mospërfillëse, ndërsa papritmas i detyroi ta ndiqnin në qetësi, pa i ndërhyrë askush.

– Vetëm këto tri fjalë lëshova në atë errësirë tmerri: “Ja, baba Hadër”! – vazhdoi. – Ka qenë mesi i natës, kur dolëm siç ishim, të zgjuar nga llahtara e lëkundjeve të tërmetit dhe kërcitjet e shtëpisë prej guri, që dukej se po i shqyheshin kockat. Nuk e di se si zbrita deri në fund të shkallëve, krahëhapur për tu kapur diku, me këmbët që nuk po gjenin dot shkeljet. Veç, sa ia përmenda emrin Atij, uturima e thellë tundëse u fashit dhe toka u qetua. Mbetëm për disa çaste të ngrirë. Por i druheshim qetësisë. Na vazhdonte tërmeti në trup. Dridheshim. Heshtje! Heshtje e frikshme, e pabesueshme. Gjendje e dyshimtë gjersa filluam pak nga pak të bindemi se bisha e tërbuar, që shkundi tokën, kish rënë në gjunjë…

Këtu rrëfimtari e ndërpreu një moment, ndërsa dëgjuesit, miqtë që e rrethonin, qëndronin të ngurosur.

– Në daç, besoni, o vëllezër e motra, në daçi, mos besoni! Kjo është e vërteta! Dhe sa herë e kujtoj rrëqethem. Ama, se e shoi Babai atë hata, apo deshi e ndaloi vetë, unë nuk vë dot dorë në zjarr, por për vete ia besoj Babait, që e paçim sa malet!

– Të na rrojë, të na rrojë! Amin o Zot! – ishin urimet që bënë të gjithë, të mbetur të troshitur.

***

Në moshë të re, rastësia më kish bërë të pranishëm në këtë ambient. Qe hera e parë që dëgjoja në biseda të flitej për fuqinë e mbinatyrshme që paskësh një njeri i zakonshëm veshur me petkat e fetarit. Në shtëpinë tonë, në Gjirokastër, mund të bëhej fjalë, hera-herës nga gjyshja, deri për mirësitë nga  Zoti, po jo për çudira. Jooo! Ç’ne vlerat hyjnore t’i visheshin një individi, një lloj kleriku?!

Rritur në këtë ambient, unë nuk dija saktësisht se kujt sekti, apo tarikati fetar mysliman, i përkisja. Xhaminë me minaren e lartë, mjaft elegante, ku behar për behar na vinin haxhilejlekët, e kishim në mes të lagjes Palorto. Edhe pse ishte sheshi që e mbante xhaminë, ishte kjo që i kish vënë emrin “Sheshi i Xhamisë”. Si çdo gjë, po e mbajte në kurriz, duro komandën, pse jo dhe nënshtrimin!

Kalonim para saj shumë herë gjatë ditës, por, e braktisur, nuk na tërhiqte ta shfrytëzonim. Ne që mes lojërash fëminore administronim, nga e keqja veç shesheve të vogla e të pjerrëta edhe gërmadhat e lagjes, shtëpi të bombarduara apo djegur gjatë luftës. Për distancimin prej saj ndofta ndikoheshim nga porositë e të moshuarve: “Mos u futni në xhami, se është gjynah!”. Ndërsa veshi na kish kapur mes bisedash, se aty lanin të vdekurit para se të varroseshin dhe kjo nuk ishte pak për moshën tonë.

Megjithatë nuk mbeta pa hyrë në xhaminë e zhveshur e të boshatisur, pa dyer e dritare (rreth vitit 1953, 5-6 vjeç). Dikush, më i rritur, na përshkruante ambientet, madje na vuri të ngjiteshim njeri pas tjetrit në shkallën spirale të minares. Mungesa e dritës dhe shtimi i errësimit përgjatë ngjitjes në shkallën e ngushtë spirale nuk na nxiti për të dalë në majë, aty ku hoxha shfaqej jashtë, në rrethrrotullimin e komunikimit me besimtarët përmes thirrjeve zëforta të riteve fetare. Thirrjes së çunit prijës “Kthehuni se u bë xëc!” iu binda pa u ndjerë, kurse lakminë për t’u ngjitur i vetëm lart, nëpër terr, e gëlltita; një tipar kujdesi para trimërisë, lindur ndofta mes rreziqesh natyrore.

Nisur nga një ndodhi, kur në familjen tonë u pa e nevojshme të kërkohej ndihma e Zotit, kuptova se ishim bektashinj e ca më vonë, kur do mësoja se feja bektashiane kishte orientim të fuqishëm atdhetar, njëherësh liberal, do të ndihesha mirë.

Unë, fëmijë i fillores, 7 vjeç, u kisha treguar në shtëpi se si kisha shpëtuar pa më shtypur njëri prej kuajve të karvanit, ngarkuar me dru zjarri, kur rrëshqiti në të përpjetën nga sheshi i xhamisë tonë për tek “Tushe”-t, në krye të rrugës. I ndodhur ngjitur me murin gjatësor në anë të së përpjetës m’u desh të kaloja, fësht, poshtë barkut të kalit, kur ai rrëshqiti dhe me barrën e druve në kurriz, u mbështet tek muri, në rrëzë të së cilit kalonim ne.

– Nuse! Djalin na i kanë marrë më sish (sysh)! – iu drejtua edhe një herë Aneja nënës tonë. – Le çdo punë, moj nikoqire, bënu hazër dhe nesër pasdreke rrëmbe djalin, të shkoç për sevap në vakëf! Do luteç me të bashkë!

Me sa duket, me këtë trimërinë e fundit unë e kisha mbushur kupën. Sa kthehesha nga lojërat në shtëpi, gjithë entuziazëm iu tregoja ku, si e me kë ishim, por sidomos se si shpëtonim nga rreziqet e mundshme në terrenin e egër aq të aksidentuar malor me lukuramat rrëshqitëse e ca më keq nëpër thepisjet shkëmbore buzë përroit të Shametate. Këto për gjyshen dhe nënën nuk ishin tregime argëtuese. Ato analizonin se deri në ç’kufi i afroheshim fatkeqësisë, ndaj na këshillonin çfarë të mos bënim dhe shprehja “Mos!” e zëvendësonte shpesh emrin tim. Pas çdo “Mos!”-i ktheja kokën të dëgjoja vazhdimin, çfarë nuk duhet të bëja unë, “Çinganeja e Perëndisë”, siç ma kish ngjitur nofkën gjyshja.

Por barku i kalit i vuri kapak sëtërave! Ishte kapërcyer caku dhe iu takonte të moshuarve të ndërhynin … Lutja orë e pa kohë e nënave: ”Të na i ruajë Zoti fëmilën”! nuk kish mjaftuar.

“Shyqyr që nuk u rrëzua, ta kish zënë dënë vete”! – u përsërit disa herë atë pasdite. Por sa inat që më vinte, se! Jo po, “Rroftë kali!” – një fjalë goje! Mua m’u mohuan meritat e atij manovrimi të rrezikshëm. Ecja time poshtë kalit, u zhvlerësua sikur të kisha kaluar në një portë me katër këmbë. Ndihesha i mërzitur, i fyer. Ndjenjë që e shprehja hapur me turinj e vetulla të varura deri sa të harroja se isha i mërzitur. Por, fatmirësisht, revolta ime e heshtur nuk ma cenonte oreksin për të ngrënë!

Ama, e çuditshme; që fëmijë më janë mohuar dekoratat! Dhe imagjino, kur m’i mohonte nëna që më kish bërë kokën, ç’prisja unë më vonë nga nëna parti, që edhe pse nuk ma kish bërë pikërisht ajo kokën, mund të më hante?! Sa budalla! Më kot mund të jem ankuar për të! Ndjesë, ndjesë, paçka se me vonesë!

Sot po e ripyes veten: “Ore dreq, vërtet shkove poshtë barkut të kalit, apo, pasojë e ndonjë ëndrre, e përfytyroje dhe e përshkruaje si ndodhi? Mos, ndofta, nxitur nga interesimi dhe shqetësimi që lexoje në fytyrat e gjyshes dhe nënës, u jepje gaz përshkrimeve”?!

Uaau! E bukur pyetje vetëvrasëse! Me demek, mos kam qenë gjë rremash që i vogël?! Por kësaj pyetjeje nuk më takon t’i jap përgjigje. Jam si në konflikt interesi! Më saktë do mund ta japin lexuesit e rrëfenjave të mia, veçmas shokët …Po edhe ata, në se dyshojnë sadopak, le të tregohen ca të kujdesshëm në deklarim, se, fundi i fundit, nuk po zbulojnë ndonjë kontinent të ri, de!

Të nesërmen në drekë, mbas buke, u nisëm me nënën për në Cfakë. Ishte behar. Dielli na shoqëroi qysh nga kreu i Palortosë deri tek ndënëkalaja, mbi “Pazarin e vjetër”. Që aty nuk ndoqëm rrugën prapa kalasë, por u varëm tëposhtë, kaluam përroin pa ujë mbi një lloj ure të vogël dhe iu ngjitëm të përpjetës së fortë, në rrugë të kalldrëmtë deri tek “Vendi”, diku pa arritur tek Sheshi i Mejdanit, në lagjen Cfakë.

Týrbia, me pamjen e jashtme të një hauri të hershëm, ishte e ndërtuar e vetme paksa mbi murin anësor të rrugës, në rrëzë të një çerçemi të lartë trungmadh, ngjyrë gri, degët e të cilit, plot gjethe, mbulonin me hije tyrben, pa mundur të fshihnin frutëzat si rruaza pis të zeza, aq të dashura për mua. Sa do të doja t’ia hipja çerçemit, të haja e të mbushja dingas xhepat e thellë të pantallonave të shkurtra. Ishte specialiteti im, avazi i përditshëm, sa vija nga shkolla; zakon që më ndoqi përgjatë shtatëvjeçares e fillim gjimnazi, kur në çdo vjelje planifikoja edhe rezerva për qokat që do bëja të nesërmen me shoqet e klasës, të cilat, për fatin tonë shumë të keq, nuk mund të hipnin në majë të pemëve …Nëna, që ma dinte dobësinë për çerçemet, ma shtrëngoi më fort dorën, më mbërtheu mos i vërvitesha pemës dhe të hipja edhe mbi çatinë me rasa guri të vetë tyrbes.

Më kujtohet, ndonëse tip shumë i urtë isha bërë si majmun! Nuk duroja dot pa u ngjitur në pemët me kokrra të pjekura, pavarësisht llojit të frutit. Çerçemi kishte përparësi dhe për nga siguria, sepse degët e tij ishin mjaft më të forta se ato të fiqve, madje ua kalonin edhe degëve të manit, por shtrëngimi i fortë i dorës më përmendi të hyja në rol. “Regjia” më tërhiqte dorë për dore. Kujdesi i lëvizjeve të nënës dhe pëshpëritjet e saj me gjysmë zëri, sidomos solemniteti i pazakontë, më përfshinë në atmosferën mistike të vëmendjes deri në nënshtrim para të panjohurës së frikshme, ku edhe të rriturit dorëzoheshin përunjësisht.

– Bëj, si bëj unë! – dëgjova zërin me tingëllim të çuditshëm të Fetes, sapo u afruam te dera e tyrbes. –  Dhee, se mos shkelç pragun! – këshilla e dytë.

Ndriçimi i fortë i diellit të shtatorit u përplas brenda, sapo u hap dera. Bardhësia e faqeve vertikale të mureve të ftonte të hyje, veç me kujdes prej pastërtisë befasuese. E putha edhe unë pragun, aq herë sa e puthi ajo dhe e kapërceva. Brenda nuk kish asnjeri! Ambienti dukej i vogël, me përmasat e një dhome e me tavan të ulët. Gjithçka lyer me gëlqere. Vetëtinte, pasqyrë …

Stërmadhësia e arkëmortit mbizotëronte në vogëlsinë e ambientit, i shtrirë sa hyje, në krahun e majtë, rrafsh mbi dysheme. Ngjyra jeshile e fortë, e ndezur, e veshjes, lloj kamoshi ose kadife, tendosur mbi trupin prej dërrase, e theksonte pushtetin e tij…

I rënë në gjunjë, siç hymë, e putha disa herë veshjen e faqes vertikale të “Varrit të Babait të Teqesë”. Nuk e dija në se kish rëndësi numri i puthjeve, por mundohesha të isha baras me time më, e cila, kur mbërriti tek koka, la tek ‘vendi’ sevapin e taksur të parapërgatitur, lekë, dhe më pas, ngadalë, dolëm jashtë siç hymë, heshturazi, gjunjazi, pa ia kthyer kurrsesi kurrizin.

Si kapërcyem pragun, u çuam në këmbë dhe nëna tërhoqi derën. Ngrita kokën dhe pashë çerçemin… M’uduk si një obelisk, si pjesë përbërëse e tyrbes. Isha tjetërsuar, nuk doja më të hipja në atë çerçem. Pata frikë!

Rruga e kthimit për në shtëpi nuk më kujton asgjë veç qartësimit se për mirëmbajtjen aq mirë të tyrbes shërbente një nga të teqesë. Ama, si gjirokastrit, edhe pse i vogël, nuk më lejohej të mos shqetësohesha për monedhat që nuk i lamë në dorë të saktë, por ashtu, në një kupë të zbukuruar bakri me shkëlqim. Merakut tim nëna iu përgjigj prerë: “Ku guxon njeri, more djalë, të vëjë dorë në vakëf?! Mbetet në vend, ngrin i tëri, kallkan mbi dhe e i thahet dora gjer në rrëzë”! Gjithçka thoshte nëna e përfytyroja si vepër arti, skulpturë, dhe u binda plotësisht se nuk do t’i prekte kush lekët tona. Madje kjo nuk kish ndodhur kurrë, ndryshe ne do ta kishim gjetur të ngririn aty…!

Nuk më hiqej nga mendja lutja pëshpëritëse e nënës: “Plastë siri i keq”! – Tani e tutje siri i lig ta merr të keqen! – ma shpjegoi më në fund të mos e rokanisja më me pyetje që, siç tha ajo, nuk i takojnë fëmijëve dhe e qepa. Veç ca kohë pas kësaj fatkëqijtë me një sy unë i shikoja me dyshim, “syplasur”, deri sa një shokut tonë ia dëmtuan një sy në lojë…

Mbas masës parandaluese, që na e mori përsipër tyrbia, mendova se të rriturit nuk do ma lodhnin më kokën me këshilla. Unë tashmë isha i mbrojtur, po ç’ne?! Ata, sikur të mos kisha qenë hiç në vakëf, i shtuan edhe më. Përse?! Po vrisja kuruben* (koshere) dhe pa u ndjerë po më lëkundej fort besimi që krijova tek tylbia … “Uaa, bëmë tërë atë mundim, apo s’lamë dhe ato të shkreta lekë”!

***

– O Zot, shpëtona!

Ky ishte refreni i përjetshëm i tim eti, Alizotit! E thoshte me zë përnatë, para se të vinte kokën në jastëk. Ajo thirrje ishte e veçantë. Nuk ngatërrohej me bisedat e tjera, madje dukej se ai kalonte në një gjendje mëvetësie, meditimi të thellë, i ndarë nga gjithçka e gjallë që e rrethonte dhe me sytë ngritur lart lutej. Lutja ishte mjaft e shkurtër. Nuk thoshte se nga kush donte ta shpëtonte Zoti. Nuk kishte nevojë. Zoti e dinte vetë! Ia dinte hallet që i kish shkaktuar jeta qysh pas lindjes më 1914, veçanërisht diktatura. Por ai i lutej të mos i shkaktonin të tjera. As të mos ia përsërisnin ato që i bënë. Nuk do mund t’i përballonte dot më ç’kaloi në moshën 33 vjeçare përgjatë pesë muajve në hetuesi, ku pranoi t’i thoshte këmbës dorë e derrit dajko: “Shkruani ç’të doni, bjere ta firmos”!

Kaq, pra, ishte marrëdhënia e familjes së librarit me fenë; të silleshin si gjithë qytetarët fisnikë të atij qyteti të kulturuar plot tradita dhe të besonin e t’i luteshin sidomos Zotit!

***

Një njoftim i papritur erdhi nga Tirana. Filan datë do të vijë në Gjirokastër Baba Hadëri. Do ta prisni në shtëpi dhe ta ndihmoni të kryejë një ndërhyrje tek kirurgu i famshëm VasilLaboviti!

Nuk ishte e nevojshme të jepej porosi se si duhej nderuar Babai i Teqesë. E dinte i madh e i vogël se ç’bëhej në Tiranë, kur shkelte këmba e tij. Grindeshin kush ta merrte i pari ndër besimtarët, madje iu duhej të binin në ujdi për renditjen sipas sebepeve, veçse vulën ia vinte ai vetë te konaku i parë i mbërritjes, ku do vinin ta takonin e t’i uronin mirëseardhjen që të gjithë. Aty merreshin vesh mes tyre edhe për gatimet, të ishin sa më të larmishme, të mos i mërziteshin Babait kurrsesi. Hatërmbetja, ligështimi i Babait, do të konsiderohej fatkeqësi, në se ndodhte! Po, a mund të ndodhte?!

Bashkë me njoftimin për ta pritur, porosia “Me të gjitha nderet!” edhe po të jepej, do të binte në vesh të shurdhët. Pas peripecive të burgosjes, konfiskimit dhe, së fundmi, ndalimit të aktivitetit privat (viti 1958), ekonomia e shtëpisë në vitet ’60-70 ishte e varur në fije të perit. Shprehjen e famshme “Bie miu, thyen kokën”, po ta dëgjonin dot minjtë aty, do gajaseseshin. Jo më kot e kishin braktisur brejtësit atë shtëpi! Le ta “gëzonin” të zotët!

Këtë situatë nuk e dinin ata që e këshilluan Babanë e Teqesë të shkonte tek Alizoti në Gjirokastër dhe nuk kishin si ta dinin! E qeshura e paprerë dhe humori i Zotes e tregonin atë më të pasurin në botë. Kjo lloj sjelljeje, që nuk iu nda gjithë jetën, nuk ishte shpikje e tij. Qe pasuria shpirtërore – një nga më të mëdhatë e atij qyteti. Me gazin shpotitës, me qesëndinë proverbiale që ndizte zjarr hareje mbi acarin e mungesave, arrinin ta sfidonin varfërinë dhe shkuleshin së qeshuri sa nuk kursenin as lotët. Florinjtë e nursëzëve, që s’u qeshte buza, nuk iu hynin në sy! Ç’i donin?!

Ama qytet namusqar! Fukarallëku nuk shitej aty. “Nga dera e brenda!” – ishte pjesë e traditës. Askush nuk e jepte veten, ndaj dhe nuk njihej nderja e dorës në Gjirokastër. Tregohej nga gjyshja se si Alizoti dilte jashtë shtëpisë, në avlli, me satër në dorë dhe çokaniste lecka mbi dhogën e mishit, të qetësonte gjitonët e dhimbsur se edhe Emirët do hanin mish…

Lajmi se Babai i famshëm i teqesë po vinte mysafir e tronditi keq. Si ta priste?! Në këtë rast nuk pinte ujë mikpritja me humor. S’mund të kënaqej miku vetëm me të dëgjuar, pa përtypur … Pritësit të merakosur mund t’i ketë vetëtitur ideja, se ndofta miku do të vinte me ushqimet me vete. Vetë Zoti mund t’i ketë fryrë në vesh njeriut të Perëndisë para se të nisej, ta dinte se aty ku do mbërrinte gjendja ishte trokë! Por kjo lloj shprese nuk mund të ishte veçse kalimtare në trurin e librarit. Profecitë nuk gjenin jatak në kokën e tij.

Gjirokastra të priste me “bukë e kripë e zemër” dhe miku nuk shikohej nga trasta. Ishte kodi i qytetit. Shtëpia e Alizotit, ndonëse me karar, kishte pritur e përcjellë gjithmonë miq. Nuk ishte ky i pari, por ishte më i rralli ndër ta. I panjohur për familjen, fetar, i përkëdhelur gjithë jetën, sos me lajkatime, por sidomos me ushqime, me majën e gjërit.

Ndërkohë Alizoti nuk e gjykonte dot në se Babai do ta mirëkuptonte pamundësinë e pritjes zengjine. S’dinte ç’përfaqësonte ai si individ, çfarë arsimi, çfarë kulture, çfarë…? Pat dëgjuar si pritej e përcillej nga besimtarët, që bënin be e rrufe për të…, por nga përshkrimet e tyre nuk kish zbuluar dot ndonjë vlerë, veç asaj që ai nuk e besonte, se sipas tyre ai ishte çudibërës, shenjtor, pothuaj profet; por ishte humbje kohe të analizohej miku. Në kushtet reale e vetmja zgjidhje praktike mbetej shkurtimi i kohës së qëndrimit të tij. Ta ndihmonte, pra, të kryente punë sa më shpejt me doktorin dhe më pas “Rruga mbarë”! e “Mbeçi me shëndet”!

Po, a do ta kishte dhe miku të njëjtën mendje? Vallë a i tepronte kohë këtij fetari të qante edhe hallet e mirëseardhësit? Flitej se nga konakët largohej vetëm pasi të ndihej i lodhur nga mikpritja. Një javë ishte pak tek secila familje. Ky ishte rregulli. E ky dreq rregulli duhej prishur, por e mira ishte ta ndryshonte vetë Babai…

***

Mbërriti në Gjirokastër “Babai”! Përshtypje, doemos, ka bërë kalimi i tij mespërmes pazarit në Gjirokastër. Madje, nëpër lagje fëmijët e ndoqën pas me habinë që iu ngjallte pamja e rrallë e një babai teqeje të moshuar me sytë gati të fshehur poshtë vetullave të kërleshura me thinja, mjekra e madhe e varur, kokorja e bardhë me shiritin rrethor jeshil, si dhe veshja karakteristike me fustanellën dhe çorapet e gjata, të gjitha në një trup nën mesatar, mjaft të shëndoshë, rondokop, ku barku i madh, “barku te buza”, i dëmtonte rëndë raportet në favor të shëmtisë. Çamarrokët e Palortosë nuk iu ndanë deri sa iu humbi nga sytë në rrugicën e pjerrët me kalldrëm, që përfundonte vetëm tek një portë. Nuk e dinin se do kishin fatin ta shikonin disa ditë rresht t’u kalonte para syve.

Në shtëpi u prit me respekt e nderime nga gjyshja dhe nëna. E mirëseardhën, u takuan, u përshëndoshën, u pyetën dhe më pas situata mbeti e qetë. Nuk u ndez muhabeti dhe heshtja bënte punën e vet deri sa të kthehej nga puna kryefamiljari. Ndikoi ndofta edhe pamja e përgjithshme që nuk ua mbushi syrin zonjave të shtëpisë, “Si shumë e ka të lëshuar veten lumëmadhi”!

As Babai nuk po rehatohej sa duhet në këtë shtëpi. Nuk ndihej i shenjtë, siç e çmonin në krahinën e vet. Në shikimet kureshtare të familjarëve mungonte adhurimi, mirënjohja… Askush nuk i puthi duart, nuk iu lajkatuan, nuk i përgjëroheshin, e konsideronin thuajse si njeri të zakonshëm. Ftohtësirë! Nuk kish të krahasuar me ç’i punonin besimtarët e tij. Ra si UFO në atë shtëpi. Nuk i kishin zënë sytë të tillë njerëz. Por jo vetëm. Njëlloj dhe mobilimi. Sendet, madje edhe minderet i rrinin  ftohtë. Fustanella e tij, hapur mbi mbulesat xixë të bardha, rrinte e ndrojtur, e turpëruar…

Mandej nuk i zuri syri asnjë simbol, asnjë ikonë fetare. Njerëzit nuk dinin të faleshin dhe gjithandej nëpër shtëpi kishte vetëm libra, libra pa fund dhe revista. Nuk gjeti asgjë që ta lidhte me funksionin e tij predikues. Ideja të tregonte histori nga moria e mrekullive që kishte bërë, me të cilat linte gojëhapur trapezat me burra e gra, iu duk e pa vend. E kuptoi se kish mbërritur në një vend ndryshe…

***

Pavarësisht halleve, ditën e parë, më ç’t’i bënin zonjat e shtëpisë, aq sa nuk e dalloi dot nivelin e skamjes! Mungesën e dukshme të bollëkut e fshehu sa mundi cilësia e lartë e gatimit. Mund të lëpinte thonjtë për çfarë hëngri, por i duhej të hante gishtat për çfarë nuk hëngri…! Kur fërkonte barkun, dukej sikur e ngushëllonte atë të mos ankohej. Hera-herës buzët i fshinte me kurrizin e dorës, që e rrëshqiste horizontalisht nëpër mustaqe e mjekër, shprehi e mënyrës së jetesës, doemos e kamjes, ndonëse në atë tavolinë të thjeshtë ky veprim ishte i tepërt…

***

Të nesërmen kryefamiljari e nisi mysafirin në spital, ku e mirëpritën si mikun e librarit. U krye një mikrondërhyrje kirurgjikale me anestezi lokale për t’i prerë thoin e gishtit të madh të këmbës, rritur aq sa, duke u përkulur, i kish hyrë në mish dhe qe infektuar keq. Ndonëse nuk ishte aspak kureshtar për hollësira, Alizotit ia sollën të plota përshtypjet, sepse esnafët e spitalit patën kohë ta “peshonin” e ta shkundnin “gjelin” që u ishte dorëzuar në mirëbesim nga librari. Iu kish pëlqyer sidomos frika e tij, kur është ndjerë se Zoti i Madh Mëshirëplotë njeriun e vet e kish lënë në duar të botës…

Kirurgu i madh, i zellshëm edhe për hoka, nuk e kish lënë rastin t’i shpëtonte! Ata që i duheshin të ngacmonin Alizotin ishin të pranishëm në tavolinë dhe sekush e dinte detyrën, “të hakmerrej” me Zoten, të nxirrnin sa të mundnin nga gozhdët që kishin në “trup” prej shpotive të hidhura e të pasosura të librarit, që sot falënderimin ndaj kirurgut duhet ta paguante me durimin e qesëndive.

– E, po, të shkuara, Alizot! Shyqyr që qe me pak! – ia ngulën librarit peronën që me çokitjen sefte të gotave. – Dhe hap sytë se këtë avaz do kesh edhe me thonjtë e tjera të mikut! Fundi, ç’i mungon? Konakun e ka të ngritur babaxhani, spitali në dispozicion, doktori, po, hazër…, – ia ndriçuan perspektivën miqtë e librarisë.

– Një jatak mbaje ngritur në shtëpi, Zote, ta thom u! – e ndau me thikë tjetri, si i prapavijës, që i bënte hyzmet rrokullimës së muhabetit.

– E po, u pa puna, – ua priti librari i kthyer nga kirurgu, – nesër pa gdhirë, do të ta dërgoj prapë pacientin! Të lutem, planifikoje të parin për operim!

– Nesër?! Përse? Ç’ka tjetër për të prerë…?! – qeshën të gjithë me nëntekstin që përcolli.

– T’ia presësh të tëra thonjtë, të nënta! Të mbledhë mënden njëherë e mirë i zoti, spitali edhe unë! Kështu shpëton edhe ti, doktor, se nuk do na qerasësh si sot për secilin thua. Jooo! Të bëhen dhjetë qerasje, dreqi e mori!

E qeshura me shpirt e Vasilit të madh ishte kurora e bisedave miqësore të përditshme në pazarin e Gjirokastrës. Buzagazi në fytyrën e tij i lumturonte të gjithë. Doktori ishte një idhull shpirtëror i atij qyteti. Të gjithë e dinin se ajo kafe ishte çlodhja e tij pas pesë-gjashtë operacionesh të suksesshme të kryera përditë, veç urgjencave. Dhe për habinë e banorëve doktori i niste ndërhyrjet kirurgjikale pa gdhirë, fiks në orën pesë.

– Kushedi ç’gozhdë do kenë këmbyer sot me Zoten?! – mërmërisnin buzagaz sa e shikonin të qeshur doktorin të kalonte në Qafën e Pazarit dhe vendasit mbeteshin në pritje të merrnin vesh gazmoret e mëngjesit që nuk i linte kush të binin në shesh. Dhe nuk kishin faj! Në vitet kur radioja ishte i vetmi burim informacioni njerëzia shfrytëzonte çdo burim tjetër, sidomos ato urbane, veçmas romuzet.

***

– Zote, ç’të bëjmë për drekë! – e pyeti me gjysmë zëri e shoqja, sikur nuk e dinte ajo, madje më mirë se ai, se ç’mundësi kishin për gatime. – Mysafiri nuk ka nijet të largohet. U bë e treta ditë.

“Më gatuani mua”! – mund t’i thosh, vetëm të nderoheshin, por pyetja nuk shtrohej për një vakt, por për tërë ditët që do t’i “nderonte” miku. Shtëpia, siç thamë, ishte kripë, xhan-xhin! Vetëm namuzi ishte me shumicë në familjet gjirokastrite. Kishin disa vite, qysh kur u pati njëfarë lulëzimi ekonomia, që gratë e asaj shtëpie shkulnin faqet po të vinte njeri për drekë, a darkë. Ishin nikoqire të mira. Njihnin ç’ishte rrojtja. Dinin se çfarë dhe si duhej gatuar për mikun, të nderoheshin, po me se? Fëmijët e tyre kërcenin të lumturuar, kur mbi fetën e bukës shtrinin me gishtin tregues sheqerin, një lugë kafeje, (jo me majë) dhe e lagnin sipër me pirko-pirko uji, të mos iu binte asnjë kokrrizë poshtë, apo me vajin e kikirikut, sepse i ullirit humbi…

– Prapë kungull, birjan me kungull do të bëni! – e ndau, siç ndau përgjysmë me të shoqen edhe sikletin e përbashkët të pamundësisë.

***

– Po sot, mo Zote?! – e pyeti të birin Aneja, ndërsa po e përcillte në mëngjes për në punë, e merakosur se si do ta mbante në kurriz turpin e mos-sajdisjes kryefamiljari. – Ta di hallin, mo, të keqen nëna, po ç’të thom dhe u?! Po të mund t’ia ndërronim dot një çikë golën, se ki është ndrishe… Do hamë turpin me bukë, Zote ziu! Ç’na gjeti!

– Moj Ane! Mua turpi më zë, kur e kam mundësinë dhe nuk e respektoj mikun. Kështu si na katandisi kjo kohë, më turp kam borxhin! Në qoftë vërtet mik, ai sytë në ballë i ka! Nuk e sheh se me ç’ushqehen fëmijët tanë?! Çfarë pret?! Si nuk ngrihet të iki? Punën që kish për të bërë ia mbarova si jo më mirë.

E pas çastesh meditimi, çehrja iu ndriçua nga dielli i buzagazit:

– Sot ju zbulojani zahirenë me kungujt dimërorë në qilar, t’i shohë me sy Babai, kur shkon për në banjë, të kuptojë edhe për sa kohë mund të mbajmë një mysafir.

Ndërsa shteti ynë zbulonte raketat në paradat ushtarake, të dekurajoheshin, të mos iu shkonte mendja armiqve të guxonin të tentonin të na shkelnin vendin, Alizoti zbuloi kungujt dimërorë të dekurajohej miku, “armiku” i brendshëm në shtëpinë e tij. Me këtë akt, dua s’dua unë, më duhet të pranoj se im atë zbuloi fytyrën e panjohur prej diktatori. Por ç’ne, një viktimë e saj të sillej i tillë? Me sa duket, vetë regjimi injektonte masivisht diktaturë… Dhe si? Vetiu, pa u ndjerë, mbi këdo, madje edhe mbi viktimat, kundërshtarë të diktaturës, që pavarësisht vuajtjes së dënimeve, kishin kurajë diktatori të godisnin. Veç jo mbi njerëzit, por mbi veset, mbi karakteret e deformuara. Ishte pikërisht kjo klimë në Gjirokastër, kur diktatura pati fuqi t’ua merrte lirinë mjaft qytetarëve të vet, por jo qytetarinë!

Mua, të gjorit, më dhimbseshin kungujt! Isha djersitur për ta e më keqardhej edhe vetja. Si mund të konsumoheshin kaq shpejt, pa ardhur dimri, po, ç’e do, kush të pyet në situatë “lufte”?! Miku po na bëhej pushtues!… Mezi i kisha sjellë, në krahë, që nga pazari në shtëpi; një goxha rrugë, mos e gjatë, sidomos mjaft e përpjetë! Isha në moshën që mund të më besohej transporti peshërëndë i tyre, por i ndaluar “të mbaja dy kunguj në një sqetull”, paçka se nga të rriturit shihesha me perspektivë të më hiqej ky kufizim, të cilën e arrita dhe e “shijova” në jetë, madje jo vetëm me nga dy kunguj në çdo sqetull…

***

Ditën e pestë u ngrit e iku ai pa e plotësuar afatin minimal të “fushimit” në mal! Në faqen e Malit të Gjerë. Ikja ishte e beftë, pa njoftimin paraprak: “Sot unë do të largohem”! Humbi kot pelten, ëmbëlsirën e vetme që u rezervohej miqve në përcjellje. Vendimin e mori aty për aty, sapo vuri re përgatitjet e amvisave të çonin në furrën e lagjes, si zakonisht, birjanin me kungull.

***

Grave të shtëpisë iu mbeti xhëng. Bënin sa bënin dhe e përmendnin. Nuk iu shqitej ndjenja e fajit, pa qenë aspak fajtore! Kryefamiljarin nuk e shqetësonte largimi i mysafirit, por po e sëkëlldiste brenga e grave që nuk po shkulej nga shtëpia: “Mos na ka mallkuar Babai”?!”. “Mos na ka hedhur ndonjë magji tek pragu i portës: – Mos ju haptë njeri derën e shtëpisë t’ju presë e mos ju shkeltë këmbë miku në prag!” dhe qetësonin njëra-tjetrën: “E di dhe Perëndia se nuk kishim asnjë mundësi për ta kanaqepsur!”, por ende shqetësimi gurgullonte: “Sikur nuk më pëlqien sitë e tia kur iku…” .

– Pa rrini, të llafosim një çikë! – iu kthye një moment zëulët, por me ton autoritar, im atë: – Ua thashë një herë, atij mysafiri nuk i kemi asnjë borxh! Borxh na ka ai, por nuk presim të na e lajë! I qoftë hallall shërbimi mjekësor që i kryem aq mirë, sa nuk do t’i bëhej gjetkë! Hallall i qoftë edhe kujdesi, hyzmeti e respekti në këtë shtëpi, që nuk iu kursye për mundësitë që patëm! Them se nuk ka të drejtë të shprehë qejfmbetje, as pakënaqësi, pa lere më, të na mallkojë!

– Pastaj, – vazhdoi, – teksa i mungoi bollëku, mos rrinte këtu, të shkonte në ndonjë teqe, tek shokët! Gjirokastra ka plot. Ata po, e kanë për detyrë ta mbajnë si mik. Po, me sa duket, nuk e njeh kurrkush e as e kanë në defter. Në Gjirokastër, është e vërtetë, janë respektuar shumë baballarët e teqeve, por i kanë nderuar për dijet, për atdhetarinë e tyre, jo se sa të madh e kishin barkun…

– Zote ziu, mos e përfol atë, pun’etia, vate!… Seee, kemi fëmilë! Na ndodh donjë gjë, të keqen Aneja! Babai i teqesë është njeri i Perëndisë!

– Njeri i Perëndisë?! Oooo?! Po, pse s’na e the më parë, mi Ane? Kot na shpëtoi, t’i kishim thënë, të të bënte ty nja njëzet vjet më të re. Ç’i kushtonte, një lutje do t’i bënte Perëndisë dhe ajo, nuk kish përse të mos ja plotësonte! Kollaj fare e kishte, sos do ta bënte me shkrim lutjen?!

– Ah, moj Ane! Ti je grua e mençur. Ai është njeri i Perëndisë, siç janë të gjithë! Pse, ne të kujt jemi, apo vetëm të Aneve? Ju e patë me sytë tuaj, një javë të tërë!… Unë çuditem me ata që bëjnë be e rrufe, se, me demek, u paska shpëtuar sa e sa herë jetën. I paguajnë qimet e kokës, t’u bëjë një nuskë! Pikaaaa! Kur është kaq i zoti, përse nuk i bëri një nuskë gishtit të këmbës, të shpëtonte? Ose, kur e pa në ç’gjendje ishim, t’i bënte magji tavës me kungull, të kthehej në mish të pjekur!… Aaa, po të kish bërë këtë, poo (!), do ta besonim edhe ne e do ti faleshim, që ç’ke me të, unë i pari!

***

– Ku dreqin më gjetën mua, të ma dërgonin, xhanëm?! – shfryu mendueshëm, kur pa të vinin drejt librarisë shokët, miqtë e librit, esnafë qesëndish. – Hajde jepu xhevap romuzeve të tyre! Kushedi ç’kanë gatuar për sot?! Po e bëjnë avaz dhe në mos daltë në Gjirokastër ndonjë baba tjetër me yneret e veta, rrezik të na zërë dimri me gjiqin e këtij tonit. – mërmëriste ndërsa paria e pazarit hyri shend e verë në librari, pa u qederosur hiç për sekëlldisjen e librarit. Mik, mik, po u kishte shumë borxhe!

– Kur do na i bieç prapë Babanë, mo Zote? Na le pa mënde me të!…

– Kot e merrni nëpër gojë! – iu ra me sëpatë qesëndive. – Mor, ju lutem shumë, çfarë faji mund t’i ngarkohet atij, pse e respektojnë si shënjtor besimtarët?! Tek e fundit, përse të mos e besojë edhe ai vetë, se është mirëfilli shenjt, kur i shkojnë me peshqeshe pa fund për mirësitë që u ka sjellë nëpër familje?

– Alizot, hapni sytë, bëni dhe një herë inventarin në gërmadhën tuaj, mos ju mungon gjë poçia me flori! Në mos e gjeçi më atë të uruar poçe, dijeni, ja keni dhuruar vetë Babait, të hipnotizuar, simbidhur, ta thom u! Bile, bile, me dorën tuaj! Apo nuk gjente dot vend për ta fshehur brenda gjithë asaj fustanelle?! Hipnoza të kthen na njeri, në kùkull, Zote mavria!

– Kjo po! Sa të vete në shtëpi do lëshohem te kamarja e “poçes” në qilar,… të numuroj kungujt që na kanë mbetur! – i falënderoi miqtë libràri. – E shoh, që nuk ua mbushi synë, por atij i qafshi hallin! Është mbret në mbretërinë e tij! Dihet, “në mbretërinë e qorrave mbretëron ai që ka një si”! E ç’i duhen më tepër dije, kur i vlen më shumë padija?! Shprehjet e tij, që ju i konsideruat pa lidhje e pa kuptim, të tjerët i vlerësojnë si më mistiket, më misteriozet, që kuptohen vetëm nga engjëjt. Sa më çapraz të flasë, aq më shumë e besojnë besimtarët dhe, për çudinë tuaj, shërohen.

– Alizot, mos e luaj! I re në kokë! Se mjafton një rast shërimi, kur nuk i ka dalë dot zot mjekësia, që të marri jehonë, sepse vdekjet nuk i faturohen asnjëherë Babait.

– Problem kam Anenë në shtëpi unë. Asaj ç’ti bëj? I ka mbetur merak i madh pse nuk patëm mundësi ta begenisnim si duhej. Sa fut këmbët në shtëpi ky vazhdon të jetë llafi i parë!

***

– Eeeh, more Zote!

– Mos psherëti hiç, merakun që kishe, ta hoqa, Ane! – iu përgjigj, sapo hiqte këpucët.

– E ç’merak më hoqe, ta di dhe u?

– Atë merakun ”do ta hamë turpin me bukë”! Atë ta hoqa! Turpin e hangrëm, nuk kishim na ia mbanim, po jo me bukë, e hangrëm me kungull! Kam pyetur, kam hapur libra, nuk na quhet turp, u ksebë!

 

– Ha, ha, ha! Paç uratën, mo Zote! Kandise tërë pazarin, vjen na kandis edhe neve! – qeshi Aneja me të birin që, siç përdorej shpesh në Gjirokastër, “qeshte dhe me venë e pashkës”.[11]

Alizoti i falej vetëm dijes!

—————

[11]Qesh dhe me venë e pashkës! – Qesh me çfarë nuk qeshet. (Nuk ka kuptim fetar!)