Erlind Sulko: KUR GJUHA KTHEHET NË POEZI…

 

 

Dua të shtroj atë pyetjen e frikshme, “Çfarë është poezia?”. Duhet thënë se pyetjet nga pikëpamja kuptimore nuk janë asnjëherë të pafajshme. Pyetjet vetë vendosin rrjedhën e mendimit, siç e ka thënë edhe Heideger në shumë shqyrtime të tij. Ndaj pyetjet, më shumë se përgjigjet, kërkojnë një pëligje, një justifikim. Ndaj, para se t’i përgjigjem pyetjes së “Çfarë është pioezia”, duhet të përligjim vetë pyetjen se çfarë është poezia.
Çdo periudhë, ka si të thuash, skeptikët, mohuesit e saj. Dhe nëse e shikojmë vetë rrjedhën e mendimit të atyre që janë munduar t’ju përgjigjen pyetjes se “Çfarë është poezia”, kemi dy grupe, që janë, si të thuash, kundër ngritjes së kësaj pyetjeje.
Në një anë kemi grupin e skeptikëve cinikë dhe në anën tjetër grupimin e skepticizmit metafizik.
Skepticizmi cinik është ai skepticizëm që merr trajtën e njerëzve që thonë: “Shiko, ne kemi me mijëra vjet që pyesim se ç’shtë poezia dhe ende nuk e dimë. Aristoteli ka thënë se poezia është një gjë, William Wordsowrth thotë diçka tjetër ndërsa William Blake nga ana e tij thotë diçka tjetër. Dhe çfarë të bën ty të mendosh se, duke iu përgjigjur kësaj pyetjeje, ke dhënë përgjigjen e drejtë, ndërsa gjithë këta mijëra autorë të tjerë janë të gabuar? Ky është skepticizmi cinik.
Nga ana tjetër kemi skepticizmin metafizik, i cili është më shumë i mbështetur tek Witkenstein i cili thotë se pyetje të tilla si “Çfarë është poezia”, “A ka Zot?”, janë pyetje për të cilat gjuha nuk mund të falë një përgjigje. Gjuha mund të japë përgjigje për pyetje të thjeshta si për shembull “Sa e gjatë është kjo tryezë?, ne e masim dhe mund të japim një përgjigje të caktuar. Por, nëse ne bëjmë pyetje të përgjithshme, si “Çfarë është poezia”, atëhere ne duhet të kënaqemi me heshtjen.
Ndërkaq unë jam kundër që të dy këtyre skepticizmave. Përse? Sepse mendoj se kur ne shtrojmë një pyetje të tillë si “Çfarë është poezia”, ne shprehim vetë frymën në të cilën jetojmë. Me frymë kuptoj marrëdhënien që kemi ne me veten, me tjetrin dhe me të hyjnishmen. Ne, jo vetëm duhet t’i shtrojmë këto pyetje. Për mendimin tim, është e nevoshme, që jo vetëm unë, por edhe gjithë të tjerët ta shtrojnë këtë pyetje se, pikërisht, nëpërmjet saj, ne mund të kuptojmë vetveten. E, nëse përgjgija jonë është një rikthim tek një përgjigje e kaluar, edhe ky rikthim flet shumë, sepse kështu mund të kuptojmë vetveten, frymën tonë dhe mund ta rishikojmë si një ritrajtëzim të së shkuarës.
Dhe tani desha të parashtroj pyetjen “Çfarë është poezia?”. Po ku duhet t’ia fillojmë kur shtrojmë këtë pyetje për poezinë? Unë them se ne duhet t’ia fillojmë nga gjuha. Kur flaim për poezinë është çmenduri të mendosh se mund të flasim për poezinë pa gjuhën. Poezia është tërësisht e rrënjosur brenda gjuhës dhe, thënë poetikisht, është një lule e bukur që lind nga trualli i gjuhës.
Sigurisht kemi një përdorim më të përgjithshëm të fjalës poezi ose poetike. Më vijnë ndër mend vargjet e Walt Whitman kur shkruan se “edhe vetë mishi i trupit tënd do të kthehet në një poezi të madhërishme”. Mendoj se ky është një përdorim universal, më i vagullt, më i përgjithshëm. Në kuptimin e ngushtë të fjalës poezi, poezia nuk ka kuptim pa gjuhën.
Por, kur themi se gjuha kthehet në poezi, pse disa fjalë të lidhura nuk kthehen në poezi? Për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje, duhet të shohim marrëdhënien me gjuhën. Këtu do bëj një dallim sërish. Ka dy përgjigje të mëdha:
-Një përgjigje është se gjuha kthehet në poezi kur ka një lidhje mekanike. Ç’dua të them me lidhje mekanike? Dua të them se disa fjalë kanë rima, kanë një ritëm të caktuar, kanë përputhje të zanoreve dhe gjuha shndërrohet në poezi. Ndërkaq ka një problem në këtë qasje dhe kjo është arsyeja pse unë nuk i bashkohem kësaj qasjeje. Problemi qëndron tek ajo që thashë më lart- tek lidhja mekanike. Ç’dua të them me këtë? Nëse ti merr një lidhje të caktuar, ta zemë një ritëm të caktuar, ke një bjerrje, një humbje të kuptimit. Kuptimi nuk ka rëndësi sepse ti vendos një trajtë të caktuar mbi këto fjalë pasi mendon se kështu kjo gjuhë kthehet në poezi.
Siç e dimë shumë mirë, shumica e poetëve, pas shekullit të 19-të, jo vetëm nuk e mbështesin, por, me plotë të drejtë, e kanë braktisur tërësisht këtë ideal. Duhet të kemi parasysh se, deri në shekullin e 19-të, përgjgija e zakonshme ishte kjo: “Çfarë është poezia? – Poezia është kur disa fjalë kanë një lidhje të caktuar.” Ndaj dhe kemi shumë tekste shkencore që janë shkruar në poezi. Kur shikojmë vetë zanafillën e filozofisë, shumë nga shkencëtarët dhe filozofët e lashtësisë greke e shkruanin filozofinë në poezi, sepse kishin këtë kuptim- nëse gjuha ka muzikalitet, ajo kthehet në poezi. Siç thashë kjo nuk është përgjigja e duhur, sepse kuptimi, përmbajtja humb rëndësinë. Dhe për mua përmbajtja është gjëja më e rëndësishme në poezi.
Kemi edhe një përgjigje të dytë e cila thotë se gjuha kthehet në poezi kur kemi një përdorim metaforik të gjuhës. Kjo qasje e gjen këtë në rastet kur gjuha është shumë e pasur me simbole, metafora, krahasime etj. Atëhere thuhet se kjo gjuhë është shndërruar në gjuhë poetike. Edhe kjo qasje nuk është ajo e duhura. Arsyeja pse unë mendoj kështu është sepse simbolet, krahasimet, metaforat janë pjesë e poezisë, por nuk janë thelbi i saj. Këtë e them sepse gjuha është një mori metaforash, simbolesh, krahasimesh. Nëse marrim një send dhe e emërtojmë atëhere ne e shndërrojmë atë nga një rend fizik në një rend gjuhësor dhe vet ky shndërrim e kthen atë send në një simbol.
Kur ne mundohemi të shprehim më shumë se sa një fjalë që ka një përputhshmëri të caktuar me këtë send, ne përdorim metafora, bashkojmë fjalë, në mënyrë që të shprehim diçka më të ndërlikuar. Qartësisht e shikojmë këtë në të gjithë fjalorët etimologjikë, që janë fjalorët e mi më të dashur.
Sikurse e thashë më lart, gjuha është një mori simblolesh, metaforash, krahasimesh dhe të themi që kjo është poezia, atëhere bëjmë gabim, sepse ato janë pjesë e pandashme e gjuhës, por jo vetë thelbi i poezisë.
Dhe ja përgjigja që dua të jap unë, (pasi u mundova të tregoj se përgjigjet e sipërpërmendura janë të gabuara): – gjuha kthehet në poezi kur kemi një përdorim jo të zakonshëm të gjuhës. Kjo mund të ngjajë si diçka enigmatike, e fshehtë, por keni durim, do përpiqem ta sqaroj.
Marrë në tërësi kemi dy përdorime të gjuhës:
a-kemi një përdorim praktik, një përdorim të zakonshmë të gjuhës
b- dhe kemi rastet kur gjuha na jepet si një shfaqje gati hyjnore
Do mundohem së pari të shpjegoj se cili është përdorimi i zakonshëm i gjuhës. Përdorimi i zakonshëm i gjuhës është kur ti emërton një send dhe ti e bën këtë sepse atë fjalë dhe atë send do t’i përdorësh për një qëllim përfundimtar. Për shembull unë e emërtoj këtë “gotë uji” dhe më vonë, kur ajo të më duhet, unë them: Ardian, lutem më sill gotën e ujit! Ndryshe unë s’kam si i referohem këtij sendi. Ky është përdorimi praktik  i gjuhës, sepse ka një qëllim përfundimtar për të arritur.
Nga ana tjetër kemi edhe një çast hyjnor, një çast të paparashikueshëm, kur ne nuk e përdorim gjuhën, por gjuha na përdor ne, kur ne humbim vetveten dhe kthehemi në përcjellës të vetvetes. Ne nuk shprehim një objekt të veçantë, por shprehim diçka të paanë, të paskajshme, diçka që është e kuptueshme, por edhe e pakuptueshme në të njëjtën kohë. Për ta sqaruar pak më mirë këtë shfaqje të gjuhës, dua të lexoj një pjesë të vogël, shkëputur nga shkrimi im, ku shqyrtoj poezinë e Frederik Reshpes. Mendoj se është citimi i duhur, që e sqaron më mirë këtë shfaqje të gjuhës.
“Poezia, më shumë se gjithçka tjetër, është një shkrim i marrë, një përthyerje e fjalëve pa i këputur. Po u këputën fjalët, shkrimi bëhet i pakuptueshëm. Dhe poezia qëndron fshehtësisht mu në mes, as tërësisht e kuptueshme, as tërësisht e pakuptueshme. Kur ti shkruan poezi, ti shkruan si i çmendur, si një njeri që nuk e di as vetë  se çfarë po thotë, vetëm si një njeri që nuk zbaton më as rregullat e drejtshkrimit, as rregullat e tjera gjuhësore, vetëm si një njeri që shumicën e kohës është i pakuptueshëm, por në një çast bëhet më i kuptueshëm se gjithë të tjerët, vetëm si një folës që nuk e di më as vetë se kujt i flet, vetëm si një folës që nuk i skllavëron fjalët nën qëllimet e tij, vetëm si një askush, i cili flet fjalë që duan doemos të shqiptohen”.
Pasi u mundova të them se kur gjuha kthehet në poezi, dua të shtroj pyetjen se si duhet të shqyrtohet poezia. Dhe këtu jam tërësisht kundër një shqyrtimi formalist të gjuhës. Po flas për formalizmin e tepruar. Përherë më vjen të qesh kur shikoj njerëz që e studiojnë, e hulumtojnë vargun e poezisë si të ishte shkencë. Për mendimin tim kjo është vdekja e poezisë. Kur ti e bën këtë, ti ke prishur vetë magjinë e poezisë dhe vetë poezia e humb kuptimin. Prandaj tani do të shfaq një tezë kontraverse (kundërthënëse)- shqyrtimi i poezisë duhet të jetë një shqyrtim tematik. Dua të them se kur e hulumtojmë poezinë ne duhet të shqyrtojmë së pari përmbajtjen. Dhe kur shqyrtojmë përmbajtjen e poezisë ne shohim tre trajta të ndryshme të saj: e para poezia vetjake, e dyta poezia shoqërore-politike dhe e treta poezia hyjnore.
Poezi vetjake është ajo poezi që është e mbyllur tërësisht brenda vetvetes. Ajo nuk shpreh asgjë, përveç vetvetes. Eshtë poezia, si të thuash, e rëndomtë, melankolike. Për mendimin tim kjo është njëpoezi tërësishst personale, poezi si shpallje e vetvetes.
E dyta- poezia shoqërore. Kjo është një poezi që merret kryesisht me problematikat shoqërore, politike që ka një komunitet i caktuar. Poezitë e rilindasve to t’i  fusja brenda kësaj poezie, poezi shoqërore. Për mendimin tim, poetët riliandas kishin një projekt politik shumë të qartë, pavarësia gjuhësore, pavarësia kombëtare, pavarësisa shtetërore. Në poezinë bashkëkohore shqiptare kjo është një lloj poezie shumë pak e lëvruar. Mund të them se disa poezi të mbrame të Ervin Hatibit mund të quhen poezi politike, por dua të them se nuk jam ndonjë pëlqyes i saj.
E treta- është poezia hyjnore e cila është një poezi që ka një marrëdhënie të drejtpërdrejtë me hyjnoren, ku do fusja poetë si Walt Whitman. Vepra e tij “Gjethe bari”, është e përkthyer, por jo plotësisht nga Skënder Luarasi, një përkthim i copëzuar. Shpresoj që një ditë të kryhet. Këtu do fusja edhe poezinë e Hafizit, poezinë e Rilkes, George Trackle. Në poezinë shqiptare kemi shumë pak. Kemi vetëm disa gjurmë të kësaj poezie. Mund të fusja mbase Migjenin që ka marrëdhënie me të hyjnishmen, ose Frederik Reshpen, poezia e të cilit ka një marrëdhënie me të hyjnishmen. Por trajta në të cilën kjo marrëdhnie me të hyjnishmen është një trajtë e gati të një mungese të asaj marrëdhënieje.
Tani do merrem me filozofin tim të parapëlqyer Hegelin. Do flas për Hegelin se filozofia e tij lidhet shumë me tre ndarjet që kam bërë për poezinë.
Hegeli është filozifi i trinisë së shenjtë. Në filozifinë e Hegelit, në sistemin e Hegelit gjithçka ndahet në tre, çuditërisht. Do jap një përmbledhje shumë të shkurtër të filozofisë hegeliane. Për Hegelin gjithësia është zhvillimi i frymës. Fryma ka tre faza të ndryshe:
-Faza e parë është faza subjektive, pastaj vjen faza objektive dhe e treta është që ai e quan faza absolute.
Faza subjektive është faza e vetë psikologjisë së njeriut, është faza e marrëdhënies që tij me vetveten. Por marrëdhënia me vetveten tejkalohet dhe pastaj kalon në Frymën, ku ti nuk je më në marrëdhënie me vetveten, po je në marrëdhënie me tjetrin. Kjo është faza të cilën Hegeli e quan Faza objektive. Eshtë pak e çuditshme, por këtu futet, për shembull, rendi shoqëror, etika, politika, mënyra sesi ne duhet të bashkëjetojmë me njëri-tjetrin.
Pastaj kalojmë tek faza e tretë dhe e fundit në të cilën Fryma përplotësohet. Kjo është shprehja më e fundit e Frymës, është shfaqja e hyjnores. Këtë shfaqje të Hyjnores Hegeli e ndan në tre pjesë. Edhe vetë Fryma absolute ndahet në tre pjesë:
-arti
-feja
-filozofia
Arti, për Hegelin, është shfaqja e së hyjnishmes brenda një trajtëzimi shqisor, në një objekt.
Feja është trajtëzimi, marrëdhënia që ne kemi me të hyjshmen, jo brenda një objekti, por brenda një komuniteti të caktuar. Feja për Hegelin është gjithmonë një adhurim i të hyjnishmes, brenda një komuniteti. Nuk mund të mendohet, do ishte e padurueshme për Hegelin, ai do ishte çmendur po të dëgjonte këto ardhjet e reja, kur çdo njeri flet për fenë e tij. Kjo vërtet do ishte çmenduri për të sepse, për Hegelin, feja është gjithnjë një komunitet.
Më pas kemi kalimin nga feja tek filozofia. Arsyeja pse kalojmë nga feja tek filozifia është sepse, për Hegelin, duhet ndërlikimi filozofik, duhet arseyja, në mënyrë që të kemi atë adhurim të hyjnishmes, të së vërtetës, por tanimë, brenda një komuniteti filozofik, një komuniteti që është vetëkritik dhe ka një zhvillim dialektik.

Arti
Hegeli ka atë tezën e tij të famshme që thotë se “Arti ka vdekur”. Çfarë nënkupton Hegeli me këtë? Ai thotë se arti, në kohën e sotme, e ka të pamundur të shprehë  frymën në tërësinë e saj. Arti, për Hegelin, arriti kulmin gjatë periudhës së lashtë greke dhe vepra e fundit e madhërishme e artit për Hegelin ishte vdekja e Krishtit. Për Hegelin ajo çfarë simbolizon vdekja e Krishtit, është e hyjnishmja brenda një objekti, brenda një personi të caktuar, i cili, pasi vdiq, e hyjnishmja s’mund të përmbahej më brenda një individi. Pas kësaj, vetë fryma u shpërnda brenda komunitetit dhe aty kalon nga arti tek feja.
Duke e shqyrtuar dhe vetë frymën ku jetojmë ne sot, duket se poezia ka humbur rëndësinë e saj shoqërore të përgjithshme. Shoqëria jonë është përqëndruar tek teknologjia, shkenca për fitim, ku parimet, vlerat janë kthyer në llogaritje të dobishmërisë së caktuar vetjake.
Ne duhet të shtrojmë pyetjen: -A është poezia e vdekur sot? Poezia është një trajtë ligjërimi, të cilën e kemi trashëguar nga e shkuara e që ne, ende vazhdojmë ta bëjmë, si një diçka që thjesht e vazhdojmë, por që nuk ka ndonjë kuptim apo rëndësi tërësore. Mendimi im është tërësisht i kundërt. Në mënyrë që sot fryma të zhvillohet, kundërshtimi dhe kryengritja më e madhe që ne mund të bëjmë sot, është që të shkojmë diku, vetëm, dhe të lexojmë, ose shkruajmë një poezi. Kjo, për mendimin tim, është kryengritja më e madhe, jo se ne ngrihemi kundër një institucioni, apo një individi, por kur bëjmë këtë, ne ngrihemi kundër vetë frymës që na rrethon. Ndaj do sugjeroja që të gjithë ta bëni këtë, sepse vetëm kështu, për mendimin tim, do të kryejmë atë që Hegeli e quan ”kundërshtimi i domosdoshëm i frymës”, në mënyrë që fryma ta tejkalojë vetveten dhe të zhvillohet.
Së fundmi dua të bëj edhe një parashikim të poezisë së të ardhmes. Prashikimi im është që poezia e së ardhmes do të jetë ajo poezi që arrin të bashkojë vetjaken, shoqëroren dhe të hyjshmen brenda një të vetme. Dhe ai/ajo poete që e bën këtë, për mendimin tim, do të jetë poeti që me të vërtetë do ta adhuroja më shumë kënaqësi.
Pyetje-përgjigje
Pyetje: Ç’mund të na thoni për formalizmin në poezi?

ES: Nëse formalizmi kalon në një trajtë ekstreme, poezia e humb kuptimin dhe kthehet thjesht në një shqyrtim shkencor të asaj trajte gjuhësore. Atëherë, po.

Pyetje: Cili është mendimi juaj për ta zëvendësuar këtë trajtë shqyrtimi? Nëse duam të shqyrtojmë, veç për shkak të përmbajtjes, atëherë, me sa di unë, nuk ka një sistem fjalësh dhe metaforash, dmth, nuk ka mënyrë tjetër për ta shqyrtuar poezinë. Mbasi është zgjedhur ajo strukturë e caktuar, që është me rimë atëherë dihet se është mëtuar për tu bërë ajo, pa qënë e rastësishme. Për këtë arsye, së paku, duhet marrë parasysh interpretimi përmes strukturës, sepse nuk shoh rrugë tjetër për ta interpretuar.

ES: Besoj se një shqyrtim, të paktën i poezive që e kanë atë strukturë, për mendimin tim, mund të bëhet, por megjithëmend, kam parë studiues të letërsisë, që e çojnë tërësisht në një skaj të tepruar, ku thjesht studiohet forma, sikur se ç’do të dalë nga ajo formë, asgjë s’ka për të dalë. Ja e studiove atë rimën? Çfarë doli? Asgjë!

Këtu dua të jap mbase edhe një përkufizim të shkurtuar të përcaktimit se çfarë është poezia. Poezinë do ta përkufizoja si një shpallje gjuhësore që shfaq marrëdhënien që kemi me veten, me tjerin dhe me të hyjnishmen. Ky është përkufizimi dhe prandaj, nëpërmjet këtij përkufizimi, dua të theksoj se shqyrtimi i poezisë duhet të fillojë nga gjuha, si shpallet gjuha brenda poezisë.

E dyta, duhet të shqyrtojmë marrëdhënien që poezia ka me këto tre tematika.

Pyetje: Në lidhje me shqyrtimin, në klasifikimin e përgjithshëm të poezisë që bëtë, përsa i përket formave themelore, ju ishit më shumë i prirur për ta parapëlqyer këtë llojin e poezisë që ju po e quani me frymëzim dhe tematikë hyjnore.

ES: Parapëlqimet e mia vetjake të tilla janë, por sikurse e thashë, për mendimin tim, gjëja më e madhërishme do të ishte, sikur këto të bashkohen në një.

Pyetje: Edhe unë e pata atë përshtypje, por doja ta vërtetoja me ju. Do të thotë ju, edhe konceptin e gjuhës, nëse e kuptova drejt, edhe për artistin në përgjithësi, është i ngjashëm me ato konceptimet fillestare të qytetërimit perëndimor, ku artistin, e mbi të gjitha poetin, gati e kanë çmuar si ndërmjetës mes njerëzve dhe Zotit. Poeti i madh, shkrimtari i madh, ka qënë edhe një lajmëtar i hyjnores, i zotave, i kumteve të mëdhaja, i paralajmërimeve të mëdha. Do të thotë, edhe profetët kanë qënë poetë. Në anën tjetër, mu duk se kjo lidhet edhe me atë që, siç mendojnë disa helenistë, edhe koncepti i trinisë, domethënë, ati-biri dhe shpirti i shenjtë, kur shpirti i shenjtë e ka prejardhjen prej logos-it grek, i cili është njëkohësisht edhe mendim, edhe frymë, por edhe gjuhë. Dhe për këtë arsye, ju thatë se edhe poezia e ka një gjuhë hyjnore, të cilën edhe e njohim, por edhe na ikën, është e kuptueshme dhe e pakuptueshme, nëse ajo merr dhe jep me botën reale. Por nuk është vetëm bota reale, vetëm bota e këtushme. Dhe nëse është kështu, atëhere pyetja ime është: – amendoni se një njeri, apo përgjithësisht, disa artistë të cilët, për arsye të ndryshme, nuk kanë frymëzime, apo nuk kanë besim në aspektin mitologjik, fetar, hyjnor, a do të kishin mundur ata të bëheshin artistë të mirë? Dhe në anën tjetër, a ka art pa këtë frymëzim trashedental të njeriut?

ES: Faleminderit shumë për pyetjen. Për mendimin tim, ti i bëre një përmbledhje shumë të mirë marrëdhënies mes artit, artistit dhe të hyjshmes. Dhe nëse shqyrtojmë edhe vetë zanafillën e poezisë, përherë, në përiudha të ndryshme, ka një si tip rikthimi tek zanafilla e poezisë, që është një marrëdhënie me hyjnoren. Për t’ju përgjigjur pyetjes tënde: Nuk e përmenda më kot Frederik Reshpen dhe Migjenin.Them se edhe aty ku njeriu ka një mosbesim ndaj hyjnores, edhe aty ai ka një marrëdhënie me hyjnoren. Mungesa e hyjnores do të ishte heshtja tërësore ndaj saj. Për shembull, kemi shumë vargje edhe tek Frederik Reshpja, ku thotë se “është braktisur nga Hyji”. Edhe ajo është një marrëdhënie e caktuar. Ndaj, për t’ju përgjigjur, nuk po them se çdo poet I mirëfilltë duhet të jetë fetar ose religjoz, besimtar, por çdo poet, ai që të paktën ka një thelb filozifik, duhet të ketënjë marrëdhënie me vetveten, të tjerët dhe me të hyjshmen. Çfarëdolloj trajte të marrë kjo marrëdhënie, për mendimin tim, për të shprehur diçka që shkon përtej përjetimeve rutinore, të zakonshme, të ditës, duhet të kesh një marrëdhënie të tillë. Përndryshe, – e zakonshmja shpreh vetveten.

Pyetje: Nëse dikursh, për shembull, e përkufizon veten (si në botën perëndimore ku kanë filluar të përdorin përkufizimin “shpirtërore por jo fetare”. A mendoni se kjo shpirtërore e ngërthen në vete këtë përkufizim tuajin për hyjnoren të pranishme në art?

ES: E di shumë mirë këtë dallim midis shpirtërores dhe fetares. Për mendimin tim, në botën perëndimore, sidomos tek të rinjtë, ka shumë që identifikohen si shpirtërorë, por jo fetarë, sepse nuk e pranojnë një fe të caktuar. Mendimi im është se edhe shpirtërorja shfaq një marrëdhënie të caktuar me të hynishmen. Kjo nuk është një marrëdhënie brenda një komuniteti, mund të them që nuk është fetare, është një marrëdhënie me hyjnoren, është më shumë individuale (vetjake), por jo shoqërore.

Pyetje: A mendon se një njeri që është shpirtëror, por jo fetar, ka forcë krijuese?

ES: Mundet. Por kjo varet shumë nga poeti. Por kjo nuk mjafton, sepse mund të ketë edhe poetë që përsëritin diçka që e ka thënë dikush tjetër më përapara dhe kështu nuk shfaq asgjë origjinale me atë që thotë. Nuk është se shpall ndonjë gjë. Ndaj e thashë, se poezia është një shpallje gjuhësore. Kur ti nuk shpall ndonjë gjë, atëherë s’ka pse të vlerësojnë poezinë tënde, spese je duke përsëritur dhe jo duke shpallur.
Pyetje: Për shpallje, po mendon si revelation?

ES: Po, po.

Pyetje: Unë personalisht nuk pajtohem me atë që thuhet në lidhje me nënvlerësimin e rimës në poezi. Poezia moderne shpreh mendime, por nuk ka rima. Me këtë nuk pajtohem. Mendoj se për këtë arsye i ka rënë vlera poezisë sot. Dikur kuptimi s’ka qënë shumë i fortë, por rimat kanë qënë ato të duhurat.Të marrim për shembull poezinë e Pashko Vasës: Mos shikoni kisha e xhamia, se feja e shqiptarit është shqiptaria. Këto vargje fjalë (vargje) janë shumë të fuqishme dhe çdo fëmijë i di. Nëse kjo do ishte shkruar “Mos shikoni kisha e xhamia, se shqiptaria është feja e shqiptarit”, influenca do të ishte shumë më e vogël. Ose nëse marrim Himnin e Flamurit. Pa rimë s’do kishte shumë kuptim.

ES: Kam një pyetje. Blla-ta-ta-ta-ta, Ta-ta-ta- ta-blla-blla-blla. Nëse e shikojmë këtë që sapo thashë- ato janë thjesht fjalë të pakuptimta, zëra, që kanë një rimë të caktuar. A mund të themi ne që këto rima të caktuara janë poezi?

Pyetje: Jo.

ES: Vetëm rima në vetvete nuk ka mundësi ta kthejë atë në poezi. Unë e kuptoj shumë mirë atë që the ti. Eshtë shumë e drejtë që, nëse diçka rimohet, muzikaliteti i gjuhës është gati si një yshtje ideologjike, në kuptimin që, kur diçka rimohet, kur diçka këndohet, ajo përmbajtje që rimohet sikur të bëhet më e ëmbël për shpirtin tënd.

Pyetje: Normal që edhe kuptimi e ka vlerën aty, por nëse mungon rima, kuptimi zbehet. Eshtë më vështirë të kuptohet. Poezitë e rilindase rimat i kanë pasë shumë të ndërlikuara. Janë interesant edhe sot të lexohen. Poezitë e sotme- ka edhe poezi të mira, por pa rimë, nuk dihet ku përfundon mendimi.

ES: Për poetët rilindas dua të them që po t’i lexosh shumë gjatë, edhe vetë ato rimat si të thuash, të mërzisin. Poezitë e tyre lexohen, kanë rimë, por pastaj, pasi i lexon dhe i rilexon, arrin një moment që vetë rimat bëhen të bezdishme, nuk i duron dot. Thjesht, mua më ngjan se vargu duhet të çlirohet, më duket sikur ato rimat e kanë skllavëruar vargun dhe me zor po presë të dalë dikush që t’i çlirojë vargjet nga prangat dhe ta lerë vargun të rrjedhë.

Pyetje: Unë mendoj se nuk e kufizon rima poezinë. Nëse poeti ka diçka të thotë e bën poezinë pak më të gjatë dhe zgjidhet.

Pyetje: Petriti shkruan vjersha për muzikë të ndryshme dhe ndaj e shikon ndryshe muzikalitetin. Ndoshta është edhe i ndikuar prej saj. Lexova para pak kohe se Hygo thoshte që një poezi e mirë duhet ta ketë s’paku njërën prej këtyre treve: a.Muzikalitetin, b. Imaxhet, c.Mendimin. Do të thotë, nëse ka vetëm muzikalitet dhe s’i ka këto dy të tjerat, atëhere ndoshta bëhet muzikë.

ES: Eshtë e vërtetë. Nuk është e rastësishme që sot ka shumë këngë bashkëkohore që janë pasthirrma të pakuptimta fare.

Pyetje: Po mundet që për veshin të tingëllojnë shumë mirë.

ES: Shumë e vërtetë. Po!

Pyetje: Kur shkruhet një poezi e, nëse ajo s’e përmban elementin e hyjores, dhe publiku që e lexon nuk e ka këtë element, çfarë ndodh me këtë poezi, a kuptohet? Kush e kupton? Dhe mesazhi: jam dakort me përmbajtjen, por çdokush nga një poezi kupton diçka tjetër. Unë shkruaj për një temë ndërsa ti si lexues ke një temë personale, apo gjithekush ka një temë. Pra kujt ia shkruan poezinë?

ES: Lexuesit ideal! (qesh). Pra lexuesdit ideal, apo futet në një bashkëbisedim me një lexues ideal që nuk ekziston asnjëherë. Mbase thjesht do jetë një rrëfim.

Peytjhe: A e ndërtojnë (ata që shkruajnë) lexuesin ideal? A mundet një poet ta ndërtojë lexuesin dieal?

ES: Eshtë shumë e ndërlikuar. Nuk është vetëm shkruesi. Janë rrethanat, është individi, janë përvojat, janë librat që ka lexuar, por jo vetëm librat. Se ke plot njerëz që kanë lexuar me mijëra libra dhe nuk arrijnë në asnjë përfundim. Prandaj them se janë shumë shkaqe të ndërlikuar, të lidhur bashkë. Sigurisht që ka njerëz që mund ta lexojnë Walt Whitman dhe thonë “Poet kot, nuk më pëlqen fare!”. Eshtë e drejta e tyre ta thonë këtë, por ata kur hedhin poshtë Walt Whitman, kanë hedhur vetveten.

Peytje: Po ti kur shkruan poezi, cilin lexues ke ndër mend? Lexuesin ideal?

ES: A do përgjigje vërtet, apo do përgjigje që do që të tjerët të dëgjojnë nga unë.

Pyetje: Nga ti!

ES: Përgjigja ime është Hyu. Kur shkruaj poezi, e mendoj përherë si një bashkëbisedim  me të hyjnishmen. Një lexues që nuk kapet, nuk rroket, lexuesi ideal nuk është aty dhe është aty. Ky është mendimi im vetjak. Kur shkruaj. Nuk po them që të gjithë duhet ta kenë këtë. Ti e zgjedh lexuesin. Por nuk është se domosdoshme, madje do të thosha se nuk është e dobishme që, kur je duke shkruar, të mendosh se “kush do ma lexojë mua këtë?”. Nuk ka kuptim. Ti thjesht rrëfe! Thesht shpall, trego, rrëfe! Kush e lexon pastaj nuk ka rëndësi. Ta lexojë kusht a lexojë. Mund ta lexojë dhoma, mund ta lexojë tavolina, qetësia.

Peytje: Me sa kuptoj, në poezinë hyjnore, ne kemi një farë raporti jo me të gjithë publikun, por me një lexues specifik, madje po të kishim mundur do të thoshim se është po kaq hyjnor sa edhe vetë poeti. Nëse ky lexueis ka arritur në nivelin të lexojë një poezi hynore, a e  bën edhe lexueisn një farë poeti? Pavarësisht se ai nuk ka shkruar? Me sa kuptoj, poeti hyjnor është ai që e ka mendimin, por edhe që e shkruan ndërsa tjetri lexuesi, përqëndrohet tek mendimi dhe jo tek shkrimi. Pyetja është në s’është edhe lexuesi hyjnor në këtë rast. Pra rëndësi ka esenca dhe jo shkrimi. Pyetja është-  a është edhe lexuesi hyjnor I cili veçse e lexon poezinë?

ES: Mendimi im: Do përgjigjem në një mënyrë pak të ndërlikuar. Eshtë pak e diskutueshme, kur thonë njerëzit që ti je i ndikuar nga Whitman. Unë kam lexuar qindra libra.Pse themi që jam ndikuar nga Whitman dhe jo nga dhjetë librat e tjerë që nuk i pëlqej fare. I lexoj, s’më pëlqejnë fare, nuk më ndikojnë. Pse e them këtë. E them sepse kur unë lexoj Whitman është gati sikur lexoj vetveten. Për mendimin tim, leximet më të mira të miat janë ato të cilat kur ti i lexon, sikur poeti ka shfaqur diçka të cilën ti përherë ke dashur ta thuash, por s’di pse nuk mund ta shqiptoje dot dhe ky poet e ka shqiptuar ashtu si deshe ti ta thoje, dhe është aty. Për t’ju përgjigjur pyetjes tënde, dua të them se normalisht kur ti lexon diçka që të pëlqen, lexon diçka që ti ke një përputhje përvojash me të që një tjetër person është duke thënë. Nuk do thosha se të bën poet nëse lexon, por të bën të kesh një ngjashmëri shpirtërore me poetin që lexon.

Pyetje: Për cilësinë poetike. Mu krijua përshtypja që nuk ka elemente të cilat mund t’i identifikojmë objektivisht nëlidhje me poezinë. A ka elemente identifikues me anë të cilëve të dallojmë që një poezi të cilën e lexojmë, është poezi apo jo? Nëse themi se poezia duhet të ketë përmbajtje. Të marrim poezitë e tetëmbëdhjetë vjeçarëve. Poezitë e tyre kanë përmbajtje, por përmbajtja e tyre është vetjake. Vlera ndryshon. Kur shqyrtojmë poezinë, a ka elemente me anë të cilave identifikojmë poezitë e mira. Nëse gjithçka mbetet në dorën e lexuesit atëhere nuk ka poezi.

ES: Kur e ndava poezinë në tre lloje, ajo qe në hierarki. Poezia vetjake është në fund fare, ajo mendoj se është poezia më e dobët, pra poezia që shpreh tërësisht vetëm vetveten. Më pas kemi poezinë shoqërore, ku ti nuk je thjesht i mbyllur në vetvete, por ke një marrëdhënie me tjetrin, pastaj kalomë tek poezia e llojit të tretë ku përmbajtja merr një kuptim edhe më të madh, kur ti nuk je më në një marrëdhnie thjesht me tjetrin, por je në një marrëdhënie me të madhërishmen.

Pyetje: Nuk më pëlqen ideja se poezinë e dallon vetëm një lexues dhe vetëm për vete.

ES: Nuk besoj se e kam thënë këtë.

Ligjëratë,  mbajtur në Prishtinë, 05.06.2019