KOSTANDIN SHPATARAKU DHE “HIMNI AKATHIST” NË IKONËN E TIJ HOMONIME

Krishtërimi ka një traditë të pasur në artet kishtare të arkitekturës, pikturës, skulpturës, muzikës, letërsisë, etnologjisë, etj.

Midis tyre, “Himni Akathist” është fragment organik i liturgjisë kristiane që prej më se 14 shekujsh. Himnologjia e krishterë ka evidencuar fill pas shkrimeve apostolike, madje deri në ditët tona, dhjetra e dhjetra himne, kanune, psalme, histori, profeci, poezi, tregime, legjenda, lutje, letra dhe vegime simbolike, qindra shkrime apo krijime orale e verbale të bardëve, rapsodëve, apologjistëve, skribëve, poetëve, oratorëve, himnografëve, të cilat u janë kushtuar personazheve, veprave dhe evenimenteve të rëndësishme të kultit kristian, perandorëve, hierarkëve, etërve, strategëve, martirëve, shenjtorëve të vjetër e të rinj gjithëpërfshirës apo lokalë, gjithsoj krijimesh epike që glorifikojnë e përjetësojnë veprën apo subjektin e tyre të shenjtë (Për herë të parë termi “himn” haset tek “Odiseu” i Homerit në shek VIII para Krishtit. Zanafilla e “himnit nuk është gjë tjetër veçse një lutje në vargje, shoqëruar nga muzika, e cila, më tepër se një suplic përbën prirjen për t’i thurrur lavde Perëndisë e për t’i dhënë zë besimit dhe entusiazmit mistik të njeriut. Gjithë qytetërimet antike, në një mënyrë a në një tjetër na kanë përcjellë himnet e tyre, shpesh të rëndësishme edhe për nga vlerat artistike.- Artan Shkreli “Himnodia” ). Por “Himni Akathist”, midis të gjithëve, konsiderohet e mbetet si më i bukuri, më madhori, më adhuruesi, më inspiruesi, më universali, më profetiku, më veneruesi, më entusiasti, më figurativi në literaturën mariologjike (për Shën Marinë), ndaj dhe vlerësohet si HIMNI i HIMNEVE. Ai i kushtohet figurës së dytë qendrore të eposit biblik, asaj të Shën Marisë, posaçërisht ngjarjes më të madhe misterioze, “Lajmërimit” (Ungjillëzimit engjëllor për ngjizjen në trupin e saj me Frymën e Shenjtë, apo Shpirtin e Zotit të Birit të Perëndisë Jisu. (Ungjilli sipas Lukës 126)

Për këtë arsye, sot, ky himn interpretohet në Kishën Ortodokse me rastin e ceremonisë fetare të krishterë – Ungjillëzimit (25 Mars), e cila është jo vetëm më e vjetra e të kremteve kushtuar Virgjëreshës, por edhe ajo më kryesorja, “nisja e gjithë të kremteve…” (Dh.B.: Himni Akathist, Gazeta “Ngjallja”, Prill 1994, f.10). Ungjillëzimi është lajmi më i madh në histori ( At Lukas Veronis, Predikime, KOASH, Tiranë 2001, f.53) është lajmi i fillimit të shpëtimit të botës. Himni Akathist këndohet fragmentarisht nga pjesa e parë në të katërtën dhe pastaj i plotë në të pesë të premtet e Kreshmëve të Mëdha ortodokse (deri në javën e parafundit të Pashkës – Ringjallja e Krishtit). Ndërkaq, sipas ritit kishtar latino-perëndimor ky himn celebrohet më 8 Dhjetor, ditën e zënies (mbetjes shtatzënë) së Anës, nënës së Virgjëreshës dhe interpretohet simbolikisht si “solemnitet i konceptit të “Papërlyeshmërisë”, si një moment i madh i përgatitjes për ardhjen e shpëtimtarit.(Me rastin e 2000 vjetorit të Krishtërimit, më 8 Dhjetor 2000, Papa Pavli II celebroi një meshë madhështore për Himnin Akathist në Vatikan) Përkthimi në latinisht i përket emrit Germanius i Kostandinopolit (V.733) dhe është publikuar si përkthim i tillë nga peshkopi Kristofer i Venedikut rreth viteve 800.

Për Shën Marinë folën, shkruan e kënduan thuajse të gjithë etërit e Kishës e, në mënyrë të veçantë, me figurën e saj është marrë Sinodhi III Ekumenik, mbajtur në Efes në vitin 431.

Me shumë domethënie, mes shumë profecive të profetëve të Dhjatës së Vjetër, janë ato të katër profetëve të njohur David, Solomon, Isaia dhe Daniel.

Edhe në Muzeun Kombëtar të Artit Mesjetar dhe Kishën Burimi Jetëdhënës në Korçë gjenden disa ikona tepër interesante me këtë përmbajtje illustrative, të pikturuara nga K.& A. Zografi. Një prej tyre është ikona “Shën Maria me Krishtin dhe Profetët”, (In. 5783), 15 Janar 1762 ku, krahas Virgjëreshës me fëmijën, prezantohen të paktën 14 profetë sipas Dhjatës së Vjetër, të cilët mbajnë në njërën dorë nga një ilithar të shkruar dhe në tjetrën simbolet respektive që profetizojnë Virgjëreshën.

Gojëdhënat e legjendat shekullore ia atribuojnë shkrimin e Himnit Akathist poetëve, kompozitorëve dhe përkatësive kohore të ndryshme, duke filluar që nga fundi i shek. V, deri në vitin 829 me rastin e disa ngjarjeve të rëndësishme historike. Himni, kështu, bashkudhëton si i pandarë me shumë evenimente historike e religioze, si dhe me shumë personazhe hierarkë të evolucionit të Perandorisë Bizantine. Por historiografët e kërkuesit himnologë lindorë e konsiderojnë më të argumentuar autorësinë si atribut të Romano Melodianit, pra himnografit të famshëm kishtar që ka jetuar midis shekujve V dhe VI (v. 560) e që njihet edhe si autor i disa veprave e himneve të tjerë shumë të njohur kishtarë. Romano Melodiani konsiderohet si babai i himnologjisë bizantine, ndërsa shekujt VI dhe VII quhen “era e artë e muzikës bizantine”( The Columbia Encyclopedia, Six Edition, 2004). Ai ishte një hebre i konvertuar në kristian, lindur në Siri dhe tepër aktiv në Kostandinopol në fund të shek. V dhe në gjysmën e parë të shek VI. Ai krijoi aq himne sa e radhitin si krijuesin më të madh bizantin dhe i atribuojnë atij epitetin Melodiani (bërës këngësh) Sipas legjendës, Virgjërersha që iu shfaq atij në një vizion, e porositi atë të gëlltitë një rulon letre të shkruar dhe ai, pasi e përmbushi porosinë e saj, e ndjeu veten të pajisur me vetinë e fuqishme hyjnore të të shkruarit vepra të gjinisë të klasifiluara si “kontakion”. Një kontakion ishte një lloj i veçantë i himnit, i cili përmblidhte dhe paraqiste kuptimin e një feste. Himnet e Romanos vlerësohen si të paarritshme në himnologjinë e hershme bizantine për shkak të inspirimit, stilit, shqiptimit dhe cilësisë artistike të tyre. Ato bazoheshin tek theksi dhe kontrolloheshin nga numëri i rrokjeve. Shën Romano Melodiani konsiderohet si shenjti mbrojtës i të gjithë muzikantëve të Kishës Lindore. (Jeffry N. Economou, 1998)

Ndërkohë latinët përgjithësisht e konsiderojnë Himnin Akathist si një krijim anonim, kështu që “Ai u takon të gjithëve, sepse i takon Kishës”. Si i tillë ky tekst mund të ketë qenë “fryt i pjekur” i traditës më të hershme të Kishës së pandarë të shekujve të parë. (Hymn of the “Akathistos” Solemnity of the immaculate conception, 2000)

Më vonë himnit i janë shtuar edhe disa fragmente të tjerë, i janë bërë ndryshime, përmirësime, përshtatje dhe shtojca të tjera, si psh vargjet shumë të njohura që njihen si “Përluftesha Gjenerale” (Ti ipermako Stratigo), etj. Himni Akathist ruan dhe do të ruajë brenda tij shumë të fshehta e mistere. Himni ka disa veçori të dallueshme liturgjike, filologjike e artistike:

1.Për arsye të pozicionit qendror që ai zë në gjithë letërsinë fetare, siç e përcakton edhe vetë titulli, interpretohet dhe përcillet nga audienca duke qëndruar gjatë gjithë kohës në këmbë. (A-kathistos – greqisht- jo ulur)

2. Himni Akathist përbëhet nga 24 strofa (që në gjuhën origjinale quhen “oikoi” – shtëpi), numër i cili korrespondon me sasinë e shkronjave të alfabetit grek, me të të cilin është shkruar për herë të parë himni.

3. Në versionin origjinal greqisht himni ka strukturë retorike akrostike (akrostihis – gr.-fillim vargu, krijim poetik i kombinuar në mënyrë të tillë që shkronjat e para të çdo vargu strofe të krijojnë vertikalisht idenë e një emri, fenomeni, dëshire, etj. Në rastin e Himnit Akathist, ato krijojnë alfabetin grek), pra shkronja e parë e vargut të parë të çdo strofe vendoset sipas radhitjes suksesive alfabetike greke nga alfa (α) tek omega (ω).

4. Ai është i organizuar në dy pjesë të dallueshme mirë, në dy plane të alternuara ngushtë të historisë së besimit dhe sipas dy perspektivave komplementare të njera-tjetrës, Kristologjisë dhe Eklesiologjisë, të cilat rrethojnë dhe ndriçojnë misterin e Nënës së Zotit. Secila nga të dy pjesët e Himnit është nëndarë në dy seksione me nga 6 strofa.

Pjesa e parë e Akathistit (strofat 1-12) ndjek ciklin biblik për Virgjëreshën dhe Krishtin që nga Ungjillëzimi deri tek Paraqitja e Krishtit në Tempull.

Pjesa e dytë (strofat 13-24) përmbledhin fragmente teologjike dhe doktrinore krysisht mbi figurën universale dhe vendin crucial të Shën Marisë në besimin e krishterë. Secila nga të dy pjesët e himnit është nëndarë në dy seksione (qëndresa, stanca) dhe sipas kësaj ndarjeje paraqitet në celebrimet e sotme liturgjike.

5. Në versionin origjinal, ai shkruhet zakonisht me vargje me rimë AA, ose vargje të zgjidhur (të bardhë) homogjenometrikë dhe me një ritëm poetik të përshtatshëm për t’u kënduar lehtësisht e rrjedhshëm.

6. Struktura metrike e këtij himni, ashtu si edhe e gjithë himneve të tjera të asaj kohe të përfaqësuara në gjininë tradicionale “kontakion” është detyrimisht e përcaktuar sipas një rregulli që një note melodike i korrespondonte një rrokjeje dhe, meqë melodia e strofave ishte identike e përsëritej, atëhere edhe vetë strofat analoge duhej të ishin të njëjta edhe metrikisht. Struktura metrike e rrokjezore e Himnit Akathist është inspiruar nga përshkrimi i Jeruzalemit Hyjnor në kapitullin XXI të librit “Zbulesa”(Hymn of th Akathistos Solemnity of the Immaculate conception, 2000).

7. Himni Akathist është i veshur me figura të pasura letrare poetike të karakterit ekzistencialist e trashedental, të jashtzakonshme për thellësinë, patetizmin, fuqinë dhe universioalitetin e tyre spiritual. Dominon apostrofi i ndërtuar me elementë përbërës metaforikë dhe epitetikë, si dhe eksklamacioni i fuqishëm. Midis tyre vezullon me ndriçimin dhe solemnitetin e paimagjinueshëm poetik e simbolik human, por edhe shumë i thjeshtë refreni retorik subkoshient “gëzohu, o Nuse e Panusëruar!”, që sheston idenë sublime të mirësisë e katarsisit kozmik që sjell ky lajm nëpërmjet Virgjëreshës. Himni është i ngjeshur në të gjitha strofat e tij me apostrofin anaforik, simbolik, sinonimik, hiperbolik, oksimor, parabolik herë me stilin emfatik pindarik, herë me maturinë e lakonizmin narrativ. Në çdo rast leitmotivi kryesor apostrofo-metaforik është gëzimi shpirtëror, zbukurimi i ndjenjave njerëzore, dashuria biblike.

Përsa i përket aspektit melodik, mund të thuhet se himni është krijuar apo përpunuar nga i njëjti autor. Romano Melodianit i atribuohet krijimi i zhanrit muzikor të quajtur kontakion, i cili paraqit njërën prej formave himnografike të repertorit liturgjik bizantin. Ai kompozoi rreth 1000 kontakione, shumica të humbura. (Le garzantine Musical (Encyclopedia della Musica, Milano, 2003, f.757). Që melodinë e këtij himni mund ta ketë formuluar Romano e përforcon edhe fakti i rëndësishëm, i njohur dhe i vërtetuar që, deri në shek X, himnografët ishin edhe autorë të tekstit dhe të muzikës. Më vonë ky rregull devijoi, për shkak të zhvillimeve të reja të muzikës bizantine.

Gjatë shekujve, ndoshta, linja e thjeshtë interpretuese psalmodike bizantine ka pësuar evoluime, të cilat i kanë dhënë asaj një performancë të mrekullueshme melodioze, ndjeshmëri të thellë spirituale dhe madhështi e solemnitet hyjnor. Ja një prej masave muzikore, si një fragment i himnit që këndohet sot në kishën ortodokse shqiptare. Eshtë refreni i famshëm “Gëzohu, o Nuse e Panusëruar!”(At Spiro Katundi: Hymne dhe Tropare, Korçë, 2000, f. 28).

Përkthimi i Himnit Akathist nga version origjinal greqisht në gjuhën shqipe është bërë prej Fan S. Nolit dhe është botuar në Librin e Shërbesave Liturgjike “Triodi i Vogël”, së bashku me shtesat e shërbesës së këtij himni (Përleshore dhe Kanonet) në vitin 1913.

Duke u përpjekur të respektojë përmbajtjen liturgjike dhe strukturën kompozicionale të tij (përveç strukturës metrike rrokjore, e cila shpesh është e pamundur në një përkthim) në funksion të interpretimit dhe temporitmit të melodisë zanore, duke manipuluar, gjithashtu, me mjeshtëri, siç sillej gjithnjë ai me fonetikën, sintaksën dhe fjalorin poetik shumë të pasur e rikrijues, Himni Akathist në shqip na vjen si një krijim unik e përfaqësues i gjithë tipareve e vlerave të tij fetare e artistike. Madje, ai paraqitet aq bukur e organikisht i përshtatur në gjuhën shqipe, sa të nxit idenë e një rikrijimi origjinal nolian. Pasuri e jashtzakonshme leksikore, ngjyra linguistike të larmishme, struktura morfologjike, sintaksore e artistike diferenciale për t’i dhënë forcë e gjallëri shprehjes (shkallëzimi, përsëritja), një intuitë, ndjeshmëri e imagjinatë teologjike e letrare e paskajshme, fjalë të përbëra e të papërdorura deri atëhere në gjuhën shqipe, ekzigjencë poetike ndaj harmonisë e sinkronizimit melodik e integrojnë himnin plotësisht në liturgjinë shqipe me një pathos të veçantë human e hyjnor.

Le të zhvendosemi tani tek imazhi piktural ikonografik i Himnit Akathist. (Thomas Hopko: Besimi Ortodoks, V.I-rë, Tiranë 1997: Ikona është arritja më e lartë artistike e ortodoksisë. Ajo është një lëçitje e Ungjillit, një mësim doktrinal dhe një frymëzim shpirtëror me linja dhe ngjyra.) Pasqyrimi i tij në ilustrimin dekorativ të kishave është i pranishëm kryesisht në ato që i kushtohen Shën Marisë (Lindjes, Fjetjes, Ungjillëzimit). Në objektet e kultit ortodoks në Shqipërinë e Jugut (ashtu si edhe në gjithë rajonin përreth) ky variacion ekzekutohet kryesisht në tre mënyra: në afresk, në baldakinë horizontalë dhe në ikona të zakonshme, apo minaturiale. Në teknikën e afreskut e takojmë psh në kishën bazilikale “Fjetja e Shën Marisë”, Voskopojë, në kishën kryesore “Lindja e Shën Marisë” të manastirit të Spilesë, Lunxhëri, në kishën e manastirit të Profet Ilias në Jorgucat, Dropull, etj. Si baldakin druri horizontal e gjejmë në Muzeun Kombëtar të Artit Mesjetar, i cili vjen nga kisha e Shën Marisë e manastirit të Postenanit, Ersekë. Ndërkaq, shumë të rralla janë ikonat minaturiale me këtë temë, të cilat për shkak edhe të dimensioneve të tyre të vogla kërkojnë mjeshtëri e skrupolozitet pikturimi. Të plotë, apo fragmentar Himnin Akathist e gjejmë të pikturuar, apo qëndisur edhe në veshje klerikësh (sidomos në petrahil), në enë shërbesash fetare, apo edhe në kodikë antikë të manastireve dhe kishave të vjetra.

Ikona Himni Akathist i Kostandin Shpatarakut (50,5cm x 40cm) që, sot, ndodhet e ekspozuar në Muzeun Kombëtar të Artit Mesjetar (In. 6718) e ka origjinën nga kisha kryesore e manastirit të Shën Marisë në Ardenicë të Lushnjës. Ajo përfaqëson, ndoshta, krijimin më të realizuar teologjik e artistik të ciklit Akathist në aeralin shqiptar. Përveç bukurisë dhe vlerave të papërsëritshme shpirtërore e ekspresive estetike, zgjedhje dhe lëvrimi ilustrativ e kreativ i Himnit Akathist pasqyron një motivim, përvojë dhe integritet të lartë teologjik të piktorit, sepse krahas skenave stereotipike Mariologjike e Kristologjike, ikona përfshin edhe një sërë pamjesh të aspektit doktrinor, disa herë të diskutueshme e variabile edhe brenda mjediseve të hierarkisë eklisiastike, të përpunuara në forumet sinodike ekumenike gjatë shekujve. Alternimi dhe koherenca kanunore teologjike me larminë dhe identitetin interpretues në tërësinë e universit Akathist është tipar vetëm i mjeshtrave të mëdhenj ikonografë, të tillë si Kostandin Shpataraku. Këto janë arsyet kryesore pse ikonat Akathiste miniaturale janë tepër të rralla e tepër të vlera.

Principi i paraqitjes së skenave ndjek numerikisht radhën e mëposhtme origjinale. Siç shihet ikona ka 24 pamje (ikona të vogla) me dimensione të barabarta (8cm x 8cm) dhe një pamje qendrore me madhësinë e 6 pamjeve të vogla (24cm x 16cm), skenë e cila përfaqëson gjithë idenë e himnit Akathist dhe, në autorë të ndryshëm (ndryshe nga rregulli kanonik i 24 pamjeve të vogla) mund të jetë një zgjedhje më e lirë kompozicionale e autorit brenda argumentit tematik që ka në epiqendër figurën e Shën Marisë.

Disa nga skenat e ikonës Himni Akathist janë analoge ose përkojnë me programin apo ciklet ikonografike të kishës, disa të tjera janë kompozime e krijime të posaçme illustrative për himnin.

Në krye të çdo skene shënohen detyrimisht fjalët e para të vargjeve të parë të 24 strofave respektive (me sa duket për të hyrë në përmbajtjen e secilës pamje dhe për t’i nxitur besimtarit kujtesën për të gjithë strofën).

Skena qendrore: Për t’i dhënë ikonës monumentalitetin universal të ngjarjes së Ungjillëzimit, Himni Akathist përmban në një pozicion të dukshëm qendror dhe me dimensione disa herë më të mëdha se të tjerat një prej skenave që kanë në epiqendër figurën biblike të Virgjëreshës. Në ikona të autorëve të ndryshëm kjo skenë mund të jetë e ndryshme, por gjithmonë ajo përmban si figurë kryesore atë të Shën Marisë. Në rastin e ikonës sonë Kostandin Shpataraku ka zgjedhur për këtë qëllim momentin e kurorëzimit qiellor të Shën Marisë. Kjo zgjedhje është shumë e rrallë dhe i “shmanget” tipit të zakonshëm e shumë të shpeshtë të skenës Shën Maria me fëmijën e tipit Platitera, apo Hodigitria në epiqendër të Akathistit.

Thelbi liturgjik i këtij kurorëzimi lidhet me epifaninë apo hierofaninë (shfaqjen) e Trinisë së Shenjtë, e këtij realiteti hyjnor universal, pra përhirimi i Shën Marisë nga hipostaza triadike e Atit, Birit (djathtas Atit) dhe Shpirtit të Shenjtë (Pëllumbi).

Sipër, në sfondin qiellor të skenës shkruhen këto fjalë: “E nusëruara përpara Atit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë”).

Akti i kurorëzimit suprem zhvillohet në Hieroren e Mbretërisë Qiellore (sfondi prapa personazheve është i mbushur me yje të dendur), mbi një rė të bardhë që kufizohet nga pas me një bordure gjysëm rrethore. Kerubimë e Serafimë plotësojnë simetrikisht shtrojen e poshtme me idenë e mbrojtjes e sigurisë solemne duke përsëritur lutjen e tyre të pafundme “Shenjt, shenjt, shenjt…”! Realizimi i një skene të tillë është shumë e rrallë në ciklet Akathiste që ne kemi ndeshur.

Kjo skenë është, së fundi, edhe kurorëzimi i bukur i vetë ikonës me një nga frymëzimet më transhendentalë të ikonografisë sonë të shek XVIII.

Himni Akathist është shembëlltyrë shpirtërore e artistike sugjestionuese, një prej perlave më të bukura dhe një prej trashëgimive më të njohura të liturgjisë kristiaane, një model krijimi human, por jo më pak edhe një kryevepër e letërsisë universal prej Adamit tek Krishti.

Ikona miniaturale Himni Akathist, ashtu ai edhe gjithë krijimtaria tjetër ikonografike dhe freskografike e piktorit Kostandin Shpataraku, përbëjnë, gjithashtu, një prej kulmeve të artit pasbizantin të shek. XVIII në terrritoret shqiptare. Së bashku me atributin e tyre inspirues shpirtëror, ato janë edhe kryevepra me ekspresivitet të ndjeshëm artistik, solemn, dekorativ, luksoz, aristokratik, evolucionist dhe përbëjnë një faqe të posaçme në historinë e kulturës dhe artit shqiptar. Në mënyrë alegorike mund të shprehemi se himni, përkthimi në shqip dhe ikona “Himni Akathist” përfaqësojnë një hipostazë triadike të mrekullueshme midis Romano Melodianit, Fan S. Nolit dhe Kostandin Shpatarakut.