Ndërroi jetë në moshën 88-vjeçare shkrimtari madh shqiptar Ismail Kadaré
Radio Vatikani
R.SH. / Vatikan
Ndërsa në gjithë Shqipërinë – atë të letrave e atë të njerëzve të thjeshtë – përhapet lajmi i hidhur i humbjes së shkrimtarit Ismail Kadare, në gazetën italiane “Avvenire” lexojmë shkrimin e mëposhtëm nënshkruar nga Daniele Zappalà. Në të, edhe shumë opinione shqiptarësh, që duke u endur nëpër botë, vijojnë të shkruajnë shqip!
Ndërroi jetë në moshën 88-vjeçare shkrimtari shqiptar Ismail Kadare’: 88-vjeçar, autor i një vepre monumentale nën tiraninë komuniste të Enver Hoxhës. “Njerëzimi ka bërë shumë gabime. Por për fat nuk ka gabuar kurrë në një pikë. Së pari, si mund t’i kujtojë gjithmonë gjenitë e mëdhenj të letërsisë, artit dhe filozofisë? Ata që shprehin pasurinë shpirtërore të njeriut?”.
Kështu i deklaroi Ismail Kadare disa vite më parë Avvenires, në shtëpinë e tij pariziane në lagjen Latine, pak larg nga Panteoni kushtuar francezëve “të mëdhenj”, frymëzuar drejtpërdrejt nga ai romak. Por ne nuk kishim guxuar ta pyesnim nëse kjo afërsi urbane e ndihmoi të ruante edhe afërsinë e brendshme me Italinë e të dashurin e tij, Dante Alighieri, riprodhuar në një shtatore në të njëjtën lagje. Ndoshta sepse në prani të shkrimtarit të njohur shqiptar, me vetullat e ngrysura, pothuajse deri në ashpërsi dhe me prirje të paktër për të buzëqeshur, kjo mund të dukej edhe e pandershme.
Në moshën 88-vjeçare Kadare u nda sot nga jeta, duke ruajtur deri në fund bindjet e tij të palëkundura si dëshmitar i kohës së tij, pasi gjatë gjithë jetës i bëri homazh një ideali të lartë të fuqisë së fshehtë dhe të përjetshme të letrave. Ato rreshta të regjistruara në letër të errët që përfundojnë duke u bërë, në rastet më të mira, tregues i admirueshëm edhe i asaj që përgjithësisht nuk është menjëherë e dukshme, siç pohoi shkrimtari në të njëjtën intervistë: “Kur doni të përcaktoni se shpirti i një populli, Vendi i parë për t’u parë mbetet letërsia”.
Në listën e ngushtë për çmimin Nobel, Kadare shpesh përshkruante Shqipërinë e tij dhe Ballkanin duke përdorur një stil ëndërrimtar dhe veçanërisht imagjinar: “Një nga truket më të vjetra në letërsi”, thoshte ai.
Ai kishte besuar gjithmonë në “substratin e përbashkët” kulturor dhe shpirtëror të popujve ballkanikë, duke fajësuar ndarjet që nuk pushuan së coptuari rajonin, edhe para makthit të totalitarizmave të mëdha të shekullit XX. Për këtë të fundit, Kadaresë i pëlqente të thoshte se vetëm letërsia nuk mund të bëhet kundërhelm. Por gjatë dhe pas kataklizmave të ngjashme në histori, letrat mbeten ende “ushqim” i domosdoshëm për të rezistuar dhe për të mos e humbur kurrë rrugën e humanizmit. Pikërisht për këtë, shkrimtari besonte, për shembull, se “pas fashizmit dhe komunizmit, Dante është bërë më aktual në shekullin e 20-të, sesa në të kaluarën”. Madje “letërsi e domosdoshme” në të gjithë botën postkomuniste. Prandaj edhe në Shqipëri, nga e cila Kadare deshi të largohej simbolikisht në vitin 1990, duke marrë azil politik në Francë dhe duke shprehur gjithashtu mospajtimin e tij ndaj Tiranës. Poetit të madh Kadare i kushtoi pamfletin Dante, i pashmangshmi (Fandango), një lloj pasqyre e historisë shqiptare të rishikuar përmes ‘çelësave’ të mëdhenj të veprës së Dantes.
I lindur në vitin 1936 në Gjirokastër, një qytet i vogël në Shqipërinë e Jugut, Kadare iu kushtua gazetarisë dhe poezisë që në moshë të vogël, duke tërhequr vëmendjen ndërkombëtare me romanin e tij të parë, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, botuar në vitin 1963 në Itali nga Longanesi (më vonë, Tea and Corbaccio) dhe realizuar në një film me regji të Luciano Tovoli, më 1983, me Marcello Mastroianni dhe Michel Piccolin: ishte historia e një gjenerali dhe një kapelani të ushtrisë italiane, të ngarkuar me gjetjen e eshtrave të të rënëve në Shqipëri. Mes rreshtave, denoncimi i çmendurisë së çdo lufte, gati për të ‘varrosur’ shpirtrat e fituesve dhe të humburve në të njëjtën baltë.
Autor pjellor, ai pa shumë nga veprat e tij të censuruara nga regjimi komunist, pa u dorëzuar për dekada e duke vazhduar të përdorë “dredhitë” e narracionit për të nxjerrë në pah, nga brenda, mjerimet e njerëzimit, pre e ideologjive. Ndërmjet këtyre romaneve të denoncimit të guximshëm politik, që u ndaluan për një kohë të gjatë, spikat Il Palazzo dei dream (Pallati i ëndrrave) (propozuar në Itali nga Longanesi, më pas nga Tea dhe La Nave di Teseo), në të cilin protagonisti Mark Alemi, një turk i natyralizuar shqiptar, katapultohet në institucionin qendror misterioz osman, në të cilin zyrtarët e zellshëm perandorakë zgjedhin dhe interpretojnë ëndrrat e nënshtetasve për të kontrolluar popullsinë. Një tjetër alegori e fuqishme politike ofrohet te Përbindëshi (Fandango), i ndërtuar mbi një paralele narrative magjepsëse me rrethimin homerik të Trojës. Ndër romanet, që kontribuan për famën e Kadaresë, shpesh të përshkuara edhe nga një ironi e hollë, duhet të kujtojmë gjithashtu I Drums of the Rain – Daullet e shiut (Longanesi, pastaj Tea, Corbaccio dhe Fabbri) dhe Aprile Spetto – Prill i thyer (Guanda, pastaj Longanesi dhe La Nave di Theseus). Kohët e fundit, rrëfimi bëhet veçanërisht intim në La Bambola (Anija e Tezeut), në të cilën shkrimtari pikturon figurën e nënës së tij. E, krahas shkrimeve të ndryshme për Shqipërinë, në horizontin e letrave duket edhe pasqyrimi origjinal “Eskili, ky humbës i madh” (Besa Muci).
Duke u bërë një nga autorët më emblematikë ‘anti-totalitar’ të shekullit të njëzetë, Kadare mbeti gjithnjë alergjik ndaj etiketës kufizuese të intelektualit ‘të përkushtuar’:
“Në të vërtetë, letërsia e madhe është si ushqim ku gjenden të gjitha vitaminat. I vetmi angazhim i vërtetë, si të thuash, qëndron në këtë plotësi e harmoni. Si shkrimtar, aspiroj ta njoh para së gjithash këtë lloj angazhimi” – na rrëfeu një ditë, duke pranuar se nuk besonte shumë në ndikimin e menjëhershëm të artit letrar për ndryshimin e historisë njerëzore. Megjithatë, letërsia “mund të ndikojë e, mbi të gjitha, të përgatisë ndryshime të mëdha, me shtrirje të gjerë”, duke ruajtur potencialin për të “kontribuar në emancipimin e mbarë njerëzimit”.
Ndër çmimet e shumta marrë gjatë dekadave, mund të përmendim çmimet Cino Del Duca, Grinzane Cavour, Herder, Flaiano, Principe delle Asturie, Nonino, Neustadt, si dhe çmimet ndërkombëtare Man Booker dhe Jerusalem.
(Nga Avvenire, Daniele Zappalà e hënë 1 korrik 2024).