Luc Vidal: Letër Luan Ramës si parathënie

“Këtu përfundon epistolari i të burgosurit Frédérik Çoba. “Ja i dashur Luan se si përfundon praktikisht libri yt i hollë dhe i lëvizshëm për jetën e të burgosurve politikë në ishullin e Zaratit. Politikë? a është kjo fjala e duhur? Jo nuk mendoj kështu Diktatura e tmerrshme shqiptare e Enver Hoxhës (Hoxhës) që e quan veten Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë ishte një nga më të mbyllurat dhe një nga më vdekjeprurësit. Duke filluar nga vitet 1980, ndryshimet në bllokun lindor u iniciuan nga Mikhail Gorbachev. Shqipëria ndjek të mirën dhe të keqen. Kur diktatura dhe diktatori i saj mbyllin burrat dhe gratë nën çdo pretekst, njeriu pyet veten se si në emër të ideve që supozohet të çlirojnë njeriun nga këto zinxhirë, dhe për të cilat këta individë pak shpirt dhe dashuri arrijnë paturpësisht të skllavërojnë njeriun dhe të vrasin gjithë madhështinë. Qëllimi i tyre ndoshta është të kënaqin një urrejtje të pamatshme të njëri-tjetrit dhe ta vendosin veten në piedestalin e tyre. Narcisi nën hijen e saj bëhet kështu. Redaktova librin tuaj Kemini i gjatë nën Tunelin e Platonit: fati i artistit nën censurë në Shqipëri: 1945-1990, (çmimi evropian i Lidhjes së Shkrimtarëve të Gjuhës Frënge). Ai thotë gjithçka për këtë gjendje të faktit, po aq tragjike sa lëndimi që u është shkaktuar këtyre burrave dhe grave. Fati i artistëve në vendin tuaj Shqipëri që denonconi me forcë dhe ndershmëri intelektuale të shquar është integruar në mendimet tuaja politike dhe poetike. Të njoh poet. Libri yt Territori i shpirtit që redaktova ekspozon gjithashtu lirikën tënde të vërtetë dhe dashurinë tënde për poezinë. Se dashuria në ty është sinonim i dashurisë për lirinë. Duhet ta duash gjuhën frënge dhe poezinë e saj Paul Eluard, ndër të tjera, ju ndihmoi shumë në afirmimin e njohurive tuaja të para dhe ndërgjegjeve tuaja të para. Poet, filmbërës që ke përzier me shpirtrat dhe trupat e nënshtruar dramës unike. Dhe arti juaj u bën homazh atyre dhe kujtesës së tyre të brishtë të popit.

Epistolari Zarate që sapo kompozove hapet për kompleksitetin e këngës, historinë e madhe, historinë private të burrave dhe historinë e artit. Unë them kompozo. Për mua, në këtë rast, është më shumë se shkrim. Dhe gjithçka është përgjigjur në librin tuaj në mënyrë harmonike dhe tragjike. Ajo biseda që skeni në letrat e Çobës për Brunën dashuria e tij është thellësisht prekëse dhe drithëruese.

Ajo që e bën lirikën dhe rëndësinë e librit është jehona dhe shkatërrimi i dramës së ferrit të jetuar nga Çoba dhe shoqëruesit e tij, dhe forca e veprës së Dante Alighiérit thëniet e zgjedhura të të cilit shënojnë rrjedhën e shkrimit tënd. Sidomos pasi Çoba e përktheu këtë vepër të madhe gjatë gjithë paraburgimit të tij. Duke lexuar narrativën tuaj, ne kemi saktësisht ndjenjën se gjithçka zgjat dhe asgjë nuk ndryshon. “Njerëzit kanë fytyrat e Neronit, Antigonës, Kasandrit, Cirkut, Oedipusit, Heracles dhe Menelas… Tragjedi të njëjta, pamje që ndryshon! “ thekson. Ishulli i Zarates ka shijen bashkëkohore të një zhytjeje në ferr siç e imagjinonte mitologjia greke. Bateristi si Charon, Rrapushi është këtu për ta kujtuar.

Ndoshta ne zemren e perkthyeses qe e do Brunen sic Dante e do Beatrice ky ishull i Zarate kur gjithcka te mbaroje do behet kjo parajse e thjeshte per te cilen flisni. Unë nuk do t’i drejtohesha jetëve të të burgosurve që ju aq mirë i keni ndjerë dhe i keni përkthyer në librin tuaj ashtu si prania e Papës që çmendet apo rojës së sigurisë, kujdestarit truall të famëkeqit që vërteton ditë pas dite se budallallëku njerëzor dhe burokratik mund të mbretërojë Rendicioni i natyres, zhurma e detit qe te burgosurit vetem mund ta imagjinojne, prania e cicerimave te zogjve, realiteti i pikturave murale, zhurma e nje motori aeroplani mbi supe dhe citadel, dita e marrjes ne pyetje ne qelite e Tiranes deri ne vdekje Gulli qeni tregon artin tuaj të evokimit dhe mënyrën e duhur si përshkruhesh nga menyja e ngjarjeve të përditshme të burrave në këtë tokë të nomanit infernal. Komentet mbi Danten dhe Firenzen të ndërthurura me mbijetesën e të burgosurve dhe ëndrrën e përsëritur të Çobës e bëjnë artin tuaj romak edhe më të besueshëm.

“Por Dante nuk mund ta kishte imagjinuar një apokalips të tillë” i thoni Fredit. Beatrice ishte ylli i mëngjesit të Dantes. Bruna ky, do thoja per heroin tend deri ne fund te tmerrshem te zhdukjes se tij pasi sapo kishte mbaruar punen e perkthimit dhe ai perkthim shpuri fundin e vet pasi Bruna sapo kishte bere nje vizite per dashurine e tij. Shumë vonë. Tregimi juaj është i shkruar mirë dhe historia që tregon më çon në guxim. Është një mural i gjallë, realist deri në thelb. Çdo gjë është e trullosur te Dante, a mendoni për përkthyesin? Tregimi juaj shpreh këtë marramendje të përvojës së ngrënies shprehur nga puna e Sandro Botticelli bashkangjitur këtij libri. Ashtu siç ai tregon solidaritetin vëllazëror që lind mes këtyre burrave që janë bërë hije. Miqësinë e tyre nuk e prish dot ideologjia, thua ti.

Ajo që Çoba dhe shoqëruesit e tij po përjetojnë në fatkeqësi është prova e gjallë e analogjive me botën që Dante lidh. Kjo është dashuri e madhe që manifestohet për komedinë Hyjnore në librin tuaj. Trembëdhjetë letra të parëndësishme përbëjnë tregimin tuaj. Trembëdhjetë letra të forta dhe transparente përforcojnë idenë se mbrojtja e lumturisë pavarësisht tragjedive aktuale dhe ende aktuale janë të mundshme në kujtimet tona apodiktike dhe vëllazërore. Nuk do t’i gëlltisim më gjarpërinjtë e atyre që këndojnë një botë më të mirë, horizontin e të cilëve e bllokojnë mustaqet e Atit të Popujve

Na duhet varka e dehur Rimbaldian. Na duhet ëndrra ulyssiane e Frédérick Çobës, vëllait tonë të harmonisë në poezi, dhe kjo flutur që erdhi të prehet në supin e tij, pushoi edhe mbi tonën.

Ju tregoni në postfytyrën tuaj se si ky Epistolar i Zarate lindi në mendjen dhe zemrën tuaj. Tani e kuptoj se ju pëlqen The Divine Comedy mund të pëlqeni edhe këngët e Beatles.

Frédérik Çoba është ulur përballë detit. Kështu e shoh duke medituar mbi trishtimin e gjendjes së tij por për thashethemet për një të ardhme më të mirë për dashurinë e Brunës, Beatrice e tij gjeti. Kjo pamje me kujton Zeron dhe Pafundesine e Arthur Koeslerit dhe epilogun e hapesirave te lirise qe deti blu ofronte ai qe donim ta mbyllnim ne sferen burokratike.

“Njeri i lirë, gjithmonë do ta gëzosh detin” këndon Baudelaire. Më shkrove një letër kohët e fundit ku fliste për bindjen tënde për të besuar profecinë e poezisë në të ardhmen tonë në rrugët e bukurisë. Në rrugën e një Rimbaudi apo poeti shqiptar Migjéni. “Republika litéraria” qe deshironi ta shihni te lindur nje dite ne Shqiperi, shpresoj ta shoh te dale edhe ne kete France qe duam.

Në shkrimin dhe poezinë tënde ka praninë e fytit të kuq të fjalëve dhe frazën e pelikanëve të bardhë të bukur. Atëherë mund t’i mbajmë duart gjatë dhe të presim me durim që të vijë dita.

Luc Vidal, poet, botues

Francë

—–

* duhet të falënderojmë Éloïse Le Petit, përkthyesin

Libër i botuar nga shtëpia botuese “Le Petit Vehicle”, mars 2019.