Ndue Ukaj: Poezia e Zef Pllumit
I
Lexuesit shqiptarë, Zef Pllumin e njohin si autor të veprave, “Rrno vetëm për me tregue”, “Histori kurrë e shkrueme”, “Françeskanët e mëdhaj”, “Saga e fëmijnisë”, etj., ku ka sintetizuar vuajtjet e tmerret nëpër burgje, dhe ka shkruar për çështje të kulturës e historisë, për ngjarje e personalitete të spikatura, duke krijuar kështu në historinë e kulturës shqiptare profilin e një shkrimtari, dëshmitari dhe mendimtari të madh.
Libri monumental, “Rrno vetëm për me tregue” është historia e kujtimeve personale të autorit, por esencialsht dhe objektivisht, është edhe historia e komunizmit shqiptar, me të gjitha tipologjitë e ngjarjet që e karakterizuan atë, me fytyrën reale të shëmtisë e të egërsisë, me të cilën regjimi brutal shtypte lirinë e vërtetë njerëzore. Në këtë mënyrë, rrëfimet e tij personale, objektivisht, mbeten referenca të përhershme historike, për të kuptuar të vërtetën e dimrit të egër komunist në Shqipëri.[1]
Pikërisht këtë dimër të tmerrshëm komunist, autori e transmeton te lexuesi, edhe në poezi.
Poezitë e Pllumit janë botuar në librin “Antipoezi për shekullin njëzetë (Poema antiepike)”, me pseudonimin Lis Mali, 2001, të redaktuara me emrin e tij të vërtetë, Zef Pllumi. Po ashtu, ai ka lënë në dorëshkrim “Poezi dhe antipoezi 1950-1960”, të cilat janë përmbledhë dhe botuar me titullin “Poezi”[2] nën kujdesin e Botimeve Françeskane dhe me një parathënie të studiuesit Kujtim Shala.
Është vetë Pllumi që jep të dhëna shpjeguese, kthjelluese dhe orientuese rreth natyrës ontologjike të poezisë së tij; temave dhe ideve që transmeton ajo. Edhe në poezi, përpara lexuesit, rrjedhimisht gjyqit të historisë, ai është dëshmitar – dëshmon se poezitë e tij kanë dalë jashtë burgut me ndihmën e disa shokëve; dëshmon se janë shkruar përgjatë një dimni barbar, me lot, me gjak e me vnerë . Në “Prolog” rrëfehet dhe kërkon prej lexuesit që të bëhet bashkudhëtar i fantazive të tij krijuese:
“Vargjet e mia
kanë lindun gjatë netve të nji dimni barbar,
t’nji dimni shqiptar,
kur, jo, s’kishte lule, gjethe e as bar;
kur zdeshun e zdathun, krejt rraskapitun
veç me buk t’mykun mbetsha i uritun;
ndër prangat e randa kambë e duer lidhun
përdhuni zvarritej jeta ma i hidhun.
Nuk pata ngjyrë shkrimi
po i shkrova n’galerë
me lot, me gjak e me vnerë.”[3]
Kjo dëshmi kaq tronditëse, që i paraprin librit me poezi është jeta e vërtetë e shkrimtarit dhe fratit, memoaret e të cilit, e kanë shpalosë atë me tërë përmasën e dhimbjes e tragjedisë, që rëndoi mbi të, sivëllezërit e tij dhe kombin shqiptar. Në poezi, për dallim, kjo jetë shpaloset përmes ëndrrës për të vërtetën e mundshme – të cilën e dëshiron poezia e arti.
Poezitë e Pllumit, në esencë, janë mendime, ide e imazhe, ku ai shpreh botëkuptimet, bindjet dhe besimin e tij. Vargjet bëhen shprehje e emocioneve, shpresës, dëshirave, ëndrrave dhe poeti i lejon vetes të pushtohet nga fantazia e imagjinata, ndryshe prej formave tjera të shkrimit, kur teksti tregon ndodhi e situata të vërteta apo analizon ngjarje, personalitete dhe fenomene reale, pra të dokumentuara e të njohura historikisht.
Dhe çka fantazon e ëndërron poeti?
Carl Gusav Jung te libri “Letërsia, mitet dhe simbolet” thotë se “një vepër e madhe letrare është si një ëndërr, e cila me gjithë qartësinë nuk interpreton dhe nuk është krejt e paqartë. Asnjë ëndërr nuk thotë ndonjëherë. “Ti duhet”…ose “kjo është e vërteta.” Ajo tregon një fotografi dhe si natyra lejon që një bimë të rritet jashtë oborrit dhe na mbetet ne që të nxjerrim përfundime.[4]
Poezitë e Pllumit i përkasin një realiteti psikik dhe janë pasqyrim i gjendjes emocionale të autorit të izoluar; janë shpërthime dramatike në momente të njeriut të burgosur që ëndërron lirinë e njeriun e vërtetë.
Këtë dimension e shpreh më qartësisht se kudo te poezia “Andrra ime” ku poeti shpaloset përpara lexuesit dhe i dëfton ëndrrën e madhe – që lidhet me krye ëndrrën – njerëzit të përmbysin kultin e dhunës:
“S’asht fjala për andrrat që shofim na n’gjumë:
……………………………………………………..
Prandaj un e due at andrrën e mirë:
që njerzit dikur, me hir o pa hir,
do rrxojnë e përmbysin kultin e dhunës,
instinktet shtasore t’mënisë e furtunës,
dhe n’vendin e tyne do t’vehet
Mirsia,
Mendja njerzore,
Zemra e Dashunija!”[5]
Kjo krye ëndërr është dëshirë e dëlirë e njeriut me botë të fortë etike e estetike, e njeriut që përjeton tmerre pafund dhe mbeti deri në fund – Njeri.
Në një perspektivë poetike më universale, teksa lexoj këto vargje më vjen në mend poeti amerikan Walt Whitman – i cili kërkon prej nesh si lexues e poetë, të mos pushojmë kurrë së besuari se fjalët e poezisë mund ta ndryshojnë vërtet botën; sepse ëndrrat na shpijnë kah një botë më e mirë dhe më e vërtetë.[6]
A mund të ketë njeriu në burgje, i rrahur e uritur, ëndrra të tilla?
Jeta dhe poezie Pllumit tregojnë e provojnë një Po të madhe; se njeriu i mëshirshëm nuk shtazifikohet asnjëherë përkundrejt dhunës e terrorit shtazor që përjeton.
Poezia e Pllumit shfaqet krejt e qartë, e zhveshur nga abstraksionet dhe flet drejtpërdrejt, e fton lexuesin e secilës kohë të ëndërrojë dhe të guxojë të përmbysë kultin e dhunës.
E këtu, si lexues e krijues, më vjen në mend mësimi aristotelian për katharsisin, një mësimi të cilit letërsia i ka qëndruar besnike ndër shekuj.
Pllumi ishte prift dhe i besonte koncepti të mëshirës e faljes, përmes aktit të rrëfimit e të pendimit. Në letërsi, mëshira e katharsisi arrihen përmes reflektimit të thellë dhe mësimeve nga tragjeditë e të tjerëve. Në këtë aspekt, poezia e tij merr funksion të dyfishtë: ajo ngjan në një altar ku predikohet e udhëzohet mëshira dhe një rrëfyestore katharsisi.
Pllumi si frat e si shkrimtar kishte besim se kultura ishte arma më e duhur ose e vetmja që mund të gjallëronte kombin e tij të dërmuar moralisht dhe ta shpinte kah përparimi. Në këtë drejtim, ngjashëm me sivëllezërit françeskanë, ai kishte një admirim për artin e poezinë.
Për të përligj këtë, duhet kujtuar faktin se Pllumi u formua në shkollën françeskane dhe pikëpamjet e tij shpirtërore, kulturore, etike e estetike, janë të lidhura me Bibliotekën Françeskane, shkollën “Illyricum”, Kuvendin dhe Gjergj Fishtën si prijës më i shquar i tyre. Këto elemente fermentuan identitetin dhe profilin krijues që reflektohet edhe në fantazitë poetike. Kjo shkollë, në rrafshin universal strumbullar ka moton e Shën Françeskut “Pax et Bonum” (Paqe e mirësi), të cilën Pllumi e ndjek me devocion, kurse në rrafshin kombëtar, ka formulën tjetër autentike, të njohur e të pranuar – vulë e identitetit kombëtar, Atme e Fe.
Pllumi hyri në Kuvend në moshë të re, pastaj kaloi nëpër burgje komuniste 25 vjet. Përpara se të burgosej, ai ishte rrethuar me personalitete të spikatura e me ndikim në fushën e kulturës e artit shqiptar, në krye të së cilës ishte heroi kulturor i kohës, At Gjergj Fishta, të cilin e admironte dhe qysh i vogël i pëlqente ta lexonte “atë “Lahutë Malciet” edhe e kam pasë xanë permendsh”- thotë ai. [7]
Ai u burgos për shkak të bindjeve fetare dhe kulturore; kaloi vite të rënda në burg me akuza false, u torturua dhe përjetoi shtazifikimin e njeriut, dhe kur doli, në prologun programatik të librit monumental “Rrno vetëm për me tregue” sintetizoi tronditjet shpirtërore, duke shtruar përpara lexuesit dilema të përhershme:
“Thuhet se bota ecë! Së paku kështu thonë të gjithë të rijtë, që mund të jenë edhe pleq. Shumkush, për mos me thanë “gjithkush”, mendon se i jep nji dishka të re botës, njerzimit! Kurrgja e re nën këtë diell! Ndërsa ujët rrjedh, bota po aty. Kur po lexoj Biblën, o kur po kundroj piramidat atje në shkreti, pyes: si asht e mundun që njeriu i shek. XX, në kulm të qytetnimit matrial, të jetë po aq barbar sa ai i 40 shekujve përpara?”[8]
Autori i shkruan lexuesit dhe nënkupton lexuesin e devotshëm e të përqendruar, që i blatohet të vërtetës te shkrimi kërkon të vërtetën – tempullin e katharsisit – dhe me dashamirësi e këshillon të reflektojë e të kërkojë shkakun e vërtetë – përse ndodhën ato ngjarje e tragjedi mbi popullin shqiptar? E kjo pyetje në njëfarë mënyrë bëhet një lloj filozofi goditëse e krejt veprës e tij që në poezi merr trajtë më të qartë, etike e estetike. Autori kudo i shpjegon arsyet e kësaj tragjedie njerëzore, por asnjëherë s’e bjerrë dashurinë për njeriun, madje as për armiqtë, të cilët ka dëshirë t’i sheh të penduar, të dënuar moralisht e të ndërgjegjësuar për krimet që kanë bërë, por jo duke vuajtë në burgje dhe thotë se “burgu asht institucijoni ma i poshtër që ka sajue njerëzimi. Un jam kundër çdo lloj burgu dhe as anmikun nuk due me pa aty.”[9] Duke u nisë nga ky parim kaq human e kaq etik, autori pasi doli prej burgu dhe pasi Shqipëria fitoi liri fizike, me tërë qenien u angazhua që lexuesve t’iu dëshmojë ferrin komunist, jo për t’u hakmarrë, por për t’i kthjelluar në proceset e transformove drejt lirisë së njëmend, përpara së cilës blatohej e të cilën e mëkonte me dashuri pafund.
Ky standard kaq i lartë etik është edhe standard i poezisë, ku ai rrëfehet dhe kërkon që lexuesi të rrëfehet bashkë me të për të arritë mëshirën e plotë drejt rrëzimit të kultit të dhunës.
Pllumi jetoi dhe u sakrifikua për këto ide e ideale sublime. Ai pranoi burgun, por s’i bjerri idetë e idealet dhe ato i mishëroi në shkrime e biseda, duke shprehë kurdoherë dashuri pafund për Njeriun e për Lirinë, sipas parimeve e mësimeve të Shën Françeskut dhe shkollës françeskane shqiptare, mësimet këto që ishin shujtë e përditshme e jetës dhe punës së tij dhe krye motive të poezisë e tij.
II
Duke e lexuar poezinë e Zef Pllumit më përforcohet bindja e thënë shpesh, se poetët e çdo kombi zotërojnë një forcë magjepse për të hyjnizuar natyrën e dyfishtë të së vërtetës përmes një gjuhë të pakrahasueshme e të paharrueshme. Pllumi në poezinë e tij flet për raportet midis lirisë e tiranisë, dashurisë dhe urrejtjes, drejtësisë dhe padrejtësisë, gëzimit dhe pikëllimit, fitores dhe humbjes, fuqisë dhe pafuqisë, virtyt dhe vesit, flet për natyrën, tokën, peizazhet magjepse, shokun, motrën, ylberin malsinë, dimnin, gardhet, perçet, gërmadhat, kohën, deshmorin, Neronin, politikën, satelitët artificial, etj. Nëpër këto trajektore lëvizin vargjet e tij dhe dëftojnë ëndrrën për shekullin e tij, dëshirën zhuritëse për vendin e për lirinë si vlera më supreme njerëzor.
Në momente kataklizmash, arti e poezia janë shprehje e shpresës, aspiratave dhe identitetit njerëzor, thotë diku poeti i madh CzeslawMilosz. [10]
Pllumi i shkruan poezitë në momente kataklizmash, në burg dhe, siç përmendëm më sipër, me ndihmën e disa shokëve, ato dalin jashtë. Kjo aventurë poetike është një lloj arratisje e dyfishtë, një lojë letrare, meqë poezitë arratisen prej burgut, institucionet më famëkeq ku torturohej njeriu e poeti, për të dalë në dritë, si forca rrëzëlluese. Kjo ishte dëshira e poetit të lirisë që besonte se poezitë e lirisë ishe shtizë goditëse në zemrën e tiranit dhe tiranisë.
Në poezinë e Pllumit ndihet aroma e lirisë, e burgut, e tmerrit të njeriut të përbuzur, e mallit për njerëz, e dashurisë për atdheun, por lexuesi sheh lartë, sepse poeti e orienton andej, kah drita, sheh një shkallë të epërme të humanizmit që ndonjëherë vështirë kuptohet kur i mendon rrethanat si u krijuan vargje dhe si ia dolën të dilnin jashtë.
Poeti bëhet dëshmitar e këngëtar i këtyre vuajtjeve, por duke shprehë dëshira, emocione, dhimbje, mendime. Ai përsiat për tema themelore të etikës e të estetikës, të historisë e të besimit dhe ato i lidh nyje me virtytet, – dhe e shpall veten luftëtar, por jo me armë – për të rrëzuar mendësinë e tiranisë dhe kultin e dhunës.
Pra, njeriu dhe Liria janë tema themelore të poezisë tij.
I mishëruar me këto dy tema boshte, idetë themelore të poezisë së tij janë liria kundrejt tiranisë dhe dashuria kundrejt dhunës, drita kundrejt errësirës, tema të përhershme të ndërgjegjes njerëzore, mendon Pllumi. Dhe vëzhgimet poetike të poetit për këto tema janë të mbrehta e të thella. Si frat, në poezi ai predikon e mëson, rrëfen e vetërrëfehet, pra bëhet subjekt e objekt kërkimi e vëzhgimi poetik. Në këtë aspekt, “Pllumi është autor etik, i shkollës dhe trashëgimisë etike shqiptare, i kulturës diskurseve françeskane, i dëshmisë dhe ndjeshmërisë personale ”[11] – shkruan Kujtim Shala, studiues i veprës së tij.
Poezitë, shkruante T. S. Eliot, nuk janë shprehje e personalitetit, por një arratisje nga personaliteti. Frati poet, në terrin e burgut, te poezia gjen dritën e munguar, gjen lirinë e dhunuar, mënyrën e arratisjes në kohë e realitete tjera, herë shpirtërore e herë letrare. Dhe të shkruarit është një lloj detyre e një dritë hyjnore, një mënyrë për t’i shprehë shqetësimet e vëzhgimet për kohën e trazuar kur njeriu kishte humbë cilësitë e të qenit njeri.
Për më tepër, poeti te poezia gjen formën për të shprehë personalitetin e tij dhe njëkohësisht për t’u arratisë në nga ai, sikur kur tregon për ëndrrat, po ashtu kur shpreh gjendjen reale të tij, kur kthehet në kohë tjera, te Abeli, “një themel i mbuluem i paqes n’rruzull…”[12]
Poezitë e Pllumit tregojnë botën e madhe të autorit ëndërrimtar i madh që lufton me tërë qenien, ndonëse “ndër prangat e randa kambë e duer i lidhun” për t’i ngritë një monument të madh të dashurisë. Kjo është dashuri sublime, e veçantë, gati e pakrahasueshme.
Kështu, poezia e tij e jep edhe një të dhënë ose më e përforcon: ai ishte i izoluar, në burg, por nuk i ka mungua lira shpirtërore dhe kjo e fundit e përshkon poezinë si një thirrje e përhershme në ndërgjegjen njerëzore, si një thirrje buçitëse për ndërgjegjësim e angazhim për vepra të mira.
Poeti lëshohet në krahët e imagjinatës dhe ëndërron një botë më të mirë. Me një fantazi të dëlirë, ai e rrëmben lexuesin në krahët e imagjinatës dhe e shpie në kohë e realitete tjera dhe përherë i dëfton kohën e tij, kohën e përhershme në të cilën duhet bërë luftëtar për t’i ndërtuar një monument dashurisë dhe për të rrëzuar kultin e dhunës.
Tipar themelor i poezisë së Pllumit është poezia e mendimit; domethënia e tekstit poetik është e drejtpërdrejt. Poeti nuk fshihet prapa kodeve e rrëfimeve abstrakte poetike, mendimin e lejon të rrjedhë lirisht në magjinë e fjalës dhe e bën të dukshëm e të qartë për lexuesin. Lexuesi e lexon kuptimin dhe qëllimin e autorit, sepse Pllumi në poezi – është shpalues i ideologjisë së tij ose më pëlqen të them, shkollës së tij për njeriun që rrënjët i ka te trashëgimia françeskane dhe ajo biblike. Dhe Pllumi e realizon atë që thotë shkrimtari i ditur Jorge Luis Borges, – na bën të besojmë te autori i shkrimit dhe lexuesi e ndjen se emocionet e tij janë të vërteta. Sepse, “shkrimtari punon si metafora. Metaforave s’ka nevojë t’u besojmë. Kryesorja është që ne të mendojmë se ato i përkasin-korrespondojnë me emocionet e shkrimtarit. Them lirisht se kjo është e mjaftueshme. “[13]
Dhe kjo lidhet më së shumti me poezinë e thjeshtë dhe elaburuese
Shumica e poezive të Pllumit janë të thjeshta dhe elaburuese, me vargje qarta, ku ndihet gjallëria e poetit që shpreh emocione, tregon dëshirat dhe fantazon. Te poezia “Lufta ime” autori i rrëfehet lexuesit, i tregon se për çfarë lufte e ka fjalën. Ajo luftë nuk është me armë e ushtri, me mbretër e perandori, por një luftë që vazhdon përherë për arsye, mirësi, liri, paqe e dashuri dhe kjo luftë zhvillohet në zemrën e njeriut.
Kurse te poezia “Liria” poeti jep një konstatim dridhmues:
“Kurr s’e kam njoftun
At trup aqë t’largët e të ndritun qiellor.
Ajo: Liria,
me një trup vezullues, shkëlqimtar,
dhe un fikaraja
gjithmonë nji kërkues andrrimtar
që t’ishem me te për jetë bashkshortor.”[14]
Pra, shohim qartë, raporti i poetit me lirinë fizike është i trishtë, ndoshta një utopi, por si kërkues e krijues, ai ka një raport tjetër me ëndrrën për liri e me lirinë e brendshme. Ai rend pas saj, i kërkon mikut, lexuesit, që të luftojë përherë për këtë të drejtë njerëzore. Dhe vargjet e fundit të vjershës janë dramatike:
Ani, le t’digjem tym dhe flakë,
Por t’bahem pishtar i kësaj bote plakë,
Le t’bahem feniks i vërtetë
Që digjet e digjet
Por n’hinin e vet ai ngjallet për jetë.
Ani, le të digjem për të drejat njerëzore
Por t’jem nji dëshmor pa përmendore:
luftar i përhershëm
kundra çdo tiranije mizore.”[15]
Pra, Pllumi në esencë është shkrimtar me një talent të spikatur, poet e prozator që zotëron aftësi të jashtëzakonshme të shkruarit, ku pasqyrohet formimi i mbarsur në kulturën biblike, filozofi dhe histori të artit.
III
Vepra e Zef Pllumit – ajo e memoareve dhe reflektimeve – si dhe kjo e poezisë, e fton lexuesin të reflektojë për çdo detaj së tij.
Si frat i ditur e shkrimtar mendjehollë, në biseda të shumta me gazetarët shqiptarë, Pllumi me devocion flet për kulturën shqiptare dhe i blatohet dashurisë për atdheun. Në një bisedë që zhvillon me gazetarin Ilirian Agollin teksa flet për Gjergj Fishtën, ndër të tjera thotë:
“Në shekullin e kaluem (XIX) Zoti i ka pasë falë dhanti Shqipnisë një grup kësi njerëzish: ata që ne sot i quajmë “rilindas”. Ishin të gjithë njerëz të mëdha, të cilët rrallë i kishte edhe Europa. Në daç për kulturë, në daç për nga mendja e tyne e zgjuet dhe aftësia e tyne e veprimit. Unë besoj se kulmi i gjithë këtyne njerëzve arriti me Fishtën.”[16]
Në vazhdën e këtyre idealeve, Pllumi pasi shume vjetëve në burg e rifillon revistën “Hylli i Dritës”, si zgjatim i idealit kulturor e estetik të lavdisë së dikurshme. Kjo domethënë se ai vazhdimësinë e lidh me të kaluarën. Ai pohon se kjo revistë që lindi në ag të qytetërimit është ma e vjetra revistë e kulturës shqiptare, themeluar nga Fishta dhe ka shërbyer si “busulla në të cilën shënohet vetëm një drejtim: Europë.”
Këtij ideali Pllumi s’iu shqit asnjëherë dhe për të foli e shkroi deri kur kaloi në amshim.
Pra, Pllumi, jetoi e punoi me bindjen e palëkundur se “për mue, për ne klerin e vjetër, ky popull bahet popull vetëm me anë të kulturës, nuk bahet me punë tjera”[17] dhe këto ide e mësimi i ktheu në vepër, në memoare, dukë folë me gazetarë, në prozë e në poezi.
Raporti i françeskaneve shqiptarë me artin e kulturën ishte një raport që kishte gati trajtë devocioni. Me një gjuhë gati religjioze, françeskanët iu përkushtuan e blatuan artit e kulturës, duke besuar se ajo ishte forca më goditëse që ndihmonte transformimet pozitive e përparimet shpirtërore e shoqërore.
Dhe ky devocion i lartë bëri që përbrenda atij oborri kulturor të krijoheshin vepra e kryevepra letrare, të shkruara me dashuri e kujdes të jashtëzakonshëm për gjuhën e artin shqiptar.
Dhe Pllumi – përfaqësues i rëndësishëm i kësaj shkolle, ndonëse i burgosur, kurrë s’e bjerri lirinë shpirtërore e as nuk lejoi të pushtohej prej urrejtjes, dhe, siç dëfton në rrëfimet e tij – ai në burg e nën pranga, mbeti mendimtar i lirë, duke besuar te madhështia e lirisë së ndërgjegjes, besimit e artit, të cilat vlera e virtyte, kur ngjizen në një zemër, nuk ka forcë që mund t’i largojë.
Dhe poezia e Pllumit, ashtu sikurse vetë jeta e tij e provojnë një të vërtetë të tillë. Poezia e tij, e ndihmon lexuesin të besojë se arti e letërsia mund të hapin gjithmonë horizonte të reja, për një botë më humane, më të drejtë dhe më të bukur.
Literatura
At Zef Pllumi, Poezi, Botimet Françeskane, Shkodër, 2020.
At Zef Pllumi, Rrno vetëm për me tregue, Botimet Françeskane, 2015.
Kështu foli At Zef Pllumi me gazetarët, Onufri, 2008.
Kujtim Shala, Parathënie, në At Zef Pllumi, Poezi, Botimet Françeskane, Shkodër, 2020.
Ndue Ukaj, At Zef Pllumi: mendimtar i lirë dhe Shqipëria e burgosur, në Hylli i Dritës, Nr, II. 2017.
Ndue Ukaj, Introduction NYC from inside, Collected and edited by George Wallace. Blue Light Press, San Francisco, 2022.
Jorge Luis Borhes, Kjo mjeshtëri e poezisë, Përktheu nga anglishtja Arsim Canolli, Conueus, 2008.
C G Jung, Litteratur, myter och simboler, Nature och kultur, Stockholm, 1976.
A interview with Czeslaw Milosz, https://www.nybooks.com/articles/1986/02/27/an-interview-with-czeslaw-milosz/
[1] Ndue Ukaj, At Zef Pllumi: mendimtar i lirë dhe Shqipëria e burgosur, në Hylli i Dritës, Nr, II. 2017, fq. 35.
[2] At Zef Pllumi, Poezi, Botimet Françeskane, Shkodër, 2020.
[3] At Zef Pllumi, Poezi, fq. 39.
[4] C G Jung, Litteratur, myter och simboler, Nature och kultur, Stockholm, 1976, fq. 91.
[5] At Zef Pllumi, Poezi, fq. 40-42.
[6] Ndue Ukaj, Introduction, NYC from inside, Collected and edited by George Wallace. Blue Light Press, San Francisco, 2022, fq. XVII
[7] Kështu foli At Zef Pllumi me gazetarët, Onufri, 2008, fq. 130.
[8] At Zef Pllumi, Rrno vetëm për me tregue, Botimet Françeskane, 2015, fq. 15.
[9] Kështu foli At Zef Pllumi me gazetarët, fq. 49.
[10] A interview with CzeslawMilosz, https://www.nybooks.com/articles/1986/02/27/an-interview-with-czeslaw-milosz/
[11] Kujtim Shala, Parathënie në At Zef Pllumi, Poezi, Botimet Françeskane, Shkodër, 2020, fq. 33.
[12] Zef Pllumi, Poezi, fq. 126.
[13] Jorge Luis Borhes, Kjo mjeshtëri e poezisë, Coneus, 2008. Përktheu nga anglishtja Arsim Canolli, fq. 94.
[14] At Zef Pllumi, Poezi, fq. 49.
[15] At Zef Pllumi, Poezi, fq. 51.
[16] Kështu foli At Zef Pllumi me gazetarët, fq. 63.
[17] Po aty, fq. 148.