Sadik Bejko: Kam besuar me jetë te letërsia

 

Sadik Bejko: Matem sa herë jap intervistë. Pyetjet e intervistave: Kush je ti? Kush është bota, cila ishte koha jote? Cila është poezia jote? A i gjetet përgjigjet e mëdha që ta gëzuan apo ta rrënuan jetën tënde?

Për mua nuk janë pyetje të lehta.

Ndaj u shmangem. Nuk dua të përballem me “malin” brenda vetes. Dikur me malin tim në ngjitje të tij, jam përleshur për jetë a vdekje. Sot jam në tërheqje. Dua të mendoj sa më pak. Uji që kaloi kanionet e luginat e thata, tani ka mbetur një curril i hollë. Jam një kandil që fërfëllon në flakët që janë në të fikur. Sot nuk ka pyetje për mua. Dikur pyetje-përgjigjet i zgjidhja duke shkruar poezi. Sot përgjigjet e intervistave më kërkojnë të bëj estetin apo filozofin.

Nuk njoh në veten time asnjërin prej të dyve, as filozofin, as estetin.. Kam qenë vetëm poeti, dhe vetëm në ato pak çaste kur shkruaja. Më shumë sesa poeti, më është dashur të jem njeriu që mbroj jetën time të vogël, jetën me të afërmit, miqtë, familjen, të dashurat e mia, fëmijët e mi. Me të gjithë energjitë e mia doja ta mbaja gjallë, ta ushqeja duke bërë lloj-lloj punësh këtë jetën time të vogël. Ta mborja me thonj e me dhembë. Diku, në një kënd, aty më poshtë trurit dhe zemrës, në një qoshe të jetës sime të vogël, isha edhe poeti. Shumë pak kohë, hapësirë për të qenë poet. Si i fshehuri në një strehë që po vjedh diçka nga jeta e tij, në përpjekjen për të qenë një tjetër. Por poetët, ata të ndëshkuarit si poetë nga shteti, mbase nuk mund të jenë ndryshe.

Përmes asaj qoshes sime, mëtoja të dilja te një botë më e madhe. Mbi jetën time të së përditshmes. Kjo qoshe intime, e shtrenjtë. E frikshme dhe e fshehtë ku nuk përzieja askënd. As të dashurit. Prej saj më bëhej e mundur të jetoja në dy nivele paralele. Shkruaja dhe shpesh i grisja, që mos të m’i merrte vesh bota sipër ato që shkruaja poshtë. Isha i survejuar “sipër”, ndaj fshihesha aty poshtë. Ndonjëherë vetëm shkarravisja… se ndieja që po më mpiheshin gishtat.

Ky hon sekret i poezisë… le të priste aty mbas derës… le të priste gjer kur të mund të hapej pak kohë… të puthesha me të dashurën time mistike.

Të jesh poet siç do ti që të jesh, në një mjedis, në gjendjen e një të degdisuri në minierat më të zeza, miniera të qymyr gurit që kërkonin jo punën, kërkonin kokën, jetën tënde… kjo është përtej mundësive të njeriut. Minierat ku kam punuar gjashtë vjet, sot janë mbyllur. Miniera njeri-vrasëse dhe të padobishme nga ana financiare.

Por edhe aty duhet ta duash njeriun, ta duash poezinë.

Në një kuptim, mund të them jam një i mbijetuar. Dikushi që doli mbi dhé, shpëtoi i gjallë nga errësirat.

Në kuptimin tjetër, parë nga e sotmja, nuk mund të qahem, them se kam pasur një jetë të plotësur. Kam një familje që u rezistoi të gjitha provave. Arrita të kem një karrierë universitare të respektueshme. Ish-studentët e mi japin leksione në kolegje ndërkombëtare. Vijnë dhe më takojnë miqësisht. Kam botuar një kolanë librash që janë vlerësuar dhe me çmime kombëtare. Kjo është jeta. Ç’mund të kërkosh më shumë.

Kjo plotësi u arrit nga kthesa politike e viteve ’90. Pa atë do isha vetëm një i mbijetuar.

Fati im ka qenë më i fortë dhe më i mënçur sesa unë. Ç’dua të them me këtë? Isha me kokë në torbë atje nëntokë, por merrja para, sa mund të mbaja veten dhe familjen, të rrisja djalin tim. Minierat jepnin para mjaftueshëm sa të mos ndieje uri.

Pas gjashtë vjetësh nëntokë një mik, shkrimtari Ismail Kadare, ndikoi të kthehem mësues në shkolla të mesme. Ishte e trokitura e fatit. Mund të më shkelte miniera, mund të bija në depresion, të vrisja veten. Të gjitha mund të ndodhnin. Ata që i merr fati nën rrotë, jo të gjithë ngjallen pësëri. Por jeta mbase ka qenë shumë më i mëshirshme nga ç’e meritoja. Aleluja!

 

1. Rustamova: Janë gjithmonë dy çështje në procesin e të shkruarit dhe ato ndikojnë në fjalë: pengesa dhe kufiri. Si mendoni, a ka madhësi dhe anë të pengesës dhe kufirit në letërsi?

 

Sadik Bejko: Për një shkrimtar në mungesë të lirisë pengesat janë të dyanëshme. Janë ato që vijnë nga jashtë procesit të të shkruarit, dhe pengesat e vetë procesit krijues të letërsisë, pengesa që janë të gjalla për çdo shkrimtar dhe nuk do të gjejnë një shpjegim përfundimtar. Janë gjëra që nuk zgjidhen kurrë. Ndryshe enigma merr fund. Po u zgjidhën, merr fund aventura e përballjes me enigmën e të shkruarit prozë, poezi, dramaturgji të suksesshme.

Pengeat e jetes? Jeta e ka gjithmonë të hapur para nesh grykën e fatit. Fatkeqësitë mund të ndodhin kur nuk i pret, janë pjesë e jetës.

Jam fatalist… Jo, nuk jam i tillë. Punoja në Radio Televizionin Shqiptar, por me një urdhër të paqartë si në prozën e Kafkës duhet të zbrisja nëntokë, të zvarritesha si minator.

Në minierë… nëpër terr ecja me sytë të hapur fort. Me vete thosha: eja o terr, ejani o gurë të nëntokës. Ja tek jam ballë jush. Ndeshemi. Isha pa përvojë pune dhe miniere. Një bishë e frikshme si miniera po rendte të më mbërthejë në dhëmbët e saj… Mund të më coptojë në çast. Jam një fije bari për dhembët e saj. Por i turrem drejt për drejt. Eja, i them… dhe ndodhte që bisha ndalej, kthehej nga rruga.

Vullneti, forca e vullnetit për jetë e kthente mbrapsht bishën. Vullneti për t’ia dalë tej. Të jesh i pathyeri ndaj fatit të keq… ky mbase ishte shpëtimi im. Miniera kishte njerës shumë të fortë, më të përgatitur fizikisht sesa unë, profesionistë, mjeshtra në zejen e tyre… dhe… disa nga ata të pafat i kam parë të gjymtuar, a të vdekur para syve të mi.

Kam qenë bir i fatit, i mbijetesës, bir i vullnetit të verbër nëpër gjakun tim? Mbase të gjitha nga pak.

Në atë ndeshjen me “bishën”, që tani kishte marrë fytyrën e minierës, nuk kisha vetëm mishin e kockat e mia prej njeriu, por edhe librat e poetëve. Në minierë më tallnin: “Profesori me laps në gji/ do të kalbim në errësi”. Ata nuk kishin parë ndonjë njeri që të lexonte libra nëntokë.

Librat më kishin sjellë aty, librat po i merrja me vete në minierë si mburoja ndaj gurëve, copave të mineralit që më binin përsipër si breshër. Besoja në këto libra. Kur gjeja dhjetë minuta kohë të lirë, nxirrja nga poshtë rrobave të minatorit një libër… poezi të Lorkës, poezi kineze të dinastisë Tan, poetët Du Fu, Li Bo, poetin grek Jorgo Seferis etj… Heminguej Plaku dhe deti, Dëbora e Kilimanxharos, Ekzyperi, Toka e shkretëtirës… Khajam Rrubairat… Këta vëllezër shpirtërorë pa kohë e pa hapësirë i kisha marrë me kilometra thellë nën tokë, në natën mijëravjeçare të qymyrit lignit… Në atë botë mijëra vjet të vdekur. Do të mbijetonim bashkë.

O profesori me laps në gji/ do të vdesim në errësi-, më thoshin, por unë vazhdoja të lexoj poezi, prozë. Nuk i merrja librat si hajmali. I merrja ngjitur në lëkurën e trupit, nën rrobat e minatorit dhe në zemrën, në trurin tim. Duhet t’u kërkoj falje që i mora dhe i bëra miq me nëntokën, në fatin tim më të keq. Por më ndihmuan. Duhet të më kenë ndihmuar se nuk bëhet tjetër.

Por nuk jam i sigurtë për asnjë shpjegim.

Mbase nuk duhet të kërkojmë përgjigje për enigmat. Duhet t’i pranojmë. Nuk kam gjetur ndonjë arësye të qartë si ajo që dy dhe dy bëjnë katër, që ta na e thotë: përse vuajmë, përse mbetemi gjallë. Kush i gjeti përgjigjet e pyetjeve të tilla? Nuk mund ta shqyrtojmë logjikisht jetën tonë, sjelljet tona. Jo gjithmonë. Ndaj nuk dua ta mendoj të shkuarën. Nuk dua të mendoj mbi fatin e njeriut.

Kufiri dhe pengesa në letërsi në procesin e të shkruarit? Ky është një problem profesional i shkrimtarëve…

E kam dashur shumë prozën. Dhe e dua. E kam lexuar gjithë jetën romanin, novelën, tregimin, por bëra poezi. Cila ishte pengesa? Pse i vura një kufi vetes sime? Nuk e di saktë. Mendoj se po të kisha jetuar në një shoqëri të lirë do kisha mundësi zgjedhjeje. Ndoshta kjo qe prirja ime: poezia.

Po dhe brenda poezisë ka kufinj, pengesa. Është gjuha. Shpesh mendoj se veshja gjuhësore, sintaksa… diçka tjetër, më pengojnë ta derdh më me shkëlqim e lirshmëri materien e avullt shpirtërore që përbën brumin poetik që më vlon. Ndaj e hedh një herë në vargje. Është ajo që dua të them. Por jo tamam. Dhe e hedh prapë në vargje të tjera. Prapë muk kënaqem. Por duhet të ketë një kufi. Një ndal. Këtë “ndal’ e gjen me përvojë, me intuitë. Me imitim të përvojave të poetëve të tjerë si ti.

Ka pasur motive, poezi të lëna përgjysmë, motive që i kam braktisur, ngaqë në formë nuk i rrokja dot.

Nuk po flas për kufinjtë që na vinte çensura e kohës së komunizmit. Duhet të shkruash me formë të kthjellët, poezi që kanë mesazh të qartë social, poezi optimiste, aprovuese e himnizuese për regjimin. Me optimizmin e kam pasur pisk. Jam një poet që më pëlqen të shkruaj për dramatiken, të terrtën, për muzgun, jo për dritën… e kuqe…

Po të mos kishte rënë komunizmi, me kufizimet që vinte zyrtarizmi i Lidhjes së Shkrimtarëve të angazhuar politikisht… nuk do isha poeti që jam sot. Rënia e komunizmit u shpëtoi nderin edhe disa prej shkrimtarëve/poetëve komunistë të politizuar. Disa nga ata në botimet e zgjedhura që sot i përfaqësojnë, prezantohen me poezitë që shkruan në pleqëri, kur kishte rënë komunizmi.

Tani ata mundën të shkruanin si njerëz edhe për humbjen, edhe për zhgënjimin, edhe për fatin e keq… jo më si dikur kur ishin vetëm “të ndritshëm”, vetëm të partishëm.

Ky kufizimi vetëm me poezinë… erdhi mbase dhe nga mosnjohja e rrjedhave të zhvillimit të gjnive letrare në botë. Ky është pengu im i madh. Sot ndjehem shumë i trishtuar kur marr pjesë në një panair libri.

Poezitë nuk shiten. Libraritë shqiptare nuk i pranojnë librat me poezi. Po ta dija se në liri qenka kështu, se në tryezat e panaireve qenka proza e para, do t’i kisha thyer duart e mia në tryezë, që të mësonin të shkruanin prozë. Patjetër do ta detyroja veten të bëja prozën, kur ajo na qenka më e dashura për publikun. Por këtë e them tani… Në liri nuk di si do të sillesha.

Gjenitë i kapërcejnë të gjitha kufizimet. Shekspirit në rastin e tragjedisë “Makbeth” i përcaktuan temën, i caktuan kohën, i thanë se tragjedia duhet të jetë e shkurtër se mbretin e zë gjumi. Një vepër tipike me porosi. Dhe gjeniu Shekspir iu përmbajt të gjitha porosive. Duke i tejkaluar të gjitha kufizimet, ai shkroi “Makbethin”, një kryevepër tragjike me vlera universale. Edhe për sot e gjithë ditën.

Gjenitë janë përjashtime. Talentet e mëdhenj dhe shkrimtarët mesatarë janë ata që mbajnë gjallë jetën krijuese letrare në të gjitha kohërat.

Ne që u rritëm, shkruam dhe jetuam në kohën e kufizimeve dhe të pengesave që shpesh na kërkonin të jetonim a të mos jetonim, ne që shkruam dhe tej mundësive tona, me thonj e me dhembë shkruajtëm për të mbetur gjallë, për ne, për jetët tona letërsia ishte luksi, ishte shkuma shëndritëse e jetës. Ishte gjëja që nuk na hynte fare në punë, por dhe gjëja që na e bënte jetën më të bukur.

Ishte mundësia jonë për ta kapërcyer destinin.

 

KOHËT, MBIJETESA, ZHGËNJIMET, GËZIMET

 

1. Rustamova: Ne e dinim që njerëzimi u bë viktimë e diktaturës, ideologjive të përkohshme dhe ideve të rreme në shekullin XX. Si rezultat i tij, disa Kombe të Botës u përballën me gjenocid. Bota u bë një lodër dhe pajisje në duart e materialistëve. Megjithatë, është epoka e globalistëve. Ndonjëherë duket se njerëzimi nuk është në gjendje të perceptojë shpejtësinë e ngjarjeve që ndodhin në kohë dhe hapësirë. Në këtë kuptim njeriu është hero apo viktimë e ditëve të sotme?

 

Sadik Bejko: I lumtur ai që shpëton nga stuhia në det/… I lumtur ai që shpëton nga barra e vuajtjes, janë dy vargje nga tragjedia klasike greke.

Shpëtuam fizikisht nga udhëtimi nëpër komunizëm, por a mund të shpëtojmë nga barra e vuajtjes, nga barrët që shtypin ndërgjegjen tone?

Nga vuajtjet nuk shpëtuam dot.

Kur dolëm nga komunizmi, menduam se bota do të ishte ndryshe. Por si duket nuk paska kohë të përkryera. Se nuk ka as njeri të përkryer. Materializmi… globalizmi, konsumizmi, pandemia, luftërat, armët nukleare kërcënuese… bota e sotme të ngjan se është në buzë të greminës. Por shpesh në udhëtimin e saj bota kështu ka qenë, e kërcënuar nga gremina. Apokalipsin e ka paralajmëruar letërsia biblike prej mijëra vjetësh. Apokalipsi ende nuk ka ardhur. Vazhdojmë të jetojmë në një botë jo të përkryer…

Jemi në botën e një dinamike të tregut globalist, jetojmë në botën universalisht të papërkryer e përherë në kërkim për më mirë.

Kam shëtitur në disa vende në botë. Por jam i paqartë të mendoj mbi njeriun sot.

Di që njeriu që ka ikur nga Shqipëria në vendet e tjera të botës, më ngjan me një një qenie të robotizuar. Ky njeri ka një punë që i merr gjithë energjitë… dhe i jep një jetesë sa të mbahet me frymë i gjallë, pa ndonjë alternativë tjetër. Pa hapësirë tjetër për zgjedhje. Njeri i një bote postmoderne, i mbizotëruar nga teknologjia e nga interneti… nga tirania e tregut, e konsumit.

Një miku im E. M., sa ra komunizmi, doli nga robëria 40-vjeçare e kampeve shqiptare të internimit dhe filloi jetën në Itali. I ndihmuar dhe nga të afërm të tij në Itali. Kur e takova, pas dy vjetësh, më bënë përshtypje pëllëmbët e ashpra të duarve të tij. Ia mbajta, ia shtrëngova duart gjatë. Ai më tha: unë dola nga tirania politike e komunizmit, por hyra nën tiraninë e parasë. Për mua nuk ka jetë tjetër. Duhet të rris e të shkolloj fëmijët e mi në këtë vend që nuk i njeh vuajtjet tona. Është liri, por duhen paratë. Me që jam i pakualifikuar për punët në këtë botën perëndimore, më duhet të siguroj të ardhurat jetike me punë të rëndë.

Këtë kryesisht bëjnë emigrantët nga Shqipëria. Dalin nga një sistem që u kërkonte gjithë energjitë, u merrte të gjitha liritë njerëzore, dhe hyjnë në një tjetër vargua. Një botë e lirë, një njeri i lirë postmodern.

Prej punës andej mund të marrësh më shumë të ardhura. Por si njeri je përtej vullnetit tënd. Je hallkë e ingranazhit a e volantit që sillet jashtë asaj që je ti.

Bota intelektuale e lartë mbi këtë punëtorin më sipër, mbetet e panjohur.

Unë i përkas një kohe të perënduar. Botë tjetër nuk ka për mua. Shtresa e kulturës së lartë në vendet e zhvilluara të ekonomisë së tregut në botën perëndimore ka një traditë… që di t’u mbijetojë ndryshimeve. Në vendet tona postkomuniste më ngjan se nuk kanë fort nevojë për shkrimtarin, për piktorin, për filozofin.

Polisi, qyteti, shteti këndej nga ne e ka zbuar nga horizonti i tij poetin, artistin. Nuk e di deri kur do të jetë kështu.

 

1. Rustamova: Çfarë mendoni se cili nga shkrimtarët apo poetët ishin në gjendje të përshkruanin në librat e tyre realitetin dhe tragjedinë e kohës së tyre?

 

Sadik Bejko: Cili nga shkrimtarët ishin në gjendje të përshkruanin në libra realitetin dhe tragjedinë e kohës së tyre… Është e lehtë dhe është e vështirë të thuhet. Tek ne qe një shkrimtar i tillë: Ismail Kadareja. I vetmi. Nuk them se nuk kemi pasur shkrimtarë të tjerë të rëndësishëm. Po asnjëri prej tyre, dhe prej këtyre që shkruajnë në ditët e sotme, nuk e arrin nivelin e Kadaresë. Sot mund të ketë diskutime se pse atë e lejuan të jetë përtej pengesave që vinte metoda e realizmit socialist…

Një shkrimtar si Kadareja është fat për një kulturë të izoluar, siç ishim ne nën komunizëm.

Veprat e tij ishin pikë reference për shkrimtarët e tjerë, ishin vepra që kapërcenin kufirin dhe botoheshin nga shtëpi botuese të njohura. Ishin manifestime të lirisë nën diktaturë. Edhe të burgosurit politikë merrnin një frymë tjetër kur lexonin një roman të tij. Ambiguiditeti, stili metaforik, alegorik, rrëfimet gjoja për historinë, i flisnin njeriut të kohës së tij. Kadareja në letërsinë shqipe jo vetëm solli aspekte të realiteteve tona tragjike. Solli shumë më shumë. Me prozën e tij ai është gatuesi i një gjuhe shqipe aq të përpunuar… sa gjuhëtarët tanë thonë se të ndikuar prej gjuhës së letërsisë së Kadaresë, shqiptarët tani shkruajnë në një nivel gjuhe të panjohur kurrë më parë. Pasuria e poetikave të prozës moderne, e strukturave romanore, teknikat e tij rrëfimore janë prurje të barazvlefshme me poetikat e prozës moderne kudo në botë.

Por tek ne, në prozën shqiptare të panjohura para tij.

Kadareja është thesari i përvojave moderne në një letërsi shqiptare që përpara tij kishte romane të zbehta dhe me një stil proze të konsoliduar…

Në vende të tjera komuniste përvoja e ndeshjes së letërsisë me politikën është në përputhje me vrazhdësinë apo lirinë që gëzonin shkrimtarët. Në Shqipëri nuk pati poststalinizëm. Ne jetuam vetëm nën një erë staliniste që me kalimin e kohës në vend që të zbutej egërsohej. Ne kemi një shprehje: më katolik se Papa. Që do të thotë ne ishim nën një regjim që donte të ishte më ekstremist sesa ata që e kishin pjellë këtë regjim… sesa regjimi stalinit në Rusi.

 

1. Rustamova: Siç e dimë se Faulkner ishte një nga përfaqësuesit e mëdhenj të letërsisë amerikane në shekullin e kaluar. Ai krijoi veprën e tij të famshme sepse u ndikua nga një tablo mbresëlënëse. Ndoshta për shkak të kësaj, kur lexon veprën, ndjen një kënaqësi dhe habi të madhe, por tani këto koncepte duket se po zhduken, sikur letërsia dhe kultura e vërtetë janë zbehur dhe vezullojnë nga drita verbuese e mëparshme. A nuk është ajo do?

 

Sadik Bejko: Për zhgënjime në të sotmen, për zbehjen e jetës kulturore tek ne do të shkruaj më poshtë. Muk e di sa do të jem korrekt me pyetjen tuaj.

Veten shpesh e kam menduar përtej vetes. Jo vetëm kur shkruaj. Ka një filozofi që gjen zbatim në atë shprehjen latine “amor fatum”, që do të thotë të duash fatin. Të duash dhe fatkeqësinë, nëse të bie në pjesë. Përvoja ime ka qenë: mos ta dua fatkeqësinë. Sa të mundem të përleshem me të. Përballja dhe kur e di se ajo mund të të përtypë si një arrë që e mban në dhëmbët e saj. Se fatin tim nuk e shihja në atë terrin ku isha. Por në një fije që më lidhte me diellin tjetërkund. Me një fije e diell që nuk e shihja e nuk e kam parë kurkund.

Në një poezi timen me titull “Është hëna” këtë e them më mirë se me prozë.

Edhe sot… dua jetën… fijen e ujit që po rrjedh në rërë. Rëra do të fitojë. Por e di gjërat kryesore janë përtej fizikut tim. Tej mishit, nervave, kockave të mia. Këto janë fare të brishta. Dhe kanë përballur shumë. Shpesh kam dashur të mos jem. Të mos jetoja kaq gjatë. Më mirë do kish qenë të isha varur me një tel të ndryshkur në qafë. T’i kisha prerë venat e mia me një brisk rroje të ndryshkur. Ndryshk e ndyrësi të viteve të komunizmit.

Do të thoni pse ky hidhërim… Zhgënjimi ishte si një pjatë detyrimsht e gatuar për mua dhe duhet ta gëlltisja nën komumizëm. Por… u zhgënjeva dhe në këtë që më pas, që tani e quajmë liri, demokraci. Nuk doja t’i përjetoja zhgënjimet e lirisë. Nuk i prisja. Në komunizëm isha i përjashtuari. Si një i infektuar nga ndonjë sëmundje vdekëse. Në autobuz nuk ulej njeri në ndënjësen pranë meje. Unë e përballoja fyerjen publike. Po të isha i pari në punë, do të lavdërohej ai poshtë meje. Ai do të fotografohej, do të merrte shpërblim si punëtor i dalluar, jo unë. Nuk duhet të shkoja me pushime në shtëpitë e punëtorëve… unë isha një nën njeri, isha një nën punëtor…

Më pyesnin: pse nuk bie në depresion nga një trajtim i tillë? Nuk ua thosha që brenda vetes jam i armatosur me një kamxhik që u bie dhe i thërrmon diskriminime të tilla, hidhërime të vogla, por të përditshme. Nuk ua thosha që jam një tjetër, nuk jam i atyre… jam si ata, por i përkas një bote tjetër.

Pse nuk doja t’i provoja zhgënjimet në demokraci a në këtë që nuk është plotësisht demokraci dhe ne e thërrasim tranzicion, epokë tranzitore… që po zgjat ca si shumë.

Se shumë nga ne e idealizuam kthesën … erdhi liria, thamë, erdhi drejtësia, thamë. Po kthesa ishte katoviciane, dmth solli në pushtet prapë ish-komunistët. Shoqëria nuk është e përgatitur për një demokraci me rregulla.

Shteti ynë nuk u bë efiçent. Ata që projektuan këtë shtet, etërit e shtet-komb formimit të Shqipërisë që ne i quajmë Rilindas, e mendonin Shqipërinë e ardhëshme si Zvicra. Ne kemi vijë bregdetare masive. Ne kemi pasuri nëntokësore. Kemi kullota e pyje. Por ekonomikisht jemi të varfër. Nuk i realizuam ëndërrat e baballarëve që projektuan shtetin shqiptar para mbi njëqind vjetësh.

Djemtë e vajzat e reja shqiptare dolën nga komunizmi dhe u larguan në vendet perëndimore. Fshatrat shqiptare sot u ngjajnë fantazmave… shtëpi me çati të rrëzuara, nga që në fshat nuk banon më njeri. Nuk i duan më punët e bujkut dhe të blegtorit, ato punë që tradicionalisht kanë qenë themeli i jetës së shqiptarit. Shqipëria është si një trup që ka pësuar hemoragji.

Në Shqipëri ka ikur dëshira për të jetuar në trojet e të parëve, te shtëpia e gjyshërve, te pasuritë e tokës, të pyllit, të lumit. Këto ishin toposet e një qytetërimi agrar, që vdiqën e nuk e marrin më veten në këtë kohë të globalizmit. Kjo largësi nga balta, nga vatani tradicional, është dhe largësi nga atdheu, nga gjuha shqipe, nga ajo që e kemi quajtur tradicionalisht jetë, botë shqiptare. Për shumë nga të rinjtë e sotëm Shqipëria nuk egziston më. Mitet e legjendat kombëtare tradicionale e shterrën forcën. Nuk marrin më frymë. Ne do të kthehemi në një vend me hotele luksi, ku do të gëzojnë egzotikën e natyrës sonë të mrekullueshme turistët e pasur të botës.

Nuk janë vetëm këto zhgënjimet e mia. Janë dhe arsyet e jetës shpirtërore, të jetës intelektuale, të klimës letrare që më shkretojnë në shpirt në ditët e sotme. Jeta shpirtërore e shqiptarit është bërë shumë e ashpër me shumë kriminalitet, krime të padëgjuara edhe në familje. Në se liria e tepëruar pa rregulla në jetën shoqërore ka sjellë shpërthime të anarkisë, në jetën shpirtërore kjo liri pa frena çliroi forca tejet shkatërruese, forca që na hedhin në erë ne vetë dhe familjet, dhe ata që duam. Nga barrët nga plagët e ndërgjegjes tragjike nuk mund të shpëtosh aq lehtë.

Vallë dhe krimet, dhe korrupsioni epidemik i adminstratës sonë janë sëmundje të lirisë?

Me këtë pesimizmin tim mbase po e tepëroj. Në opinionin tonë egziston dhe një mendim tjetër. Sipas këtij mendimit tjetër, sot shqiptarët jetojnë në kohët e tyre më të mira. Në kohët e lirive më të mëdha në gjithë jetën e tyre shtetërore e shoqërore.

Unë mbase nuk kam sy që t’i shikoj këto mbarësi të së sotmes. Mbase se poetët virtualisht jetojnë në një realitet tjetër, realitet që nuk zbret në tokë… mbase se poetët në të gjitha kohët nuk e gjejnë veten.

Siç thashë më lart… po mundohem të praktikoj mësimet e atyre që i quajnë filozofë të kohëve të vështira. Të jem i tërhequr. Në këtë jetë, në këtë botë, si gjithe brezi im, u mbijetova shumë fatkeqësive natyrore, i mbijetova komunizmit, u dola tej pandemive, tërmeteve, eklipseve…

Le të më lejohet tashmë të jem idhtar i filozofisë së hedonizmit, ta gëzoj me pak gjëra jetën time të vogël, të gëzoj shijen e bukës, të verës, hijeshinë e një kopshti me perime diku në periferi. (Me përjashtim të këtij kopshtit me pemë që mjetet financiare nuk ma lejojnë), të tjerat i kam arritur.

Shkruaj nga pak, lexoj nga pak. …pak miq, pak të dashur, pak ëmbëlsi që vjen nga gjëra të vogla që më jep një jetë modeste.

Më tej vjen shija e ëmbël e stinëve, e ujërave dhe e ngjyrave që vazhdojnë përjetësinë e përsëritjes edhe përtej nesh. Edhe kur të mos jemi ne.

Tiranë, mars 2024.