Historia e pabesueshme e nënës nga Margëlliçi: I sollën peng fëmijën e vrasësit të djalit për hakmarrje

Hajredin Isufi

Një analfabet nga fshati i Spatharit në Çamëri, Vasil Ballumi, njihej edhe si njeri i dhunshëm. Jo vetëm kaq, por shpesh grabiste edhe bagëti nëpër stanet e Mazrrekut, Luaratit dhe Margëlliçit.

Në vendin e quajtur “Kollodhi”, diku mes Margëlliçit dhe fshatit Morfat, grabitësi e braktisi tufën e vjedhur, por, duke qenë i armatosur, hapi zjarr kundër banorëve. Në atë përplasje me armë mbeti i vrarë 17-vjeçari Kristo Zavruci, djali i Vasil Zavrucit që nuk kishte asnjë lidhje me atë konflikt.

Humbja e jetës së djalit të pafajshëm trazoi shumë ujërat në rrethinat e Margëlliçit dhe nxiti hakmarrje, e cila shpesh kthehej në betejë mes familjesh e fisesh të tëra.

I ati i viktimës, vajti dhe i kërkoi Vasil Ballumit ndihmë për t’u hakmarrë ndaj Riza Gjinikës, të cilin e fajësonte për humbjen e të birit.

Fshatari i dhunshëm i Spatharit me djallëzi arriti të rrëmbente një fëmijë pesëvjeçar të Riza Gjinikës. Rrëmbimi i Nailit të vogël u diktua menjëherë dhe krijoi tronditje të thellë.

Edhe pse u diktua dhe u ndoq këmba këmbës, Vasil Ballumi jo vetëm nuk u kap dot, por shkoi edhe më tej; fëmijën e hodhi në zjarr dhe e dogji kurse vetë u largua dhe u fsheh fillimisht në fshatin e së shoqes, Koronopulo, në zonën e Fratarit.

Atje rekrutoi dy të afërmit e së shoqes; Stavro Andonin dhe Taso Taqin. Tsoutsoumpis Spiro, një historian nga rajoni i Gumenicës, në studimin e titulluar “Violence, rezistence and collaborastion in a Greek Bordeland; the case of the Muslim Chams of Epirus”, në Qualestoria, anno XVII, nr 2, Dicembre, Trieste 2015, f.132, shkruan se Stavro Andoni kishte vrarë të atin, ndërsa Taso Taqi kishte vrarë gruan e tij.

Por qetësia e familjes së Ballumit u prish shpejt në fshatin Koronopulo. Ajo u sulmua në befasi nga njerëzit e Riza Gjinikës, në ndjekje për të kapur vrasësin e djalit të Riza Gjinikës por më kot, vrasësi Vasil Ballumi ia mbathi nëpër malet e thepisura të Sulit si kaçak.

Për të mos u kthyer duar bosh, të afërmit e Riza Gjinikës i rrëmbyen njërin nga dy djemtë e vegjël, Kriston, që ishte vetëm 7 vjeç.

Ndjekësit e vrasësit kur u kthyen në Margëlliç dhe po i afroheshin shtëpisë së Riza Gjinikës, me pengun, i cili ishte një fëmijë 7-vjeçar, mendonin se do të qetësonin disi zemrat e trazuara dhe dhimbjen e plagëve që kishte shkaktuar humbja e djalit të dy prindërve Gjinika.

Por ndodhi e kundërta.

Riza Gjinika, që qëndronte me të shoqen në krye të shkallëve të shtëpisë, kur pa se, në vend të vrasësit të fëmijës, po u sillnin peng një moshatar të djalit të tyre, u trondit aq shumë aq sa ulëriti: “Turp të keni! Keni turpëruar veten, mua dhe tërë Margëlliçin me marrëzinë që keni bërë!”.

Kurse e shoqja e Rizait shkoi vetë, e mori për dore djalin që i kishin lidhur sytë, duke e përkëdhelur dhe përpjekur ta qetësonte. Djali dridhej frika dhe nuk kishte fuqi t’i përgjigjej. Ajo e futi në shtëpi duke i thënë:

“Bir i nënës, më beso mua dhe burrin tim, mos ki frikë! Nuk ke asnjë faj ti! Do të të kthejmë në shtëpinë tënde. E kam unë një plagë të madhe në zemër; këtë dhimbje mos ta ketë jo vetëm nëna jote, por asnjë nënë tjetër. Më beso sikur nënën tënde…”.

Por djali nuk fliste dhe dridhej i tëri atë ditë.

Kjo sjellja e jashtëzakonshme e mirësjelljes që tregonte familja e Riza Gjinikës me djalin e vrasësit të birit të tyre përflitej në çdo familje Margëlliçiote, qofshin ata shqiptarë çamë ose të krishterë.

Megjithëse e ndjente ngrohtësinë në familjen Gjinika, prap se prapë Kristua e ndjente shumë mungesën e nënës së tij, dy motrave dhe vëllait që nuk i kishte pranë. Më në fund, Riza Gjinika vendosi ta kthente Kriston e vogël në familjen e vet.

Ai ftoi në shtëpi parinë e Margëlliçit, mes tyre Abdulla Kasëmin dhe myftiun e Margëlliçit, të cilëve u deklaroi se kishte vendosur të kthente djalin. Vendimi që kishte marrë Riza Gjinika u prit mirë nga miqtë dhe u përgëzua.

Me njerëz të besuar që kishte përzgjedhur Riza Gjinika, nën përgjegjësinë e një figure të shquar të Margëlliçit, z. Omer Qazim agait, e dorëzoi Kriston në Shenicë te fisi i krishterë Gjini dhe ata e çuan shëndoshë e mirë te prindërit.

Vitet kaluan dhe Kristo Ballumi, rreth viteve `60 të shekullit të kaluar, emigroi në Gjermani, ku krijoi dhe familjen e vet. Por shpesh kthehej në vendlindje, në Spatharat. E kështu, më 20 korrik 1998, shkoi një gazetar për të intervistuar djalin nga Spathari lidhur me kujtimet e tij nga mosha e fëmijërisë.

Kristo e mirëpret ftesën. Tashmë vetë kryefamiljar dhe prind, Kristo Ballumi dëshmoi detaje të rëndësishme nga ditët që kaloi në shtëpinë e çamit Riza Gjinika.

Gazetari Hristos A. Dimitriadis, në librin “Apelftherotikoi Orgone Thesprotan: 1941-1944”, botuar në vitin 1999 në gjuhën greke, përmend disa nga dëshmitë e djalit për dy muajt që kaloi në shtëpinë e Riza Gjinikës:

“Më trajtuan si djalë shtëpie e më shumë si një fëmijë të përkëdhelur. Për mua gatuhej gjella më e veçantë, ndryshe nga e familjarëve dhe e fëmijëve të tjerë. Pranë meje në çdo çast më rrinte një grua e dashur; nuk më thërriste në emër por më drejtohej me fjalët “biri im” dhe unë e thërrisja nanë. Ajo vazhdimisht kur do të dilnim të luanim me fëmijët e shtëpisë, nana i porosiste ata që të mos më krijonin shqetësime…”.

Më tej Kristua vazhdonte t’i tregonte gazetarit se kur e zgjonte në mëngjes i përkëdhelte ballin, kokën dhe më zë të ëmbël thoshte: Ngrihu, bir, të hash bukë…

Kur e pyet gazetari grek ç’kujtime të tjera ruante për nënën çame, Kristua përgjigjet: “Do të mbetet një nënë e paharruar tërë jetën…”. Dhe rrëfimin e përfundoi kështu: “Ah, sikur të kisha fatin ta takoja një herë atë nënë të dashur, ta përqafoja fort siç më përqafonte ajo mua dhe t’i puthja dy duart e saj që më përkëdhelnin orë e çast, kur më mungonin përkëdhelet e nënës që më kishte lindur”.

Kristo e mbylli me fjalën e tij i emocionuar duke thënë: “Unë shpesh ia tregoj edhe fëmijëve dhe gruas gjermane sa kujtime të ëmbla kam nga ajo familje”.

Riza Gjinika dhe njerëzit e familjes së tij fisnike përcollën një mesazh të rëndësishëm në ato kohëra të trazuara; njerëzit e pafajshëm të mos preken, fëmijët dhe gratë të mos i përziejmë me fajtorët. Ato që bëjnë faje e krime t’i lajnë; fëmijët e gratë e tyre nuk duhet t’i përziejmë”.

Kjo histori më kujton vizitën time të parë për të parë edhe unë trojet e të parëve të mi në Çamëri, në vendlindjen time të masakruar nga banditët e Napolon Zervës dhe të mohuar nga politika e mëvonshme greke që ngjan shumë me historinë e Vasil Ballumit çam.

Se bandat e Napoleon Zervës ishin të zhveshur nga humanizmi. Më 1945 Margëlliçit i vunë zjarrin dhe Vasil Ballumi printe zervistët grekë. Me flakë-vënien e qytetit e të fshatrave, djegies dhe shkatërrimit nuk i shpëtoi as shtëpia e Riza Gjinikës në lagjen “Drizë të Margëlliçit.

Pas 45-vjetësh, në qershor të vitit 1989 shkova në Çamëri, jo thjesht si vizitor, por po të më jepej mundësia të grumbulloja të dhëna e dëshmi për dramën çame, që e kisha në qendër të studimeve qysh në vitet ’70 të shekullit të kaluar.

Vizitën e parë e bëra në Margëlliç. Gjëja e parë që më ka tronditur thellë ishte një qytet i kthyer në gërmadhë në lagje të tëra. Vetiu më lindi një pyetje që ia drejtova të njohurit që më shoqëronte: Kush e dogji Margëlliçin dhe ai më dha një përgjigje të shkurtër.

Vasil Ballumi në vitin 1942 krijoi një bandë me 4-5 vetë dhe vetëm krime bënte. Kur shqiptarët e Çamërisë, për të shpëtuar jetën dhe nderin, braktisën shtëpitë e pasuritë dhe ata që shpëtuan nga bandat e Zervës u larguan. Vasil Ballumi me të vetët dhe disa individë nga fshati Shenicë si Cokilis, Nakis etj, të deklaruar si kriminelë të Zervës pushtuan fshatrat e qytetet të Çamërisë.

Ata ishin të parët që i vunë zjarrin Margëlliçit. Fillimisht dogjën sarajet e agallarëve si Abdulla Kasemit, të Husëve, të Rojbave, të Haxhi Brahos, të Ruzëve, të Çaparenjve, të Jasin Sadikut etj.

Paria e Margëlliçit fillimisht kanë qenë në aleanca e besëlidhje me kapedanët e Sulit kundër armiqve të përbashkët si në revolucionin grek.

Më vonë, pata rastin të lexoja librin voluminoz të gjeneral Zervës të titulluar “Imerologio Straligo, Napoloenia Zervas (1942-1945)” shtëpia botuese “Academia”, Athinë 2013, fq 596, shkruan në ditarin e tij:

“Më 6 gusht (1944), të dielën, Kamaras gaboi që sulmoi Mazrrekun dhe Margëlliçin”. Dhe më poshtë vazhdon (f. 578): “Më 3 shtator të hënën orën 8 u largova nga Parga. Në orën 9 kalova Shunicën (Eleftharia). Në orën 11 hymë në Margëlliç”.

Kur hyri në qytet mbeti shumë i zhgënjyer dhe, duke parë shtëpitë e djegura, shpërthen i zemëruar: “Budallenjtë tanë shkatërruan shtëpitë më të mira…”.

Vrasësi më i tërbuar i shqiptarëve të Çamërisë nuk shprehte keqardhje për shtëpitë e çamëve. Përkundrazi, ai shprehu keqardhje se njerëzit e bandave të tij që do të strehoheshin në to do i kishin të gatshme dhe t’i gëzonin si prona të tyre.

Një pyetje tjetër që kërkon përgjigje është: Kush e populloi pastaj Margëlliçin? Sipas hulumtimeve të mija nga informacione të sakta e të besueshme: Qyteti i Margëlliçit u popullua nga vllehë të fiseve Manos, Zikos, Ndostas, Meidis, Sideris, Disios etj.

Krahas vllehëve në Margëlliç u vendosën dhe sarakaçanët si dy fiset e mëdha Paparimas dhe Surlos. Në Margëlliç zbritën dhe fise nga fshatrat malore të Paramithisë si Popova. Vetëm fisi Sufia sot në Margëlliç ka rreth 250 banorë.

Veprimet e nacionalistëve grekë ishin verbuar nga urrejtja ndaj shqiptarëve çamë; shkaku ishte se ato nuk kishin as kombësinë, as gjuhën greke. Kjo bëri që ata të shkretonin çdo gjurmë të shqiptarëve çamë; edhe pronat, edhe xhamitë edhe shtëpitë.

Duke harruar se edhe ata ishin njerëz njësoj si grekët: ishin fëmijë, gra, nëna që nuk kishin asnjë lidhje me luftërat dhe politikat.

Dhe unë isha një ndër ata fëmijë që e provova vetë dhunën, urrejtjen, spastrimin etnik. Një fëmijë që u rrita dhe u plaka dhe shumë vonë arrita vetëm sa ta shoh, por jo ta gëzoj vendlindjen time.