Bardhosh Gaçe: TRIFON XHAGJIKA DHE ATDHEU I TIJ METAFORIK

 

 

 

 

Poezia e poetëve që nuk patën mundësi të shfaqeshin në shtypin e kohës, apo të botonin libra, të përfshiheshin në mendimin kritik të kohës, ka një marrëdhënie të veçantë me kohën, me njerëzit dhe mjedisin social- politik, me dukuri, të cilave u ka kaluar koha, por artistikisht harmonia e tyre ka mbetur. Trifon Xhagjika u ndërpre tragjikisht në rrugëtimin e tij poetik, në një moshë kulmore prej poeti dhe intelektuali. Me një kulturë bashkëkohore, një refleksion kurajoz me mjedisin ku ka jetuar, poeti shfaqet para lexuesit si profil, i cili u përpoq të sjellë një pamje, por dhe një marrëdhënie origjinale me shoqërinë, për shkakun, se poezia e tij ishte e larmishme tematikisht. Ajo gjurmon dhe sjell në leximin e saj përjetimet e një poeti, i cili e dinte mirë se po i kundërvihej arsyeve totalitare të kohës, por që mbeti i tillë.

Në sytë e lexuesit të sotëm poezia e Trifon Xhagjikës lexohet përmes një kumti të thellë për kohën, por realist, pasi ai përdor mjeshtërisht marrëdhënien e njeriut me atdheun, ku shquan personifikimi i atdheut si një njeri, me të gjitha atributet e qenies, psikologjisë dhe bashkëveprimit në shoqëri. Atdheu metaforikisht shihet si njeriu. Poezia “Ndihmomëni të qesh!”, edhe pse ngjan me një lutje, është një alegori e thjeshtë, të cilën e mbajnë të tillë satira dhe intensiteti dëftor i poetit me të. Poezia është një lloj revolte e dhimbshme, përmes së cilës poeti shfaq vetveten, kohën, njerëzit dhe marrëdhëniet e ndërsjellta të njëra – tjetrës.

Poeti është i trishtuar, se atdheu nuk di ku është, është rrënuar, është trupëzuar, ka dalë lakuriq atdheu dhe poeti e ka marrë për dore, për ta rritur në zemrën e tij. Trifon Xhagjika hyn në radhën e poetëve që përmes një lloj realizmi dramatik shpalosën një trishtim të thellë shpirtëror për realitetin social dhe mungesën e lirisë së shprehjes, poet i cili solli angazhimin e një tematike të mprehtë gjatë një periudhe, kur kishte filluar të vepronte censura në letërsi.

Xhagjika pati kurajën e një poeti qytetar, një poeti bashkëkohor, të bëhet pasqyrë e realitetit të kohës. Në poezinë e tij reflekton realitetin social, ekonomik, politik, marrëdhëniet shumëplanëshe të krijuesit me politikën, i individit me aktualitetin, i poetit me veten, i poetit me shoqërinë, i shoqërisë me shtetin. Poezia “Apoteoza e ditëve tona” është një vizatim i qartë dhe realist. Poeti është krejtësisht i drejtpërdrejtë kur shkruan: “Kurthi/ dhe gënjeshtra/ shëtisin të lirë nëpër rrugë./ Njerëzit i njohin,/ por kanë frikë t’i prekin,/ kanë frikë t’i ndalojnë;/ i ruajnë roje të bindura./ Gjithkush i nderon ato./ Kapelën ua heqin të diturit,/ trimat i ftojnë të pinë me ta,/ bujarët i mirëpresin në shtëpira.” Shquajnë dy fjalët kumtuese “kurthi” dhe “gënjeshtra”, të cilat njerëzit për to kanë frikë të flasin, t’i prekin, t’i ndalojnë, pasi “i ruajnë roja të bindura”, që edhe pse janë të tilla, ato “Gjithkush i nderon”.

Xhagjika është njëri nga poetët më komunikues të kohës, pavarësisht hapësirës tematike që zë poezia e tij. Tendenca për një gati-drejtpërdrejtësi shfaqet në një numër të veçantë poezish, veçmas në poezitë “Kërkoj një njeri”, “Por”, “Mos m’u anko”, “I çmenduri”, “Përsëri gjyshit, në përvjetorin e vdekjes”, “Atdhe”, “Kopshti politik” e ndonjë tjetër, ku shpërfaqet një lloj personalizimi, një “poezi për veten”.

Ndryshe prej poetëve, të cilët kishin një protagonizëm të hapur me çështjet e lirisë dhe sistemit, ai në poezi ka një profilitet të çuditshëm lidhur me këtë çështje, pasi merret me fenomenin e kohës, me shfaqjen e tij në mënyrë të dukshme. Ai është kritik, është pasqyrues, sintetizues dhe ka një kronikë të ngjeshur dhe shumë informative emocionale. Poezitë e kësaj natyre në vendet perëndimore konsiderohen si poezitë më të interpretuara nga mendimi kritik dhe kritika e psikanalizës.

Në poezinë e Xhagjikës nuk ka optimizëm, dhe nëse ai shfaqet diku, është i pakët, është i papërfillshëm, ka pak dritë e më shumë errësirë, ka skuta, pëshpërima, sy të vëngër dhe përgjues, ka një gjendje okulte të thellë, që pak sy e kuptojnë. Përmes një shqise të hollë, e thurur mjaft mirë nga pikëpamja poetike, ai e sheh të keqen e shoqërisë në veset, dukuritë, njerëzit, mekanizmat, pra sistemin e gjykon dhe e godet përmes fenomeneve, pamjeve të errëta, të cilat ai i vë në kohë dhe në një kondicion të brendshëm shpirtëror të vetes më së pari, e sheh te një kohë, e cila është e pamëshirshme me njeriun.

Poezia “Më ndihmoni të qesh”, e cila pas viteve ’90 është lexuar në formë titullore “Atdheu është lakuriq”, është poezia e vetme që ka vitin kur është shkruar (1963), e cila, pasi lexon të gjithë krijimtarinë e tij, kupton se ajo është metafora , kodi i brendshëm i leximit të gjithë poezisë së poetit. Ai është poeti i një metafore kontekstuale, pasi gjithë poezitë që ka shkruar dhe të lexuara si të tilla kanë një alegori të kohës në të cilën ai ka jetuar dhe “vlerësuar” poetikisht. Poezia në fjalë qëndron mbi dy kumte emërore “atdheu” dhe “lakuriqësia” (lakuriq, thotë poeti, të cilit i ka dhënë tipare dhe marrëdhënie mbiemërore) ku konceptimet e cilësisë, karakteristikave apo tipareve pjesëzojnë njëri-tjetrin. Fjala “atdheu”, është simboli referues, rreth të cilit sillet gjithë ligjërimi poetik, që është herë emocional (Nuk mundem,/ nuk mundem,/ nuk mundem…), herë si një ligjërim i shtruar dëftor për të krijuar vëmendje dhe besim te të tjerët (e pashë atdheun lakuriq,/ një atdhe të vogël sa një fëmijë, apo?) aq sa poeti mendon se “Atdheun e dija të rritur!”

Poezia nëntekston kumte të ndryshme dhe ka një psikologji gjithëpërfshirëse. Nëse do të zbërthenim polisemantikën e fjalës “lakuriq”, frymëzimi në fjalë do të pranonte edhe psikologjinë tradicionale shqiptare, kur duke e personifikuar atdheun me njeriun; një njeri lakuriq, në verë a në dimër, në rrugë e në sytë e botës, një njeri i poshtëruar, i degjeneruar, i varfëruar, një njeri me vese, një njeri pa njeri, një njeri për të cilin nuk kujdeset askush, poeti më në fund thotë: “E mora për dore,/ ta rris në zemrën time!” Kush e ka lënë atdheun fëmijë? Kush e ka lënë jetim Atdheun? Pse poeti dëshiron ta rrisë vetë atdheun? Dhe me gjithë këtë dhembje, qasje dramatike, kur Atdheu i tij gjendet i vogël, pa të shkuar, pa histori, pa njerëz që e mbajnë e kujdesen për të, ai do ta rrisë vetë atë, dhe këtij fakti ai i gëzohet. Ja si e përjeton këtë çast metaforik dhe alegorik njëherësh: “Ndihmomëni të qesh,/ ndihmomëni të gëzoj,/ Atdheun e gjeta lakuriq” (1963). Poezia në fjalë ka një kumt të gjerësishëm, jo vetëm që është kredoja e poetit, me ç’rast ai parathotë edhe fatin e tij të hidhur, por është një nga frymëzimet e veçanta të poezisë shqipe e cila të lejon ta lexosh në forma dhe në kode të ndryshme dhe në asnjërin rast nuk gabon.

Vëllimi poetik “Atdheu është lakuriq” i Xhagjikës është një libër i ndërtuar përmes një lineariteti, ndoshta si vijimësi kohore, ose jo, pasi libri nuk ka një ndarje tematike. Një nyjëtim i nevojshëm, i cili mund të përbëjë edhe referencën e brendshme të poezisë së Xhagjikës në këtë libër është një cikël prej 10 poezish, të titulluar “Heroi i natës”. Është një cikël i ndërtuar përmes një kumti interesant “nata e parë” deri te “nata e dhjetë”. Njoftimi si “heroi i natës” nuk ka asnjë pengesë për të kuptuar se ç’përbën të jesh heroi i natës, pa dritë, pa njerëz, pa komunikim përveç vetes.

Cikli, në masën thelbësore, i ngjan një poeme, për shkakun e niveleve komunikuese dhe kontrasteve të thella, natë për të nënkuptuar gjithçka tjetër të ndaluar, ato që s’mund t’i thuhen ditës, dhe nis me një paradigmë njëstrofore: “Dimrit s’mërdhi,/ verës vapë nuk kam: / ditën ç’shikoj/ e sjell mend natën vonë”, pra një parathënie përmes paradokseve, të cilat nuk mund t’ia thotë ditës, por vetëm natës. Në dhjetë zërat e natës, poeti flet për veten, por duke qenë pasqyrë e kohës, ai reflekton kohën. Nata e parë, kur ai thotë se: “Bombë është jeta për mua…” (“Nata e parë”) mjafton zbulesa me dy vargjet “mashtrimin takoj kudo,/ e vërteta s’më pret gjëkundi…”, duket se ka thënë atë që nuk ia thotë ditës, por është heroi i natës edhe kur  e thotë në këto rrethana.

Poezia e Xhagjikës ka një natyrë valorizuese të vazhdueshme, pa iu shmangur kredos së tij, me një qëllim për të pasqyruar atdheun. Përmes dhjetë rrëfimeve të fshehta të “heroit të natës”, do të mjaftonin situatat sintagmanike si: “Kur ti flet për heronjtë/ me gjuhën e Atij,/ asgjë, njeri, nuk të kuptoi…” “(Nata e dytë”); “Por ‘ah’ nuk ka për të të njohur,/ as kamxhiku, as shtrati,/ veç sy të kuq,/ të zgurdulluar…” (“Nata e tretë”); “Në çdo kohë rrojmë! E fjalë dëgjojmë për jetën e re./ Ku është mendimi i lirisë!?...” (“Nata e katërt”); “Nënë të të quaj,/ nuk guxoj./ Si karnavale mes të tjerave je./… Njollën e gënjeshtrës,/ në ballë e ke,…” (“Nata e pestë”); “Rrugën plot me të papritura e ka./ Ç’goditje i japin dëshirat jetës…” (“Nata e gjashtë”); “I ngrysur,/ nofulldalë,…/ Po ti kush je?/Engjëlli,/ që të ardhmen profetizon?/ Apo djalli, që ngatërron punët e kësaj bote?…” (“Nata e shtatë”); “…Këtë e kuptoj,/ kur ndodhem midis jush/o njerëz me gramafon në gojë./ Cili është më i shëmtuari në botë?” (“Nata e tetë”); “Tik-tak, tik-tak./ Janë hapat  e kohës,/që ikën me vrap./ Sahat i lig!/ Ndale tiktakun….” (“Nata e nëntë”) dhe “U nisa, /drejt qiellit,/ posi Engjëlli me fletë./ …Dhjetë net,/ dhjetë mendime ilegale,/ dhjetë dëshira të paqena,/ dhjetë gurë në zemrën që ngre krye…” (“Nata e dhjetë”), janë dhe përbëjnë edhe sintagmat e nyjëtuara të ciklit “Heroi i natës”.

Siç edhe është shënuar që në fillimin e një opinioni mbi poezinë e Xhagjikës, poeti ka qenë vazhdues i një zbulese të parathënë që në poezinë e titulluar “Atdheu është lakuriq”. Gjithë rrugëtimi poetik sillet rreth një qerthulli komunikues të kësaj natyre. E “receptuar” në të gjitha mjediset, qasjet dhe rrethanat, që poeti i ka shkruar poezitë e tij, poezia me titull “Pyetje Hamletit”, për shkak të komunikimit historiko-estetik që ajo ka, sjell një prerje nga vendi i tij i viteve ’60-’70 të shekullit XX në Shqipëri. Poezia ndërthur një paralele të kohës së Shekspirit, i cili arriti ta nxjerrë në sipërfaqe shoqërinë okulte, të dhunshme, vrasëse, ku shfaqet dilema e famshme nga pallati mbretëror i Hamletit “Të rrosh apo të mos rrosh, kjo është çështja!” Poeti pyet Hamletin pas shekujsh. Hamleti ka hyrë mes njerëzve, në të gjitha nivelet, pasi poeti konstaton “-Kur njëri – tjetrin takojmë,/ nuk shihemi dot në sy./ Na vjen turp/ nga heshtja e mbytur/ e gjakut tonë të ndenjur…”.

Po ç’ka ndodhur mes njerëzve edhe në këtë nivel? Poeti e shpjegon atë përmes pyetjes me Hamletin, e cila ndërkohë shpjegon edhe thelbin e çështjes: “Mos vallë na duhet Hamleti/ që pyetjen t’i drejtojmë:/ “Të rrosh a të mos rrosh!?”, pasi koha e poetit, aktualiteti i tij i ngjan kohës së Hamletit. Përveçse “Zeusi” askush nuk mund ta trazojë kështu jetën e njeriut, të cilën në poezi e “përmbush” vargu “Sa Hamletë kanë lindur gjer sot!/ E sa të tjerë bota do të ketë!”. E gjithë kjo dilemë hamletiane, e cila vetëm diktohet, sipas vizionit të poetit ka në shpjegim dhe një zgjidhje, kur ai shkruan: “Vetëm liria e jep përgjigjen e vërtetë./-Po ku është liria?/- Si predha në grykë të topit,/ rri në sytë e njerëzve.” Poezia është e aktualizuar mjeshtërisht dhe qartësisht në botën jetësore të vetë poetit.

Trifon Xhagjika është poet, i cili derdh në vargje krejt ndjeshmërinë e vet, pavarësisht tematikës, qasjes dhe mjeteve që përdor në poezi. Qëndrimi i tij ndaj kohës është i palëkundur, madje ai formim është plazmuar si një mjet jetese. Te Poezia “Nipit të vogël nga xhaxhai i tij”, ai i dedikohet ndjenjës sublime, e shndërruar në dashurinë për jetën. Poezia ka një lexim të brendshëm, herë mes rreshtave e herë nëpër vargje. Xhagjika shkruan: “O nip i vogël/ luaj me kukullat e tua! Xhaxhai yt është i harruar/në rrugën e bubullimave./ Ai kërkon dashurinë./ Kudo është ajo./ Dhe në yje ka dashuri./ Por gjëkundi ai nuk e gjen”.

Poezia ka shkakësinë e saj pse shkruhet, nipin që luan me kukullat e tij., fëmija dhe kukullat janë të lidhura fort me dashurinë mes tyre. Përballë kësaj gjendjeje të bukur e jetësore vjen vargu problematik: “Xhaxhai yt është harruar…” dhe më pas “udhëtimi” i meditimit dhe njëkohësisht, shtegtojnë në togfjalësha e fjalë si “rrugën e bubullimave”, “kërkon dashurinë”, “yje” dhe vargu përmbyllës “Por gjëkundi ai nuk e gjen!”, ku bëhet fjalë për dashurinë e përmasuar natyrisht në këtë pamje që poeti na njofton diagonalisht dhe vertikalisht e përmasur natyrisht dhe përmes kumteve të tjera. Në poezi poeti emblemizon, bën të flasë e të meditojë për dashurinë, si kodi më i rëndësishëm dhe më jetësor, përkundër urrejtjes.

Xhagjika është poet interesant, për shkak të kumteve që ai përcjell dhe shtigjeve që ai e çon lexuesin, por artistikisht ai nuk qëmton figurat poetike të kërkuara apo si sajesë, ai krijon gjendjet dhe atmosferën, jo rrallë edhe me natyrë grotesku. Përmes kësaj gjendjeje apo atmosfere, alegoria shndërrohet në një mjet artistik si në poezinë, për të cilën shënuam një lloj leximi tekstual.

Po ashtu, edhe në poezinë “Gjuha e vullnetit”, duket në leximin e parë si një poezi, e cila i këndon vullnetit, një tipari qenësor njerëzor, i cili nëpër shekuj, kohë dhe ngjarje është mishëruar në njerëz të shquar. Por poezia ka ca paralelizma interesante, me shkakësinë e një mali, një mali të lartë, të heshtur dhe të padhënshëm. Ideja për të folur me malin është koncepti i një sfide, të cilën zor se e fiton një qenie njerëzore. Parathënien e kësaj lloj sfide e ka shënuar më parë në poezi Migjeni, i njohur si poeti i mjerimit. Xhagjika përdor një simbolikë, të cilën e kupton në gjerësi, në një sfidë ku elementet e së cilës janë heshtja, gjuha që s’e njeh (gjuha e ashpër e maleve), gjuha e fshehtë që malet s’ia kanë afruar kujt për ta mësuar, pra të gjitha përbëjnë një lloj “të pamundure”. Duke pasur një frymë ekzistenciale “Por gjuha e tyre e fshehtë,/ është heshtje e rëndë”, poeti shpjegon vetveten, kur në këtë gjendje pamundësie dhe ekzistencialiteti (një detyrë absurditeti gjithashtu), ai thotë “e kjo heshtje guximin lartëson”.

Vargu i sipërcituar është çelësi për të kuptuar se poeti e ka shkruar poezinë duke ushqyer shpresat e jetës. Përdorimi i gjendjeve të heshtura të maleve, nënkupton se pas komunikimit me to ai do të mundë të ecë “rrugëve pa kufi”. Herë pas here, në vargje shpërfaqen gjendje emocionale, në sintagma të caktuara, në simbole literale, ku Xhagjika kërkon të shprehë diçka nga vetvetja, nga gjendja e tij. Poezia, siç edhe shihet, ka lidhje të qëndrueshme mes gjuhës me malet, të cilat ia çelin rrugën “të ma çelin rrugën/ të gjerë, të drejtë, të madhe…/ e unë të eci pa kufi” dhe këmbënguljen, guximin, të cilat ai i nënkupton te vullneti, për të cilat shkruan vargjet përmbyllëse: “Provo t’u flasësh maleve të lartë,/ me gjuhën e vullnetit,/ dhe shih po s’t’u përgjigjën plot dëshira”. Frymëzimi ka definicion moralizues edhe pse është më shumë se e tillë, herë me intonacion dëftor e herë jo, por në të vërtetë ajo është poezi e gjendjes së tij, pasi brenda saj ka kode të “errëta”, por gjithsesi ajo ka mbetur e tillë, duke e pleksur motivin e vullnetit edhe te “gjuha e vullnetit” krijon marrëdhënie komplekse.

Një poezi tjetër, e cila mendohet se është konteksti shpirtëror i poetit, është ajo e titulluar “A do të hapen nesër ata dy sy”. Xhagjikës i pëlqejnë zonat e errëta, shfaqjet e tyre në forma të ndryshme. Poezia në fjalë nis me një rrëfim të thjeshtë, e pastaj poeti të “zhyt” në errësirë. “Një natë tjetër/ sonte në qytet/ Qetësi e ndyrë,/ si një kënetë plot baltë e llum./ Rrugëve rrëshqet”. Shih si e fut ngadalë poeti lexuesin në një gjendje makthi, kur qetësia e ndyrë (një oksimoron) kundërmon lagështi dhe një kënetë me baltë e llum, por që rrëshqet rrugëve. Kush rrëshqet? Poeti njofton një makth dhe një gjendje gati ekzistenciale që në vargje ai i zbulon ngadalë.

Pjesa e dytë e frymëzimit (edhe pse poezia është monokolonë) sfondi i errësirës, është pjesa ku alegoria “Dhjetë gishtërinj,/ kanë burgosur dy sy të zbehtë…” mund të lexohet në këndvështrime të ndryshme, por thelbi i poezisë nuk mund të ndryshojë, ai kumton në çdo cep që e sheh dhe çdo rresht që e lexon. Vargjet “Dy sy pa jetë/ I ruan një qoshe e errët,/ për të dhënë dritë në mëngjesin e ri./ Por o Zot!/ a do të hapen ato dy sy?!” janë të patjetërsueshëm, ashtu siç është dilema nëse ato dy sy do të mund të shohin nesër dritën e mëngjesit. Poeti e përdor mjaft mirë kontrastin deri në antitezë natë – ditë.

Pjesa e tretë vetëm sa e zhvillon alegorinë. Gjithçka është thënë në dy pjesët e para të komunikimit. Dyshimi ekzistencial, gati plekset në revoltën: “O dhjetë gishtërinj,/ lirojeni vështrimin e syve!/ Ndofta të shohin vitrinat kanë dëshirë”. Është pjesa ku shumëfishohet kuptimësia, leximi dhe kumti i poezisë. Në këtë natë, një njeri me dhjetë gishtat e tij mbi fytyrë e shumëfishon errësirën. Janë dy duart e tij që qëndrojnë fort mbi sytë e tij. Një njeri në një qoshe me baltë, me erë, si një kënetë (këneta ka një receptiv të shumëfishtë) që të kujton një qeli burgu. Refuzimi i dritës, refuzimi për t’i çliruar sytë nga errësira, për të parë reklamat tregon se si brenda dhe jashtë është njëlloj. Madje poeti e thotë këtë: “Më mirë jo!/ Mos e lironi!/ Ç’po shohim ne më tepër/ që i kemi sytë e lirë?” Poezia “A do të hapen ata dy sy” është strukturuar mjaft mirë, përmes niveleve kumtuese.

Trifon Xhagjika mbetet poeti më i hapur, më korrekt dhe më konkret në poezinë shqipe, i cili e kërkoi lirinë dhe e pasqyroi vendin dhe atdheun e tij përmes përfytyrimeve të tij, përmes rrënimit të atdheut dhe veseve që atij i kishte veshur koha. Xhagjika është poeti që nuk kërkon figura dhe stilizime, zgjedhja e gjuhës së errët për të sjellë kohën, e ofron poezinë e tij si një strukturë groteske, një nga elementet më të rëndësishme dhe artistikisht të kësaj poezie.