Astrit Lulushi: Matja e Tokës

A është Toka më e ngushtë rreth poleve apo ekuatorit? Në 1735 dy ekspedita, të nxitura nga krenaria kombëtare, u nisën për të zgjidhur këtë çështje.

Në 1726 Volteri u përball me një zgjedhje jo shumë të vështirë: burgim pa gjyq në Bastille, ose internim në Angli. Pasi lundroi përtej Kanalit La Mansh, ai zbarkoi në një univers tjetër. Volteri deklaroi se kishte jetuar në një botë të plotë – por sapo mbërriti në Angli, gjeti një botë bosh: Në Paris e shihni Tokën në formë pjepri; në Londër e shihnin të rrafshuar nga dy anët. Sipas shkencës konvencionale franceze, Toka ishte e shtrirë, e zgjatur dhe perimetri rreth Ekuatorit ishte më i shkurtër se rreth poleve. Por Isak Njutoni nuk u pajtua. Nën ndikimin e tij, ekspertët anglezë kishin arritur të mbanin mendimin e kundërt: se Toka është e shtypur si një kungull, dhe e fryrë paksa në mes.

Mospërputhja midis dy modeleve ishte fizikisht e vogël. Njutoni vlerësoi se “Toka do të jetë më e gjerë në ekuator sesa në pole”. Megjithatë, nuk ishte vetëm matja, por edhe një çështje nderi kombëtar që siguroi një provë vendimtare për zgjedhjen midis dy mënyrave kontradiktore të të menduarit për botën natyrore.

Për të shpjeguar shkakun rrënjësor të këtij debati, Volteri tha se “Në Paris ata e shohin universin si të përbërë nga vorbulla të materies delikate, ndërsa në Londër nuk shohin asgjë të tillë”. Ai i referohej teorive të kundërta të dy rivalëve të mëdhenj shkencorë të Evropës, René Descartes dhe Isaac Newton. Ndërsa Njutoni parashikonte që planetët vërshonin nëpër vakumin e hapësirës boshe, kozmosi i Dekartit ishte i mbushur plot me grimca të vogla të padukshme që rrotulloheshin vazhdimisht, duke përfshirë trupat qiellorë.

Njutoni zbuloi tërheqjen dhe provoi boshllëkun e natyrës, por ironikisht, ishte një zbulim francez që fillimisht frymëzoi Njutonin të rrafshonte globin. Një studiues, i cili as nuk kaloi nëpër Kanal, Njutoni përvetësonte rregullisht vëzhgimet e dërguara nga tregtarët dhe udhëtarët e tjerë. Në vitet 1670, ndërsa Njutoni po zhvillonte ende teoritë gravitacionale të përpunuara në Principia Mathematica (1687), astronomi francez Jean Richer vuri re se ora e tij e re e çmuar vazhdonte të humbiste kohë në Amerikën e Jugut dhe Afrikën ekuatoriale: për ta bërë atë të funksiononte siç duhet, ai duhej të shkurtonte lavjerrësin. Për të zgjidhur këtë mister, Njutoni sugjeroi se graviteti ishte më i dobët në Ekuator sesa në pole, ku sipërfaqja e Tokës ishte më afër qendrës.

Debatet vazhduan shumë kohë pasi Dekarti dhe Njutoni kishin vdekur të dy. Përfundimisht, me mbështetjen e Louis XV, Akademia Mbretërore e Shkencave e Parisit vendosi të derdhte para për problemin dhe të arrinte një vendim përfundimtar. Në mesin e viteve 1730 ata dërguan dy ekspedita: e para lundroi në jug në atë që tani është Ekuador, e dyta në veri drejt Rrethit Arktik. Çdo ekip u udhëzua të matë distancën sipërfaqësore të shtrirë nga një shkallë gjerësie: krahasimi i dy rezultateve do të zbulonte menjëherë çdo devijim tokësor nga një sferë e përsosur.

Të paktën, ky ishte parimi i thjeshtë: çuditërisht, jeta reale refuzoi të ndiqte skenarin.

Misioni i parë gjeodezik francez u nis për në Peru në 1735. Pasi u ndal në Haiti për të marrë disa afrikanë të skllavëruar për punën e rëndë të mbajtjes së instrumenteve, grupi mbërriti në Quito një vit më vonë. Në Francë, ky ishte dukur destinacioni ideal: Afrika ishte shumë e rrezikshme, ishujt aziatikë ishin shumë të largët dhe forcimi i aleancës politike midis Francës dhe Spanjës premtonte mbështetje kundër Britanisë, si dhe mundësi tregtare. Shikuar nga ana tjetër e Atlantikut, zgjedhja dukej më pak e dukshme dhe anketuesit shpejt e kuptuan se sa të papërgatitur ishin për sfidat me të cilat përballeshin.

Kur skicohet në letër, përpjekja e Misionit për të matur një shkallë të gjerësisë gjeografike duket si një ushtrim i drejtpërdrejtë gjeometrik i bazuar në një zinxhir që gjarpëron nëpër tokë për disa qindra kilometra. Në praktikë, edhe fillimi ishte një makth logjistik. Hapi i parë ishte gërmimi i një llogore të cekët 10 km të gjatë, e cila duhej të ishte absolutisht e drejtë – e lehtë për t’u vizatuar në një hartë, por shumë më e vështirë nëpër terrenin kodrinor. Marrja e drejtë e kësaj vije bazë ishte thelbësore, pasi matjet e mëvonshme vareshin të gjitha prej saj. Faza tjetër ishte veçimi i një maje mali të largët si kulmi i një trekëndëshi imagjinar dhe matja e këndeve drejt tij nga çdo skaj i vijës bazë. Duke përparuar nga pika në pikë, i njëjti proces duhej të përsëritej shumë e shumë herë; jashtëzakonisht e thjeshtë në një hartë, shumë e vështirë në tokë.

Muaj pas muaji, anketuesit u ngjitën në vullkane në lartësi të paarritura më parë nga evropianët, duke pritur me ditë që mjegulla e dendur të pastrohej në mënyrë që ata të mund të bënin vëzhgimet e tyre. Pasi kishin parashikuar xhungla tropikale, ata duruan të ftohtin e ashpër, duke raportuar: ‘Edhe me një enë të ndezur me qymyr në mes dhe qirinj përreth, uji ngriu në gotat tona të pijes.’ Shumica u prekën nga gjakderdhja e mishrave të dhëmbëve dhe të vjellat që karakterizojnë sëmundjen e lartësisë, ndërkohë që u dëmtuan edhe instrumentet e tyre prej hekuri.

Pati edhe pengesa të tjera. Ashtu si shumë udhëtarë evropianë, ata nuk arritën të parashikonin armiqësinë e banorëve vendas që kishin vuajtur tashmë dy shekuj pushtim spanjoll. Duke dënuar indianët peruan si ‘mezi të dallueshëm nga bishat’, ata i detyruan “mikpritësit” e tyre të pavullnetshëm të kryenin detyra të ulëta në vend që të përfitonin nga aftësitë e tyre të mbijetesës dhe njohuritë kulturore. Ata gjithashtu debatuan mes tyre dhe, pasi fondet shtesë nuk arritën nga Parisi, grupi u nda. Rezultatet përfundimtare u përpiluan nga një matematikan i cili në një fazë kishte qenë partner i Volterit në një mashtrim fitimprurës për të manipuluar llotarinë kombëtare, por tani po bëhej i preokupuar me kulturat e Amerikës së Jugut, si goma dhe kinina.

Ndoshta goditja më mizore nga të gjitha ra pas disa vitesh – duke mësuar se ekspedita e Arktikut ishte kthyer në Paris dhe kishte shfajësuar Njutonin.

Misioni i dytë gjeodezik francez u nis për në Skandinavinë veriore, duke konfirmuar përgjigjen që kishte kërkuar.

I shoqëruar nga disa anëtarë të Akademisë së Parisit, si dhe nga astronomi suedez Anders Celsius, tani i famshëm për shkallën e tij të temperaturës, ekipi u ndal në Stokholm për t’u mirëpritur nga mbreti përpara se të lundronte në veri. Pas një viti ata njoftuan se një shkallë e gjerësisë gjeografike në Rrethin Arktik ishte me të vërtetë shumë më e gjatë se ajo në Paris. Edhe pse rezultatet ishin më pak të qarta, elita shkencore pariziane zgjodhi të pranonte këtë pretendimi.

Në krye të ekipit kishte qenë Maupertuis, një matematikan ambicioz me një formim ushtarak, dhe vetë-publicist i frymëzuar që filloi të krijonte reputacionin si një eksplorues heroik francez. Ai porositi një portret, të riprodhuar si gdhendje, që përshkruante një udhëtar romantik të mbështjellë me peliçe teksa shtypte globin nën dorën e tij. Ekipi i Maupertuis duroi kushte të tmerrshme, duke luftuar kundër mjegullës, mushkonjave dhe motit të ftohtë. Por ai i ktheu këto vështirësi në mundësi mediatike, duke furnizuar shtypin me raporte drithëruese për trimërinë e tij në veriun e ngrirë dhe madje duke prodhuar satira anonime që kritikonin kundërshtarët.

Maupertuis përfitoi nga moda për të gjitha gjërat angleze që filluan të përhapen në të gjithë Francën dhe pjesën më të madhe të Evropës në vitet 1730. Volteri e kishte admiruar Njutonin gjatë mërgimit të tij në Londër, por suksesi i Maupertuis e shtyu atë në obsesion. Ai shpërndau komplimente në të gjithë punën e tij të shkruar dhe i detyroi të ftuarit të sodisnin bustin e ‘gjeniut më të madh që ka ekzistuar ndonjëherë’.

Duke njohur një mundësi shitjeje, një vit pas kthimit triumfues të Maupertuis, Volteri botoi një abetare të thjeshtuar mbi optikën dhe gravitetin Njutonian. Megjithëse emri i tij ishte në faqen e titullit, pjesa më e madhe e punës u krye nga Emilie du Chatelet, një aristokrate e pasur dhe matematikane e shkëlqyer. Ndërsa Maupertuis shkëlqeu në dukje, Chatelet siguroi bursën solide të nevojshme për t’i bindur të gjithë, se ishte koha për t’u konvertuar në idenë njutoniane.