Prof. Dr. Klara Kodra: Poetika hermetike e Sadik Bejkos

Filozofi hebre A. Heshel (A.Heschel) e ka përkufizuar në mënyrë sintetike dhe entusiazte njeriun si “atë që realizon ëndërrat e Perëndisë”. Po të pranojmë këtë përkufizim dhe të nisemi prej tij do të mund të shtonim se për disa njerëz të veçantë Perëndia ka ëndërruar që të jenë poetë.

Sadik Bejko merr pjesë ndër ta, i takon kategorisë së poetëve të vërtetë, të poetëve origjinalë, jo artistëve të tavolinës. Ai e shfaqi këtë origjinalitet të vetin qysh në vëllimin e parë të rinisë së vet “Rrënjët”, të ngulur thellë në terrenin e fortë dhe pjellor të fëmijërisë dhe adoleshencës së tij, në ëndërrat e tij për të ardhmen, në lidhjen e tij të pazgjidhshme me vendlindjen.

S.Bejko bën pjesë ndër poetët shqiptarë që nuk u vërtitën si satelitë rreth asnjerit prej tre diejve të avangardës poetike të viteve Gjashtëdhjetë, Kadaresë, Agollit, Arapit. I takon atij brezi poetik të viteve Shtatëdhjetë që çeli dhe nxori lulet e veta në hijen e poetëve të mëdhenj të brezit të kaluar. Pra, nuk qe një poet i avangardës dhe nuk e njohu shkëlqimin e një lavdie të papritur që do të buronte nga një kthesë e rëndësishme në poezinë shqiptare si paraardhësit e tij të shquar.

Megjithatë luftoi ashpër me rreptësinë e rregullave që i kishte imponuar poezisë së kohës diktatura, rregullat e të ashtuquajturit “realizëm socialist” që nuk ishte në thelb as realizëm i mirëfilltë, as nuk udhëhiqej nga ideale vërtet socialiste, po mund të quhej si një klasicizëm i llojit të ri, më i rreptë se klasicizmi historik meqenëse programi i tij estetik u ishte imponuar krijuesve nga shkaqe jashtëletrare. Përfaqësuesit më të mirë të brezit të viteve Shtatëdhjetë luftuan kundër këtyre rregullave, një luftë të heshtur që do të ishte një formë “disidence estetike”. Ata iu larguan temave “të ashtuquajtura të mëdha” dhe retorikës kumbuese së tyre për të rizbuluar një poezi të së zakonshmes, të së përditshmes që i ngjante drejtimit letrar italian të “poetëve të muzgut”, të krepuskolarizmit. Njëkohësisht këta poetë u drejtoheshin atyre temave ekzistenciale që në atë kohë quheshin si dytësore, temës së dashurisë, temës së natyrës duke rizbuluar thellësinë dhe vitalitetin e tyre dhe duke gërmuar kështu në shkëmbin e rregullave të rrepta për të nxjerrë së këndejmi burime të kulluara lirizmi.

Çdo poet i këtij brezi e përjetoi ndryshe këtë dell lirik që ishte njëkohësisht rikthim te tradita më e mirë shqiptare dhe prirje drejt modernes që sundonte në atë kohë në poezinë europiane. Poetët më të mirë të kësaj kohe fshehën nën armaturën e dukshme të “realizmit socialist” elemente realizmi të mirëfilltë dhe modernizmi.

Secili prej këtyre poetëve farkëtoi teknikat e veta shprehëse që i përgjigjeshin botës së papërsëritshme poetike të un-it të vet lirik.

Poezia e Sadik Bejkos është një poezi veçanërisht fine, nga lirizmi i tij shpërthen herë pas here një vlim ndjenjash dashurie, dhëmbshurie, edhe rebelimi dhe urrejtjeje, në të nuk mungojnë as lirikat “diellore” si “Është deti”, një lirikë që zien e tëra nga afshi dehës i dashurisë dhe jetës, një lirikë e pasur me limfë jetësore.

Poezia e Bejkos njohu një evolucion me zig-zage dhe shpërthime, nga lufta e heshtur kundër mungesës së lirisë së periudhës së parë historike që përjetoi autori në përtëritjen dhe riafirmimin e makrotemave dhe mikrotemave të krijimtarisë së tij, dashurisë erotike dhe pannjerëzore, marrëdhënieve me natyrën, ankthit të vetmisë, ankthit të pleqërisë dhe të vdekjes. Një nga shëmbëlltyrat më të dashura për Bejkon është ajo e detit, çka e afron me një grupim të veçantë poetësh që i drejtohen këtij imazhi duke iu larguar imazheve më të përhapura të malit dhe të fushës.

Elementi tradicional kozmogonik ujë është një pjesë përbërëse e universit poetik të Bejkos dhe shpreh hera-herës disa kuptime: idenë e pjellorisë, idenë e katarsisit, idenë e rrjedhjes së pandalshme të jetës.

Në poezinë “Lumi” shfaqet kjo rrjedhë e përjetshme, po është i pranishëm edhe qyteti, krijesë njerëzore me dritat e veta që lumi “i do”, sipas një vargu të goditur të poetit.

Treshja lumë – qytet – det, treshe realiste dhe objektive, është e lidhur ngushtë me një shëmbëlltyrë të katërt, atë të heroit lirik që i përmban të tria në mikrokozmosin e vet subjektiv.

Në rrjedhën e lumit shkrihen e tashmja dhe përjetësia, natyra dhe krijimi njerëzor.

Pastaj vjen imazhi i pusit, krijim njerëzor që ngrihet në simbol dhe me të cilin identifikohet heroi lirik, një pus nga i cili nxirret veç errësirë (terr). Heroi pohon me dëshpërim: “Fus kovat, / terr, veç terr kam nxjerrë”. Pra, uji i gjallë mungon. Është simboli i tharjes së ndjenjave, po me një shpresë të plotë që dikush, pra Tjetri, i afërmi do të arrijë të gjejë ujin, pra komunikimin njerëzor.

Pranë elementit ujë i lidhur përgjithësisht në fluiditetin e poezisë së Bejkos, takojmë binjakun e tij, antitetik, zjarrin, jetësor, pastrues, kurrë shkatërrues që ngrihet në simbol të vlerave tradicionale dhe të familjes, të vatrës në poezinë “Kënga e fundit për zjarrin”. Zjarri simbolizon ngrohtësinë njerëzore që në atmosferën e vetmisë egoiste dhe individualiste që sundon sot, rrezikon të humbasë. Ngrohtësia është leitmotivi i kësaj poezie (ç’ishte kjo e ngrohtë e pashuar brambullimë… këtë rapsodi të mbrëmjes që i ngrohte gjirin).

Zjarri këtu s’është vetëm simbol i traditës, po edhe i vazhdimësisë, i zëvendësimit të brezave, i dritës që ndriçon të ardhmen (zjarri që në njërën dorë mban muzgun/në tjetrën agimin).

Zjarri merr formën e “shufrës së diellit” të gëlltitur nga heroi lirik që e bën të “ngarkojë me diell urën”, urën që ndodhet mbi terr (“Ura mbi terr”). Metafora e dyfishtë shpreh misionin e lartë dhe të rëndë të poetit që sfidon terrin-ferr, duke e shkrirë veten për ta kthyer në pishtar.

Zjarri ngrihet në përmasën e shenjtërisë te vjersha “Bariu i mirë” ku bariu që do të vijë (Krishti ?) “do t’i djegë brirët” e un-it lirik në “zjarr të lashtë e të shenjtë” që ai të “mos verbohet kurrë më”. Është fjala, pra, për një katarsis përmes zjarrit (të urrejtjes apo të dashurisë?)

Dramaticiteti dhe melankolia janë dy elementë përbërës të rëndësishëm të poezisë së Bejkos, e pasur me analiza psikologjike tepër fine.

“Un-i” lirik nuk shfaqet gjithnjë përmes zërit të poetit, ka raste që identifikohet me ndonjë zë tjetër si ai tepër origjinal që evokon autori, zëri i një murgu të lashtë të cilit i është kërkuar të formulojë kodet e ligjet nga sovrani Hamurabi (“Letër Hamurabit”), po ky personazh, asket dhe filozof, e ndjen veten më lart se tundimet e botës dhe trëmbet nga roli i gjykatësit të vëllezërve të vet që i ka ngarkuar një mbret.

Mbase ky hero i lashtë i paraprin ungjillit të mëshirës së Krishtit. Ai i kundërvihet krizës së sotme të vlerave, arbitraritetit të ligjeve të shkruara, shembjes së ligjeve etike të pashkruara.

Heroi lirik i poezisë së Bejkos është zakonisht tepër njerëzor, dashuron dhe vuan me intensitet të veçantë, mediton dhe kërkon vetmi-në dhe njëkohësisht e vuan si dënim, është i aftë edhe për rebelim dhe urrejtje, siç kemi vënë re.

Përveç kësaj në poezinë e Bejkos ndihet një prani që mungon te disa poetë bashkëkohës si poeti tepër origjinal Frederik Rreshpja, prania e Perëndisë, e një Perëndie që dënon, po edhe ringjall si vëmë re në poezinë “Mbretëria sovrane e drurit” ku un-i lirik ngjan si i çnjerëzuar (Pandjeshëm si dru, memec/ pa shprehje si dimërit një dru/ kokëmushkë në hajvanllëk si dru;/ tharë në inde e gjak si dru,/ pa limfë …/… i lakuar, i/ drithmuar rrënjësh si dru”) që mandej të lindë përsëri: “Një ditë çela / fytyrë, duar, trup njerëzor… në njerëzi u ktheva/ … i falem Jehovait/. Ai u dha fund ditëve të mia prej druri”.

Kjo ringjallje mbase simbolizon vdekjen në të gjallë të qenieve njerëzore në atmosferën e diktaturës që kanë lulëzuar prapë në saje të dëshirës së pashuar për një jetë të lirë, përmes një mrekullie hyjnore që e bëri të mundur shpresa.

Në faunën e botës poetike të Bejkos bëjnë pjesë delet, simbol butësie dhe pafajësie që e lidhin un-in lirik me fëmijërinë dhe vendlindjen (Dele të palëvizura…/ si të qepura fort në tokë/ … shkëmbinj të lashtë?/ Një grusht farë…. thërmija buke) në poezinë “Delet në dimër” dhe disa kafshë që mishërojnë metamorfozat e brendshme të poetit, gjarpëri (“Gjarpri”) simbol ambivalent ndryshueshmërie dhe urtësie që pasqyron shkrirjen e heroit lirik me natyrën, me botën shtazore që ka pafajësinë e instinktit dhe gjithashtu me hyjni të lashta si Nënat, simbol i pjesës më të brishtë të shpirtit të poetit, pra shtazorja dhe hyjnorja si pjesë të botës njerëzore; çuditërisht edhe gomari që un-i lirik ndjen brenda vetes (“Gomari nën lëkurë”), simbol i dobësisë dhe budallallëkut njerëzor (Këtu patosi lirik shndërrohet në patos komik dhe satirik).

Zogjtë e ndjekin poetin në tërë rrugëtimin e tij krijues, si simbol pafajësie dhe brishtësie. Një vend të veçantë kanë kuajt e egër, simbol të aspiratës së përhershme për liri.

Bota bimore në poezinë e Bejkos është e pasur me lule e fruta që thirren në emrin e vet konkret si molla me freskinë dhe ëmbëlsinë e vet dhe ngarkesën e vet me një sensualitet të shëndetshëm ndonëse tundues, qershia që shfaqet në të dyja fazat e krijimtarisë së Bejkos, me lëngun e vet të gjallë jetësor që jep shijen e dashurisë dhe të rinisë, lulet e kumbullave dhe të bajameve me finesën, delikatesën, brishtësinë, ngjyrat tepër të holla dhe paradoksalisht guximin për të sfiduar acarin, pjesë integruese të peisazhit shqiptar, dhe njëkohësisht simbol të finesës dhe delikatesës së poezisë së Bejkos dhe gjithashtu të heroizmit të heshtur të heroit lirik/poetit.

Janë të pranishme dhe vreshtat dhe ullishtat, tipike për pejsazhin shqiptar, të lidhura megjithatë edhe me punën aktive të poetit protagonist që është i aftë si për të mbjellë ullinj (Mbjell ullinj). si të hedhë farën e poezisë, një poet që nuk e mohon thelbin e vet fshatar, ndonëse e do edhe qytetin.

Në marrëdhënien e poetit me natyrën ekziston një dialektikë objektiviteti dhe subjektiviteti, veprimtarie dhe soditjeje që ndërthuren. Natyra për poetin s’është kurrë armike siç ndodhte me natyrën njerkë të poetit italian të shquar Leopardi, është hera-herës nënë dhe dashnore si edhe hapësirë për t’u shndërruar. Është në më të shumtën e rasteve objekt admirimi dhe dashurie.

S’është një natyrë e idealizuar, poeti pasqyron edhe rreptësinë e saj objektive të dimrit dhe të vapës (“Është dimër, mikja ime”, “Barbaria e vapës”), po kjo rreptësi përballohet stoikisht, burrërisht.

Në spektrin kromatik të gjithësisë poetike të këtij autori, krijues të një poezie sui generis mbizotërojnë dy çifte antitetike ngjyrash e bardhë – e zezë dhe e kuqe – e hirtë që shprehin lëmshin e kontradiktave në vizionin e jetës së Sadikut, përleshjen midis dritës dhe errësirës, revoltës dhe rezinjacionit, individualizmit dhe solidaritetit.

Krijimtarinë poetike të Bejkos e mbajnë më këmbë si dy shtylla dy elementë të rëndësishëm në antitezë me njeri-tjetrin, dashuria në formën e vet të dyfishtë të Erosit dhe agapes dhe ndjenja e vetmisë.

Dashuria në poezinë e sotme të këtij autori s’e ka më ngarkesën e gëzueshme dhe jetësore të poezisë “Është deti”, po një ngarkesë tepër njerëzore që madje pikon dhimbje. Është dashuria për shoqen e jetës.

Duhet thënë se Sadik Bejko është nga poetët e rrallë që i këndojnë dashurisë bashkëshortore. Ai pikturon me një penel të hollë portretin e gruas në një varg sintetik “Gruaja ime, sy prej loti, sy prej qumështi”. Ai sheh metamorfozën e “gruas foshnjë” në vajzëri “si tokë e njomur me lule” në “pemë të fortë”, në “statujë” që lartohet në tërmet.

Poeti i pat kënduar edhe një dashurie eterike që i ngjante pikave të vesës (“Lot në të aguar”), dashurisë së parë që nuk arriti të realizohej dhe mbeti e pastër, e kulluar, kujtim i ndritur i siluetës së hollë të vajzës dhe i lotëve të saj të çiltëra fëmijërore.

Po dashuria për poetin shprehet edhe në kultin e bukurisë, kultin e bukurisë fizike që metamorfozohet në shpirtërore. Dashuria për poetin në ndonjë rast evokon shëmbëlltyra biblike (“Mos më këndo në mbrëmje, Magdalini”), ose Sulamitja, tepër e bukur (“Këngë të Salomonit”) të cilave u jep jetë të re.

Është një dashuri që bashkon, që të lejon të kapërcesh ndjenjën – dramatike dhe tragjike – të vetmisë në disa lirika që bëjnë të dridhesh nga ankthi, të një ankthi ekzistencial.

Këto lirika pasqyrojnë dramën e njeriut modern në përgjithësi, të shqiptarit në veçanti, që kaloi nga një diktaturë e pamëshirshme në kaosin e anarkisë, në dramën e egoizmit individual të njeriut modern, të shkëputur nga natyra dhe bashkësia (Jemi bërë më të vetmuar,/ të tepërt./ Ne, halli ynë, nëna,/ gruaja, djali,/ dhe secili vetëm. Të tjetërt / Nuk ka miq,/ Nuk ka të dashur./ Ne dhe para nesh/ halli ynë i verbër/ Dhe secili vetëm./ të egër” – “Lodhja”

Megjithatë poeti pranon se “brenga” mund të jetë jo vetëm izoluese dhe shkatërruese, po edhe pastruese. (“Brenga”). Ai pohon se “brenga mund të pastrojë ajrin e planetit gjer te zemra”, që “si bleta” ajo “hap dhomëza të holla sa hojet, vë dritë/ zemrat e mbetura të orëve nga e para i kurdis”. S’është fjala as për asketizëm, as për mazokizëm, po për pranim të faktit se dhimbja njerëzore mund të zgjojë empatinë ndaj të afërmit që vuan, ndjenjën e solidaritetit.

Në poezinë e Bejkos kanë një vend të veçantë njerëzit e familjes. Në radhë të parë babai, figura e të cilit ravizohet që në fillim të krijimtarisë së autorit (vjersha “Babai” te “Rrënjët”) e në fazën e dytë të kësaj krijimtarie (Psalm për Atin), figura e një burri “të lidhur… me baltën”, që “me duart e rënda” ka “rrëzuar gurë” e “çelur burime” dhe që mrekullohet me të birin që “mori në duar librat”.

Më vonë, kur ati s’është më, ai vazhdon të jetojë në shpirtin e të birit që kujton fjalët e babait, testamentin shpirtëror të tij (Njeriu, thoshje, më parë ngre qiellin,/ më parë se mure, çati, kolona e prag) dhe e sheh babain që “u zgjat e preku qiellin” me një “fill ajër” me rrënjët në bij e bija që të rrojnë të rriten” (“Psalm”).

Nëna që dikur bashkë me babanë ishte shndërruar në “shelg të butë”, (Prindve të mi) jepet në agoninë e saj dramatike (nëna ime në krevatin e reanimacionit/ me barkun fashuar nga të shkulën lëmshin e zi… buzët zjarr, frymën gurë … sonda në stomak), si simbol i dramës së atdheut (Duruam shumë, punuam shumë, shpresuam, nënë/ e ja të gjitha mbledhur iriq te lëmshi yt i zi) në vjershën “Është Bardhë. Përtej, Nënë”.

Figura e gjyshes është si një spirancë dashurie ku kapet fort heroi lirik në terrin që rrezikon ta përpijë te “Orakuj të mbrëmjes”.

Prapëseprapë poezia e Sadik Bejkos, dramatike dhe në ndonjë rast tragjike, nuk kridhet në një pesimizëm nihilist.

Është një poezi ku mbizotëron kodi figurativ, e pasur me metafora, krahasime, epitete, simbole që ndërthuren deri në shkrirje dhe dëshmojnë për një fantazi të harlisur me të cilin e befasojnë lexuesin. Poeti i parapëlqen metaforat dygjymtyrëshe ose trigjymtyrëshe (shtylla hijeje, trarët e diellit, dete ajri, mbretëri sovrane e drurit, qiell qelq, diell guri, filigrana të kaltra mugu).

A s’është thellësisht befasuese metafora “shkëmbinj të lashtë” për delet? Fortësia e shkëmbit e bashkuar me butësinë e leshit.

Po metafora “godinë e rubintë” për zjarrin që shkrin të kuqen flakë me idenë e ndërtesës/ shtëpisë dhe gurit të çmuar?

Po a mund të përfytyrohet krahasim më delikat se ai që ndeshim te vjersha “Lumi” për të pasqyruar marrëdhënien midis lumit (simbol të natyrës) dhe dritave, vepër të njerëzve “si prind që s’do t’i zemërohet fëmija”?

Ç’të thuash për metaforën e çuditshme deri në komizëm “muret prej supe” që shpreh njëkohësisht përditshmërinë dhe meskinitetin te “Lutje rrogëtari”?

Befasues është krahasimi “një re e vogël sa një sandale vajze” ku dukuria kozmike konkretizohet, madje afrohet me kujtimin e një bukurie vajzërore.

Edhe epitetet e Bejkos janë befasuese (trëndafil petalengrohtë, boshllëk trëndafil, vdekjet e diellta).

Gjithashtu në poezinë e tij shfaqet edhe oksimori (diej të zinj) si shprehje e kontrasteve të brendshme. Madje, figura e “dheut të njomur me lule” do të mund të ngrihej në simbol të gjithë poezisë së Bejkos, e tëra e pikëzuar me lulet e figurave që sikur burojnë nga toka, figura jo të ndërtuara, të çelura.

Është një poezi vargjesh të lira që ngrihen dhe ulen me ritmin e frymëmarrjes poetike.

Bejko është nga ata poetë që refuzojnë mundësitë e mëdha që do t’u jepte rima në saje të veçorive të shqipes të pasur në tinguj, në ashpërsi dhe butësi. Këto mundësi, siç e dimë, i shfrytëzuan në shkallën më të lartë Poradeci dhe Noli, gjithashtu edhe Mjeda.

Po poeti ynë ka besim vetëm te muzikaliteti që mund t’i japin poezisë së tij ndjenja dhe mendimi. Vargu i lirë s’është për të modë, po zgjedhje.

Edhe kur në vëllimin e fundit “Psalm për Atin” poeti provon sonetin, soneti i tij është larg sonetit klasik se natyra rebele e Bejkos s’e pranon disiplinën e rreptë të rrokjeve dhe të rimës.

Sadik Bejko shkrin në poezinë e vet errësi e qartësi. Ka prerë lidhjet me poezinë popullore. Poezia e tij është elitare dhe sintetike, plot me vetëtima frymëzimi dhe analogjira.

A është hermetike poezia e tij?

Pa dyshim. Kjo poezi është “një stuhi e errët/ e qëndisur me diej të ndritshëm”, po të huazojmë një shprehje të Bodlerit, po hermetizmi i tij dallohet nga hermetizmi i Fatos Arapit dhe Frederik Rreshpjes.

E dimë se hermetizmi shqiptar lindi vonë, në një letërsi me vonesa dhe djegie etapash; atij i mungonin rrënjët dekadente – simbolike të hermetizmit italian, megjithatë qe pjellë e një diktature më e tmerrshme se diktatura e djathtë fashiste së cilës iu kundërvunë hermetikët italianë të mbyllur në kullën e fildishtë të artit, një diktaturë që synonte të asgjësonte individin, ta shkrinte me turmën dhe shfaqja e një “disidence estetike” që i kundërvihej ngurtësisë neoklasiciste të “realizmit socialist”.

Hermetizmit shqiptar iu desh në fillim të fshihej nën pelerinën e drejtimit zyrtar të “realizmit socialist”, po duke iu kundërvënë retorikës së të ashtuquajturave “tema të mëdha”, siç patëm rast të themi edhe më lart.

Poezia e Sadik Bejkos nuk shfaqi elementet futuriste të poezisë së Kadaresë, as nuk u kufizua me shfaqjet e realizmit kritik që e dallonin poezinë e Agollit. Qe më afër me hermetizmin e Fatos Arapit, po më i butë e spontan, më i qartë.

Në evolucionin e vet Sadik Bejko i qëndroi besnik vetvetes, individualitetit të vet krijues, vetëm thelloi brengën ekzistenciale, dramatizmin dhe tragjizmin, simbolizmin e figuracionit.

Poezia e fazës së fundit të krijimtarisë së tij e ka pasuruar nënshtresën mitologjike dhe biblike, i ka pasuruar teknikat shprehëse, po ruan spontaneitetin e frymëzimit. Atë e dallon një pjekuri e re dhe një zjarr rinor që s’është shuar kurrë.