”The Guardian”: Vdes Kadare gjiganti i letrave shqipe

Ismail Kadare, shkrimtari shqiptar që eksploroi historinë dhe kulturën e Ballkanit në poezi dhe letërsi artistike për më shumë se 60 vjet, ka vdekur në moshën 88-vjeçare, shkruan sot Richard Lea për ”The Guardian”.

Bujar Hudhri, redaktori i Kadaresë në shtëpinë botuese me bazë në Tiranë, ”Onufri”, tha se Kadare vdiq të hënën pasi u dërgua me urgjencë në spital.

Duke shkruar nën hijen e diktatorit shqiptar Enver Hoxha, Kadare shqyrtoi shoqërinë bashkëkohore përmes thjerrëzave të alegorisë dhe mitit në romane, përfshirë ”Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, ”Kështjella” dhe ”Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”.

Pasi u arratis në Paris vetëm disa muaj para rënies së qeverisë komuniste të Shqipërisë në vitin 1990, reputacioni i tij vazhdoi të rritej ndërsa ai vazhdonte të kthehej në rajon me letërsinë e tij.

I përkthyer në më shumë se 40 gjuhë, ai fitoi një sërë çmimesh duke përfshirë çmimin ”Man Booker International”.

I lindur në vitin 1936 në Gjirokastër, një qytet-kala jo shumë larg kufirit grek, Kadare u rrit në rrugën ku Hoxha kishte jetuar një brez më parë.

Ai botoi përmbledhjen e tij të parë me poezi në moshën 17-vjeçare. Pas studimeve në Universitetin e Tiranës, ai fitoi një bursë shtetërore për të studiuar letërsi në institutin ”Gorki” në Moskë.

Ai u kthye në Tiranë në vitin 1960 me një roman për dy studentë që rishpiknin një tekst të humbur shqip. Kur ai botoi një ekstrakt në një revistë, ai u ndalua menjëherë.

“Ishte një gjë e mirë që ndodhi”, i tha ai ”Guardian” në 2005.

“Në fillim të viteve ’60, jeta në Shqipëri ishte e këndshme dhe e mirorganizuar dhe një shkrimtar nuk e dinte se nuk duhej të shkruante për falsifikimin e historisë”, shton ai.

Tre vjet më vonë ai kaloi censurën me ”Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, një roman për një gjeneral italian që udhëton nëpër Shqipëri në vitet 1960 për të rimarrë eshtrat e ushtarëve italianë që vdiqën gjatë Luftës së Dytë Botërore. Gjenerali i paemëruar vrapon nëpër fshatra të mjera dhe fusha me baltë, duke vënë në pikëpyetje qëllimin e misionit të tij të zymtë: “Kur gjithçka thuhet dhe bëhet, a mund të ketë ende një emër një grumbull kockash?”.

Kritika shqiptare sulmoi një roman që ishte një botë larg realizmit socialist që kërkonte regjimi i Hoxhës, por kur u botua në Francë në vitin 1970, ai bëri bujë.

”Le Monde” e përshëndeti atë si të habitshëm dhe plot sharm.

Ndërsa profili i tij ndërkombëtar ofroi njëfarë mbrojtjeje, Kadare kaloi 20 vitet e ardhshme duke hartuar një kurs midis shprehjes artistike dhe mbijetesës. Pasi poezia e tij politike ”Pashallarët e kuq” u ndalua në vitin 1975, ai pikturoi një portret lajkatar të Hoxhës në romanin e tij të vitit 1977 ”Dimri i madh”.

Në vitin 1981 ai botoi ”Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”, një sulm alegorik ndaj totalitarizmit në të cilin një i ri zbulon sekretet e rrezikshme të një zyre qeveritare që studion ëndrrat. Ai u ndalua brenda disa orësh. Me gjithë këto kthesa, Kadare u bë një figurë e rëndësishme në bashkimin e shkrimtarëve shqiptarë dhe shërbeu si delegat në Kuvendin Popullor. Ai ishte gjithashtu në gjendje të botonte dhe të udhëtonte jashtë vendit.

Kur Hoxha vdiq në vitin 1986, presidenti i ri, Ramiz Alia, filloi të ndërmerrte hapa tentativë drejt reformës. Kur Muri i Berlinit ra në vitin 1989, Kadare u takua me presidentin për të argumentuar për ndryshim. Por, në tetor 1990, ai kishte arritur në përfundimin se “nuk kishte asnjë mundësi për kundërshtim ligjor në Shqipëri” dhe se “më shumë se çdo veprim që mund të bëja në Shqipëri, dezertimi im do të ndihmonte demokratizimin e vendit tim”.

Duke përmendur një listë prej 100 intelektualësh të shënjestruar nga policia sekrete shqiptare, Sigurimi, Kadare iku në Paris dhe kërkoi azil politik në Francë.

“Përpjekja përfundimtare”, tha ai për ”New York Times”, “ishin kërcënimet e drejtpërdrejta ose të tërthorta nga Sigurimi, e cila donte të zgjidhte llogaritë e vjetra. Sigurimi do të kishte përdorur shenjat e para të trazirave për të zgjidhur ato rezultate.”

I vendosur në Paris, Kadare filloi të botonte vepra që trajtonin më drejtpërdrejt totalitarizmin. Novela ”Piramida” përshkruan ndërtimin e Piramidës së Gizës si mjet kontrolli dhe shtypjeje të një faraoni megaloman.

Ndërsa reputacioni i tij u rrit, ai mori ”Legjionin e Nderit” si dhe çmimin ”Man Booker International”, atëherë një çmim për arritje në jetë.

Por, kjo kurorë provokoi një mori pyetjesh të pakëndshme, me shkrimtaren rumune Renata Dumitrascu që tha se e tij karriera ishte “ndërtuar mbi një premisë të dyshimtë”, duke deklaruar se “Kadare nuk është Solzhenitsyn dhe nuk ka qenë kurrë”.

“Ashtu si shumica e homologëve të tij në vendet e tjera komuniste,” shkroi Dumitrascu, “Kadare ishte një kameleon i zgjuar, që luante me mjeshtëri rebelin aty-këtu për të emocionuar perëndimorët naivë që kërkonin zërat e mospajtimit nga Lindja”.

Kadare hodhi poshtë akuzat se ai kishte tregtuar me kredenciale të rreme, duke sugjeruar që kritikuesit e tij duhet të fokusoheshin në punën e tij në vend të kësaj.

“Unë kurrë nuk kam pretenduar se jam disident në kuptimin e duhur të termit”, tha ai për ”Jerusalem Post”.

“Opozita e hapur ndaj regjimit të Hoxhës, si opozita e hapur ndaj Stalinit gjatë mbretërimit të Stalinit në Rusi, ishte thjesht e pamundur. Disidenca ishte një pozicion që askush nuk mund ta zinte, qoftë edhe për disa ditë, pa u përballur me skuadrën e pushkatimit. Nga ana tjetër, vetë librat e mi përbëjnë një formë shumë të dukshme të rezistencës ndaj regjimit”, thotë Kadare.

Ndërsa Kadare vazhdonte të botonte trillimet e tij delikate, polemika filloi të zbehej.

Kur romani i tij i një kalaje shqiptare që i rezistonte ushtrisë osmane turke në shekullin XV u shfaq në anglisht në vitin 2008, ”LA Times” sugjeroi se autori ishte “ndër shkrimtarët më problematikë të mëdhenj në letrat bashkëkohore perëndimore. Por, kjo nuk duhet t’i pengojë lexuesit të shijojnë romanin “Kështjella” për atë që është, një vepër domethënëse nga një autor i rëndësishëm, magjepsës”.

Një vit më vonë, Kadare këmbënguli se ai “nuk ishte një shkrimtar politik dhe, për më tepër, se për sa i përket letërsisë së vërtetë, në fakt nuk ka shkrimtarë politikë. Mendoj se shkrimi im nuk është më politik se teatri antik grek. Do të isha bërë shkrimtari që jam në çdo regjim politik”.

Pas kthimit në Tiranë për të shënuar hapjen e një muzeu në vendin e ish-banesës së tij në 2019, Kadare tha për France24 se vepra e tij “i bindej vetëm ligjeve të letërsisë, nuk i bindej asnjë ligji tjetër”.

“Njerëzit që jetuan këtë periudhë ishin të pakënaqur,” tha ai, “por arti është mbi të gjitha. Arti nuk është as i pakënaqur dhe as i lumtur nën një regjim”./atsh