Astrit Lulushi: Fe e shkencë 

Një taktikë tjetër ishte vendosja për herë të parë e një dallimi të mprehtë midis shkencës dhe fesë. Francis Galton vendosi disa statistika strategjike, duke shqyrtuar mostrat e zgjedhura me kujdes për të ekspozuar një mungesë të supozuar të udhëheqësve fetarë në këshillat e shoqërive shkencore. Ai arriti në përfundimin se klerikët nuk ishin të mirë në shkencë – mbajtja e një thirrjeje teologjike ishte e papajtueshme me të qenit një shkencëtar kompetent. Zëdhënësi më elokuent që sulmoi Kishën ishte Thomas Huxley, kampion i evolucionit darvinian dhe shpikësi i fjalës ‘agnostik’. Huxley u shqua gjatë një debati publik në Oksford, duke përqeshur se “më mirë do të kishte një majmun për një paraardhës sesa një peshkop fanatik që t’i kundërvihej atij”. Edhe pse kjo mund të jetë një përrallë apokrife, Huxley definitivisht dënoi ashpër këdo që thoshte se mund të jetë një bir i vërtetë i Kishës dhe një ushtar besnik i shkencës. Duke parodizuar opozitën fetare, Huxley bëri që idetë e Darvinit të tingëllonin më mirë. Megjithatë, agresiviteti i tij tregoi se sa thellë çështjet teologjike ishin rrënjosur në kërkimin shkencor gjatë mesit të shekullit të 19-të. Dëshmitë nga fosilet dhe formacionet shkëmbore sugjeronin se Toka ishte shumë, shumë më e vjetër se sa sugjerohet në Bibël; dhe teoritë e evolucionit kundërshtuan besimet tradicionale se jeta ka mbetur e pandryshuar që nga krijimi i saj nga Zoti, dhe se rrëfimet e shkrimeve të shenjta përfaqësonin metafora të fuqishme dhe jo realitet i mirëfilltë. Të krishterët besonin në një kozmos teleologjik, të krijuar nga Zoti për një qëllim të caktuar. Kjo pikëpamje ngushëlluese u kërcënua nga metodat e reja statistikore në fizikë, si dhe nga teoria e evolucionit e Darvinit, e cila supozon se rastësia mund të ndërhyjë midis brezave për të futur karakteristika të reja.

Zoti u përjashtua nga astronomia gjatë Revolucionit Francez, kur u rishkruan idetë e Njutonit për të krijuar kozmosin, në të cilin ligjet shkencore qeverisin çdo lëvizje të çdo planeti pa nevojën për ndërhyrje hyjnore. I frymëzuar nga ky sukses, një astronom belg i quajtur Alphonse Queteler prezantoi një mënyrë rrënjësisht të re të të menduarit për qeniet njerëzore dhe vendosi që shoqëritë njerëzore të kontrollohen gjithashtu nga ligjet. Çdo vend ka modelet e veta statistikore që mbeten konstante nga viti në vit – për shembull shkalla e vetëvrasjeve dhe krimit – kështu Quetelet sugjeroi që ‘një njeri’ mund të përmbledhë vazhdimisht karakteristikat e një kombi. Politikanët, shkroi Quetelet, duhet të veprojnë si fizikanë socialë dhe të përpiqen të përmirësojnë sjelljen mesatare në vend për të  rregulluar anomalitë ekstreme. Për të, variacionet nga mesatarja statistikore ishin – si lëkundjet planetare – papërsosmëri që duheshin zbutur në mënyrë që të sigurohej përparimi i përgjithshëm.

Quetelet kishte prezantuar një mënyrë rrënjësisht të re të të menduarit.  “Njeriu, si individ, shihet të jetë një enigmë; në masë, ai është një problem matematikor”.

Pasardhësit e Quetelet i çuan idetë e tij në shumë drejtime të ndryshme. Puna e tij ishte e vlefshme politikisht sepse mund të interpretohej në mënyra të ndryshme. Ndërsa konservatorët këmbëngulnin se mund të bëhej pak për të ndryshuar sistemin aktual, radikalët akuzuan qeveritë për pengimin e rrjedhës natyrore të përparimit, dhe utopistët – si Karl Marksi – parashikuan shoqëri harmonike të qeverisura nga ligjet e vetë natyrës që garantonin përmirësim. Projektet e mbledhjes së të dhënave u shtuan dhe statisticienët kërkuan ligje që rregullonin çdo aspekt të jetës, duke filluar nga moti deri te rritja e qytetërimit, nga luhatjet e bursës deri tek treguesit e sëmundjeve. Shumë shkencëtarë i morën idetë e tyre nga Quetelet dhe jo nga tekstet abstrakte – por ata shtuan prirjet e tyre. Ndërsa Quetelet i konsideronte devijimet individuale nga norma si gabime që duheshin eliminuar, shkencëtarët filluan t’i studiojnë se si ndodhin variacionet.