Astrit Lulushi: Bora, e veçantë
Si përfaqësohet gjuhësisht koncepti ‘borë’ në gjuhë të ndryshme evropiane?
Harta tregon një shpërndarje gjuhësore të fjalës ‘borë’ në gjuhë të ndryshme. Ngjyra dhe etiketa e çdo rajoni përfaqësojnë termin lokal për borën.
Nga “borë” në shqip”, “neve” në Itali, “neige” në Francë, në “Schnee” në Gjermani, “snieg” në Poloni dhe “nieve” në Spanjë, harta ofron një paraqitje vizuale të peizazhit gjuhësor. Bora tregon se si një koncept i vetëm mund të ketë kaq shumë emra të ndryshëm dhe pasqyron jo vetëm klimën, por edhe historinë, pasi gjuha evoluon me kalimin e kohës, e ndikuar nga migrimi, tregtia dhe shkëmbimi kulturor. Bora në shqip mund të ketë lindur nga një thirrje “ Bo o re!”, që u bë fjalë dhe emër.
***
Evolucioni funksionon me përzgjedhje. Ata që janë më të përshtatshëm për mjedisin bëjnë shumë foshnja që përhapin gjenet e tyre, ose ata që janë më pak të përshtatshëm do të kenë më pak fëmijë.
Në 300 vitet e fundit, popullsia njerëzore ka shpërthyer, gjë që redukton përkohësisht ndikimin e evolucionit. Tani kemi njerëz që jetojnë në të gjitha llojet e mjediseve. Dhe, në botën e zhvilluar, mjedisi ka më pak rëndësi. Kjo e bën të vështirë për të parë ndonjë prirje të përbashkët në evolucion që vlen për të gjitha grupet njerëzore.
Megjithatë, mund të vërejmë se njerëzit më pak inteligjentë (më pak të arsimuar) kanë më shumë fëmijë, gjë që ka të ngjarë të ulë inteligjencën në popullatën e ardhshme njerëzore.
Inteligjenca e lartë është një kërkesë për arsim të lartë dhe është e trashëgueshme. Ky trend mund të jetë thjesht i përkohshëm, por për momentin duket sikur po ndodh.
Pastaj kemi evolucion pa asnjë presion përzgjedhjeje, lëvizje gjenetike të rastësishme. Për shembull, muskuli palmarus longus në krah mungon në rreth 15% të popullsisë. Nuk ka ndonjë ndikim evolucionar te njerëzit në ditët e sotme, dhe frekuenca e tij e ardhshme ka të ngjarë të jetë subjekt i luhatjeve të rastësishme.
Dhëmbët e pjekurisë janë një tjetër gjë që thuhet se po largohen gradualisht. Presioni evolucionar do të kishte qenë që ata shpesh shkaktojnë probleme dhe infeksione, ndoshta duke shkaktuar vdekjen e njerëzve. Megjithatë, në ditët e sotme ne kemi ilaçe dhe stomatologë që mund t’i nxjerrin dhëmbët e pjekurisë nëse shkaktojnë probleme. Pra, nuk është e qartë se presioni i evolucionit luan rol, ose nëse prania e tyre është kryesisht objekt gjenetik.
***
Në një periudhë të pacaktuar të Romës së Lashtë, aty jetonte Ebuzia, një fisnike e bukur. Ajo bëri një jetë të rehatshme dhe u martua me Tito Carvilio, një tjetër fisnik.
Nga bashkimi i tyre lindi një djalë i quajtur Corvilio Gemello, por ai vdiq në rrethana të paqarta në moshën 18-vjeçare. Gruaja e gjeti veten të goditur nga pikëllimi më i madh që mund të përjetojë një prind.
Në mënyrë tipike, romakët ishin mësuar të digjnin të ndjerin, por Ebuzia, e cila ishte e lidhur me kultet lindore nga përtej Adriatikut, krijoi një varr madhështor dhe vendosi trupin e djalit të saj brenda, i cili ishte balsamosur duke përdorur teknika të ndryshme për ta ruajtur përgjithmonë.
Pasi u varros, nëna u përpoq të zbuste pikëllimin e saj duke porositur një unazë të çmuar me një strukturë të artë, me një miniaturë të vogël të fytyrës së djalit të saj të ndjerë.
Artizani shtoi gjithashtu kuarc trëndafili për të vulosur atë basoreliev në miniaturë. Kur Ebuzia u ribashkua me djalin e saj vite më vonë, ajo u varros së bashku me të me unazën në gisht.
Së fundmi, arkeologët e rizbuluan varrin. Bizhuteria është në gjendje të shkëlqyer, madje edhe fytyra e djalit është ruajtur në mënyrë të jashtëzakonshme.
As shekujt nuk mundën ta zvogëlonin vendosmërinë e kësaj nëne për të ruajtur kujtesën e djalit të saj dhe për të gdhendur fytyrën e tij në histori.
***
Kanali i Panamasë nuk mund të jetë thjesht një rrugë ujore midis dy oqeaneve. Disa thonë se kjo për shkat në nivelit të ndryshëm midis ujrave të Atlantikut dhe Paqësorit.
Arsyeja pse Kanali nuk është një rrugë e thjeshtë ujore e hapur është sepse toka është shumë më e lartë mbi nivelin e detit.
Ai që zakonisht quhet “Kanali”, është në fakt një seri kanalesh të shkurtra, plus brava për të lejuar që anijet të ngrihen mjaftueshëm nga njëra anë për të lundruar më pas përtej liqenit Gatun, i cili është 85 metra mbi nivelin e detit.
Nëse do të hapej një kanal mjaftueshëm i thellë për të lidhur drejtpërdrejt dy oqeanet, përveç shkatërrimit të plotë të liqenit me ujë të ëmbël, një pjesë e madhe e sipërfaqes tokësore shtesë të Panamasë do të duhej të eliminohej tërësisht, për arsye mekanike.
Please follow and like us: