Astrit Lulushi: Teoria Dinosaur-zogj

Kuptimi se zogjtë janë dinosaurët është ndoshta fakti i vetëm që shkenca ka zbuluar gjatë dekadave të fundit. Kjo nuk është një ide e re. Krejt e kundërta; është një teori që shkon shumë prapa, në epokën e Çarls Darvinit.

Viti ishte viti 1859. Pas dy dekadash qëndrimi dhe studimit mbi vëzhgimet që bëri kur ishte i ri duke lundruar botën me HMS Beagle, Darvini më në fund ishte gati të dilte publikisht me zbulimin e tij befasues: speciet nuk janë entitete fikse; ato evoluojnë me kalimin e kohës. Ai madje kishte një mekanizëm për të shpjeguar evolucionin, një proces që ai e quajti seleksionim natyror. Të gjitha këto ai i shpalosi në Origjinën e Llojeve, ku shkruan:

“Të gjitha popullatat e organizmave janë të ndryshueshme në tiparet e tyre. Nëse shikoni një tufë lepujsh në natyrë, ata do të kenë pak ngjyra të ndryshme leshi, edhe nëse të gjithë i përkasin të njëjtës specie. Ndonjëherë një nga ato variacione jep një avantazh mbijetese – le të themi, gëzofi më i errët që ndihmon një lepur të kamuflohet më mirë – dhe për shkak të kësaj, individët me atë veçori kanë një shans më të mirë për të jetuar më gjatë dhe për të riprodhuar më shumë. Nëse ky variacion është i trashëgueshëm – nëse mund t’u kalohet pasardhësve – atëherë me kalimin e kohës ai do të kalojë në të gjithë popullsinë në mënyrë që e gjithë specia e lepurit tani të jetë me flokë të errët. Flokët e errëta janë përzgjedhur natyrshëm dhe lepujt kanë evoluar Ky proces madje mund të prodhojë specie të reja: nëse një popullatë ndahet disi dhe secili nëngrup shkon në rrugën e vet, duke evoluar veçoritë e veta të zgjedhura natyrshëm derisa të dy nëngrupet të jenë aq të ndryshme sa të mos jenë në gjendje të riprodhohen me njëri-tjetrin, ato janë zhvilluar në specie të veçanta. Ky proces ka sjellë në jetë të gjitha llojet e botës gjatë miliarda viteve. Do të thotë që të gjitha gjallesat – moderne dhe të zhdukura – janë të lidhura, kushërinj në një pemë të madhe familjare”.

Elegant në thjeshtësinë e saj, kaq të gjerë në implikimet e saj, sot ne e konsiderojmë teorinë e evolucionit të Darvinit me anë të seleksionimit natyror si një nga rregullat themelore që mbështesin botën siç e njohim.  Është ajo që i prodhoi dinosaurët, ajo që i formoi ata në një larmi kaq fantastike speciesh ishin në gjendje të sundonin planetin për kaq gjatë, duke iu përshtatur kontinenteve në lëvizje, ndryshimit të niveleve të detit, ndryshimeve në temperaturë dhe kërcënimeve nga konkurrentët që shpresonin t’u rrëmbenin kurorën.

Evolucioni nga seleksionimi natyror është gjithashtu ai që na ka prodhuar, dhe vazhdon të veprojë tani, vazhdimisht, kudo rreth nesh. Kjo është arsyeja pse ne jemi kaq të shqetësuar për superbakteret që evoluojnë rezistencën ndaj antibiotikëve, pse kemi gjithmonë nevojë për ilaçe të reja për të qëndruar një hap përpara baktereve dhe viruseve që do të na dëmtojnë.

Disa njerëz ende kundërshtojnë realitetin e evolucionit – por çfarëdo mosmarrëveshjeje që kemi zbehet në krahasim me atë që ndodhte në vitet 1860. Libri i Darvinit – i shkruar në prozë të bukur dhe i aksesueshëm për publik – ndezi zemërim. Disa nga nocionet më të dashura të shoqërisë për fenë, papritmas u ndezën për debat. Dëshmitë dhe akuzat fluturuan dhe të dyja palët ishin në kërkim të një të vërtete. Për shumë prej mbështetësve të Darvinit, prova përfundimtare e teorisë së tij të re do të ishin ‘lidhjet që mungojnë’, fosilet kalimtare që kapin, si një kornizë ngrirjeje, evolucionin e një lloji të kafshëve në një tjetër. Këto jo vetëm demonstrojnë evolucionin në veprim, por mund ta përcjellin vizualisht atë tek publiku në një mënyrë që asnjë libër apo leksion nuk mund ta bënte ndonjëherë.

Darvinit nuk iu desh të priste gjatë. Në 1861, punëtorët e guroreve në Bavari gjetën diçka të veçantë. Ata po nxirrnin një lloj guri gëlqeror të imët që ndahet në fletë të holla, i cili në atë kohë përdorej për shtypjen litografike. Një nga minatorët – tani pa emër për historinë – ndau një pllakë dhe gjeti një skelet 150 milionë vjeçar të një krijese Frankenstein brenda. Kishte kthetra të mprehta dhe një bisht të gjatë si zvarraniku, por pendë dhe krahë si zog. Fosile të tjera të së njëjtës kafshë u gjetën shpejt në gurore të tjera gëlqerore në Bavari, duke përfshirë një fosil që ruante pothuajse të gjithë skeletin. Ky kishte një kockë shkopi, si një zog, por nofullat e tij ishin të veshura me dhëmbë të mprehtë, si një zvarranik. Sido që të ishte kjo krijesë, dukej se ishte gjysmë zvarranik, gjysmë zog.

Darvini e përfshiu atë në botimet e mëvonshme të Origjinës së Llojeve si dëshmi se zogjtë kishin një histori të thellë e cila mund të shpjegohej vetëm nga evolucioni. Fosili i çuditshëm ra gjithashtu në sy të një prej miqve më të mirë dhe mbështetësve më të zhurmshëm të Darvinit. Thomas Henry Huxley ndoshta mbahet mend më së miri si njeriu që doli me termin agnosticizëm për të përshkruar pikëpamjet e tij të pasigurta fetare, por në vitet 1860 ai njihej gjerësisht si Bulldog i Darvinit. Ishte një pseudonim që ai ia vuri vetes, sepse ishte i paepur në mbrojtjen e teorisë së Darvinit, duke marrë përsipër këdo – personalisht ose në shtyp – që e shante atë. Huxley ra dakord që ky hibrid ishte një fosil kalimtar, që lidhte zvarranikët dhe zogjtë, por ai shkoi një hap më tej. Ai vuri re se kishte një ngjashmëri të çuditshme me një tjetër fosil të zbuluar në të njëjtët shtrat gëlqerorë litografikë në Bavari, me një dinosaur të vogël mishngrënës.

Pra, ai propozoi idenë e tij të re se zogjtë kishin ardhur nga dinosaurët.

Debati vazhdoi për shekullin e ardhshëm. Disa shkencëtarë ndoqën Huxley-n; të tjerët nuk e pranuan lidhjen midis dinosaurëve dhe zogjve. Edhe kur një përmbytje e fosileve të reja të dinosaurëve doli nga Perëndimi Amerikan, nuk dukej se kishte prova të mjaftueshme për të zgjidhur problemin. Më pas, në vitet 1920, një libër i një artisti danez bëri argumentin e thjeshtuar se zogjtë nuk mund të kishin ardhur nga dinosaurët, sepse dinosaurët me sa duket nuk kishin klavikul. Ky këndvështrim pati ndikim deri në vitet 1960 (dhe sot e kuptojmë se dinosaurët me të vërtetë nuk kishin klavikul, kështu që çështja është e diskutueshme). Ndërsa mania përfshiu globin, protestuesit marshuan për të drejtat civile në Jugun Amerikan dhe lufta shpërtheu në Vietnam, konsensusi ishte se dinosaurët nuk kishin asnjë lidhje me zogjtë. Ata ishin thjesht kushërinj shumë të largët që dukeshin disi të ngjashëm.

Gjithçka ndryshoi në vitin 1969, atë vit të trazuar të Woodstock. Revolucioni ishte duke u zhvilluar, ndërsa normat dhe traditat shoqërore po sfidoheshin në të gjithë Perëndimin. Fryma e rebelimit u përhap edhe në shkencë dhe paleontologët filluan t’i shihnin dinosaurët ndryshe. Jo si mbetjet e zbehta, me ngjyra të zbehta dhe me lëvizje të ngadalta të hapësirës që përcaktuan një epokë të pakuptimtë të parahistorisë, por si kafshë më aktive, dinamike, energjike që sundonin botën e tyre përmes talentit dhe zgjuarsisë, krijesa që ishin shumë të ngjashme në shumë mënyra për kafshët e gjalla – veçanërisht zogjtë. Një brez i ri – i udhëhequr nga një profesor i thjeshtë i Yale, i quajtur John Ostrom dhe studenti i tij  Robert Bakker – riimagjinoi plotësisht dinosaurët, madje duke argumentuar se dinosaurët jetonin së bashku në tufa, kishin shqisa të mprehta, dhe kujdeseshin për të vegjlit e tyre. Katalizatori për këtë të ashtuquajtur Rilindje të Dinosaurëve ishte një seri fosilesh të zbuluara disa vite më parë, në mesin e viteve 1960, nga Ostrom dhe ekipi i tij. Ata ishin jashtë në Montanën shumë jugore, afër kufirit me Wyoming, duke kërkuar në shkëmbinj shumëngjyrësh të formuar në një fushë përmbytjeje 100 milion vjet më parë. Ata gjetën mbi një mijë kocka të një dinosauri që ishte çuditërisht si zog. Kishte krahë të gjatë që dukeshin pothuajse si krahë dhe trupi i zhdërvjellët.  Pas disa vitesh studimi të eshtrave, Ostrom i shpalli ato në vitin 1969 si një specie të re; një kushëri i afërt i Velociraptor, i cili ishte zbuluar në vitet 1920 në Mongoli. Ostrom kuptoi implikimet e mëdha të gjetjes së tij, dhe përdori për të ringjallur idenë e Huxley-t se zogjtë evoluan nga dinosaurët, të cilën ai e argumentoi në një seri punimesh shkencore historike në vitet 1970, dhe e bëri çështjen e tij me paraqitjen e përpiktë të provave të pakundërshtueshme. Ndërkohë, ish-studenti i tij fantastik Bakker shkoi në një rrugë tjetër.