Astrit Lulushi: Qytetërime

Sumerët
Sumerët
Në festivalin Akitu që shënonte Vitin e Ri, mbretërit e Babilonisë kishin një përgjegjësi të veçantë: duke u goditur me një shuplakë aq të fortë i dhimbte shpirti. Rituali ishte pjesë e një pastrimi ceremonial të qytetit. Sipas protokollit, mbreti hynte në tempullin e Mardukut, perëndisë kryesore të Babilonisë, dhe i thoshte zotit se nuk kishte bërë asgjë të keqe vitin e fundit – për shembull, godiste faqet e ndonjë prej nënshtetasve të tij. Kryeprifti pastaj godiste mbretin me shuplakë të fortë; nëse mbretit i lotonin sytë nga ky ndëshkim i padrejtë, ai po thoshte të vërtetën dhe Marduk e miratonte të sundonte edhe një vit.
Jericho dhe Catal Huyuk u pasuan nga një koleksion qytet-shtetesh në Mesopotami që ishin të gjitha pjesë e qytetërimit sumerian. Më të lashtët e mëdhenj ishin Eridu dhe Ur, të themeluar midis 4500 dhe 4000 pes, Uruk dhe Lagash (3500 pes), Kish (3200 pes) dhe Nippur (3000 pes). Megjithëse këto qytete grindeshin pafund, ata kishin një gjuhë, kulturë dhe fe të përbashkët.
Sargoni i Madh ishte i pari në një varg të gjatë njerëzish me të njëjtën ide: pushtimin e gjithçkaje. Por si shumica e të tjerëve, suksesi i tij i mahnitshëm ishte i shpejtë. Legjenda thotë se nëna e Sargon ishte një gjysmë perëndi, e cila lindi pushtuesin e ardhshëm rreth vitit 2350 pes. Sipas tregimeve sumeriane, në rininë e tij, Sargoni shërbeu si kupëmbajtësi mbretëror për mbretin e Kishit, të quajtur Ur-Zababa. Duke besuar se Sargoni favorizohej nga perëndesha Inanna, Ur-Zababa u përpoq ta vriste atë, por Sargoni shpëtoi. Ai gëzoi mbështetje midis fiseve lokale, duke themeluar një qytet të ri, Akad, si kryeqytetin e tij, dhe më pas vazhdoi luftën. Pasi pushtoi të gjithë Sumerinë, duke përfshirë Kishin, Sargoni lau në mënyrë simbolike shpatën e tij në Gjirin Persik – kufiri më jugor i Sumerisë – për të simbolizuar kontrollin e tij të plotë mbi këtë zonë. Ende i uritur për pushtet, ai u nis në veri për të pushtuar Asirinë, Libanin dhe Turqinë jugore, përpara se të kthehej përfundimisht në lindje për të pushtuar Elamin, në Persi (tani Iran). Një sundimtar i zgjuar, Sargoni, e kuptoi rëndësinë e tregtisë dhe të kontrollit të rrugëve tregtare në distanca të gjata midis qyteteve. Perandoria e tij dominonte rrugët tregtare që lidhnin qytetërimin Harappan të Indisë me Sumerinë, Egjiptin dhe pellgun e Mesdheut. Këto rrugë tregtare e bënë Sargon dhe pasardhësit e tij jashtëzakonisht të pasur. Sargoni u përpoq të vazhdonte perandorinë, duke vendosur fëmijët e tij në pozita pushteti, por pas vdekjes së tij, territoret kryesore u rebeluan kundër njërit prej djemve të tij, Rimushit, i cili më pas u vra nga vëllai i tij Manishtushu. Perandoria jetëshkurtër e Sargonit përfundoi. Këto qytete ishin të vogla sipas standardeve moderne: më i madhi, Uruk, kishte më së shumti gjashtëdhjetë mijë deri në tetëdhjetë mijë banorë. Megjithatë, kishte fërkime të vazhdueshme mes tyre, pasi fermerët fqinjë grindeshin për kufijtë e pronave. Kur gjërat u përkeqësuan mjaftueshëm, qytetet hynë në luftë. Mbretërit sumerianë përfundimisht krijuan ushtri të përherëshme, por në ditët e para, konfliktet ishin ndoshta spontane, me mbledhjet e qytetit që ktheheshin në turma të zemëruara. Luftëtarët armatoseshin me shtiza, shkopinj dhe copa gurësh. Politikisht, çdo qytet-shtet drejtohej nga një ‘lugal’, ose burrë i madh – me fjalë të tjera, një mbret. Përgjegjësia e tij kryesore ishte ndarja e ujit për ujitje. Për shkak se uji ishte i pakët, qeveritë e qytetit shërbenin si roje të furnizimit me ujë dhe ishin përgjegjëse për organizimin e ekipeve të detyrueshme të punës disa herë në vit për të mirëmbajtur kanalet vaditëse dhe digat. Lugal “Burri i madh” shërbente përkrah kryepriftit të kultit të qytetit, i cili kryente ceremonitë fetare dhe mblidhte oferta për perënditë. Në Ur, vendasit adhuronin një perëndi dielli të quajtur Utu ose Hadad, bosi i një panteoni që përfshinte gjithashtu Inanna ose Isthar, perëndeshën e pjellorisë, pranverës, stuhive, dashurisë dhe martesës, dhe Ereshkigal, motrën e saj binjake, perëndeshën e vdekjen.

Asirët
Ndërsa Babilonia mbretëronte supreme në mijëvjeçarin e dytë pes, telashet po lindnin. Në zonën në veri të Bagdadit modern, rreth vitit 1900 pes, një fis i egër i quajtur Asir krijoi qytetërimin e tij përgjatë lumit Tigër, me qendër në qytetet Assur, Nineveh dhe Nimrud. Shumë më luftarakë se fqinjët e tyre jugorë, asirianët jetuan shumë për të luftuar dhe ata kishin disa avantazhe të mëdha. Ata kishin mësuar se si të zbutnin kuajt dhe sekretin e prodhimit të veglave dhe armëve prej hekuri që ishin më të mprehta dhe më vdekjeprurëse se armët prej bronzi të babilonasve. Në vitin 1500 p.e.s., asirianët ishin ende vetëm një tufë endacakësh plaçkitës dhe Asiria ishte një vend i prapambetur i Mesopotamisë—por ata ishin të organizuar, ambicioz dhe të etur për luftë.
Festa më e rëndësishme fetare ishte festa e mbjelljeve pranverore, duke shënuar edhe Vitin e Ri Sumerian. Festa zgjati dymbëdhjetë ditë, gjatë të cilave priftërinjtë pastrojeshin, paraqitnin flijime kafshësh dhe mbikëqyrnin lutjet e mbretit për ndihmë hyjnore. Festivali përfshinte gjithashtu vizita nga “zotat” në maune lumore dhe beteja tallëse që përfaqësonin luftën midis së mirës dhe së keqes. Si të gjitha festat e mira, kishte mjaft kohë për bankete dhe ahengje. Me përhapjen e bujqësisë, u përhap edhe qytetërimi, dhe pa kaluar shumë kohë, lojtarë të rinj erdhën në skenë. Në atë që tani është Iraku perëndimor, Amorejtë, marrëdhëniet e largëta (dhe me sa duket më ambicioze) të sumerëve, themeluan një qytet të madh, Babiloninë, në vitin 2200 pes. Babilonia u rrit shumë më e madhe se brezi i parë i qyteteve-shteteve dhe shumë shpejt dominoi qendrat më të vjetra urbane të Sumerisë. Babilonia kishte një popullsi prej më shumë se dyqind mijë në kulmin e saj në 1700 pes, kur ishte qendra e tregtisë dhe prodhimit rajonal. Ashtu si paraardhësit e tyre në Sumer, Ur dhe Uruk, njerëzit e Babilonisë ndërtuan një zigurat gjigant – një piramidë me shkallë me një tempull në majë – duke i afruar ata me perënditë e tyre për ceremonitë fetare…