Le Figaro/Vdiq në moshën 88-vjeçare shkrimtari shqiptar Ismaïl Kadaré
Një refugjat politik në Francë në vitin 1990, romancieri la pas një vepër me një frymë të fuqishme epike, duke përzier analizat e mprehta politike me legjendat e djeshme. Ai ndërroi jetë mëngjesin e së hënës nga një atak në zemër në spitalin e Tiranës.
“Nëse i besoni letërsisë, vetëm letërsisë, ajo do të jetë mbrojtja juaj qiellore. Asgjë nuk mund të ndodhë me ju.” Deri në vitin 1990, viti kur kërkoi azil politik në Francë, Ismaïl Kadaré arriti ta bënte të tijën këtë moto, duke përdorur me kënaqësi metaforën në librat e tij të shumtë, të cilët ishin shumë kritikë ndaj regjimeve totalitare, ndërkohë që vendi i tij, Shqipëria ishte nën sundimin e një diktatori.
Ismaïl Kadaré vdiq të hënën në mëngjes në moshën 88-vjeçare nga një atak në zemër, tha spitali i Tiranës. Ai mbërriti atje “pa shenja jete”, mjekët i bënë një masazh kardiak, por ai “vdiq rreth orës 6:40 të mëngjesit (08:40 lokale), tha spitali. Për një kohë të gjatë, shkrimtari mishëroi paradoksin e të qenit një shkrimtar i njohur dhe i persekutuar. Nëse librat e tij botoheshin në Shqipëri, shpesh ndaloheshin menjëherë nga regjimi ose në rastin më të mirë gjymtoheshin. Ai ende gëzohej për këtë fakt, duke argumentuar se këto vepra ishin aq më të vlefshme për bashkatdhetarët e tij që nxituan t’i merrnin ato.
Fitues i disa çmimeve prestigjioze duke përfshirë Çmimin Ndërkombëtar Man Booker (2005) dhe Çmimin Princi i Asturias (2009), autori gjithashtu konsiderohej rregullisht të merrte Çmimin Nobel për Letërsinë.
Në Francë, që nga viti 1996, ai ishte anëtar i asociuar i Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike, i graduar Komandant i Legjionit të Nderit në vitin 2015. Ai ishte në fakt shkrimtari më i njohur shqiptar në botë, duke kontribuar me letra për për të folur për këtë vend të vogël të mbytur për gati gjysmë shekulli nga diktatori Enver Hoxha.
Ismaïl Kadaré lindi në vitin 1936 në Gjirokastër, perla e Shqipërisë së Jugut, e cila ishte edhe vendlindja e diktatorit disa vite më parë. Babai i tij ishte një postier dhe djali i ri tregoi një interes të hershëm për tragjedianët grekë dhe Shekspirin në veçanti. Si fëmijë pastaj adoleshent, ai përjetoi të gjithë avatarët e komunizmit, fillimisht në modën ruse, më pas kineze dhe më në fund shqiptar, kur vendi i tij u zemërua me radhë me dy fuqitë e mëdha tutelare.
Në moshën shtatëmbëdhjetë vjeç, studenti në Universitetin e Tiranës u shqua për vargjet e tij. Ai u dërgua në Institutin Gorki në Moskë, një terren pjellor për autorë dhe kritikë. I pëlqente si student, por më vonë deklaroi se ishte i pakënaqur si shkrimtar. Në fakt, përmbledhja e tij e parë me poezi u botua nga një botues rus, tekstet e tij të paprekura, por të shoqëruara me një parathënie që denonconte ndikimin e dëmshëm të Perëndimit. Kadareja i ri e pranon këtë botim. Aty zë rrënjë ky dualitet që e shënjon për shumë vite. Ai kritikohet ashpër, por tolerohet nga një regjim, i cili sheh tek ai një rob që do të dërgohet herë pas here në Perëndim. Për një kohë të gjatë e duroi këtë gjendje deri në ditën kur nuk duroi dot këtë kompromis dhe u arratis në Paris me gruan dhe dy vajzat. Ndërkohë, në vitin 1960, studenti i ri u kthye në atdhe në Shqipëri.
“Nëse mundesh, falë letërsisë, të mos e marrësh seriozisht regjimin, do të shpëtohesh”, deklaroi ai për Nouvel Observateur në 2005. Në fakt që në fillim, ai u përpoq të prishte rregullin letrar të Shqipërisë. Pas historisë së dy banditëve të vegjël indiferentë ndaj çështjes socialiste, një vepër e konsideruar menjëherë dekadente, ai botoi në vitin 1963 atë që konsiderohet romani i tij i parë. ‘Gjenerali i ushtrisë së vdekur’ gëzon sukses të madh në vendin e tij. Ne ndjekim përpjekjet e pasuksesshme të një oficeri italian që erdhi në Shqipëri për të marrë trupat e ushtarëve të vdekur disa vite më parë. Në vend të bashkatdhetarëve të tij, që nuk gjendeshin askund, ai do të sjellë eshtrat e ushtarëve gjermanë! Perëndimi zbulon përmes këtij libri, të përkthyer shtatë vjet pas botimit në Shqipëri, se vendi i vogël ballkanik është shtëpia e një shkrimtari të vërtetë me gjëra të reja për të thënë.
Nën tiraninë komuniste të Enver Hoxhës
Romancieri më pas do të vazhdojë të deshifrojë dimensionin njerëzor dhe metafizik në romanet në periferi të përrallës, në procesin e zhveshjes së iluzioneve paranojake të disave. Në ‘Pallati i ëndrrave’ (1982), ai përshkruan një vend që i nënshtrohet diktaturës, banorët e të cilit duhet të përmbledhin ëndrrat e tyre, të cilat renditen menjëherë në mënyrë të përpiktë. Në ‘Piramidën’ (1992), ai rrëfen teket e një faraoni që përpiqet të revoltohet kundër traditave stërgjyshore duke refuzuar të ndërtojë një varr madhështor për vete. Ai përfundimisht do të dorëzohet dhe ndërtimi do të zvarritet përmes krizave dhe revoltave. Në të njëjtën kohë drejtoi revistën letrare ‘Les Lettres albanaises’, botuar njëkohësisht në shqip dhe frëngjisht, e vetmja gjuhë që mësohet zyrtarisht nga vendi i tij. Ai bëhet anëtar i institucionit. I emëruar në mënyrë të njëanshme deputet i Kuvendit Popullor, përfiton disa avantazhe në krahasim me pjesën tjetër të popullsisë, një makinë private, të drejtën për të marrë një pjesë të të drejtave nga përkthimet e tij jashtë vendit, një apartament disi më të madh. Ai vazhdon të botojë libra me ritme të qëndrueshme, por guaska e shkrimtarit që strehohet te letërsia po çahet gradualisht. Në vitin 1982, ai pësoi një fushatë shpifjeje. Ironia e fundit: diktatori mban anën e tij. Pushimi erdhi në vitin 1990, pesë vjet pas vdekjes së Enver Hoxhës. Ramiz Alia, njeriu që e pasoi, nuk i përmbushi shpresat e Kadaresë, i cili besonte se shihte tek ai njeriun e ndryshimit dhe të reformave. Teksa promovon ‘Pallatin e Ëndrrave’ në Francë, shkrimtari vendos të kërkojë azil politik. Ai shkruan: “Në një duel të tillë midis një tirani dhe një poeti, është gjithmonë, siç e dimë, poeti ai që fiton, edhe nëse për njëfarë kohe mund të duket i mundur”. Kur regjimi më në fund ra, ai u kthye në vendin e shqiponjave, duke u kthyer disa herë në vit edhe pse shtëpia e tij mbetej në Paris. Në Francë, ai vazhdon të botojë me të njëjtën rregullsi, besnik i Fayard, shtëpa e botuesit të tij origjinal Claude Durand (1938-2015).