Lutfi Alia: Kandavia – Treva, malet, rruga dhe tempulli Diana
Nga Dr. Lutfi ALIA, Siena – Itali
Në dorëshkrime, në kronika, në veprat historike, në vepra letrare, në hartat antike, në dokumenta kishtare, Kandavia rezulton emër treve – Candavia; emër mali – Candavii Mons (Malet e Kandavias); emër tempulli – Diana Candaviense dhe emëri i rrugës së lashtë – Via Candaviense, që fillonte në Durrës, përshkonte tërthor Epirin e Ri, kalonte përmes trevës malore të Kandavias, kalonte në Ohër e Manastri dhe pasi zbriste në Selanik, vazhdonte dhe arrinte në Bizanc.
Origjina e emrit Kandavia e trevës
Sipas historianëve dhe arkeologëve N. Ceka dhe L. Papajani: Kandavia ishte emri i lashtë i Ilirisë. [Neritan Ceka, Lazër Papajani. Rruga në luginën e Shkumbinit në kohën antike. Revista Monumentet 1971, Nr. 1, f. 43].
Sipas historianit Luigi Bossi: “Emri Kandavia është shumë i vjetër, vjen nga kohët e lashtësisë, me origjinë nga gjuhët sanskrite dhe pellazge, i ruajtur si toponim në Albania”. [Luigi Bossi. Quadro Geograficofisico e storico – politico di tutti i paesi e popoli del mondo. Edizione Carlo Bertoni, Milano 1829].
Nëse marrim në konsideratë mendimin e historianit Luigi Bossi, i cili thekson origjinën sanskrite të emrit Kandavia, duhet të pranojmë se Kandavia ekzistonte në vitin 1900 para K, pra rreth 4000 vite më parë.
Emri Kandavia lidhet me legjendën e Dardanit dhe Kandavia (Harmonia). Sipas mitologjisë, mbreti Korito i Tegea, i martuar me Elektra, e bija e Atlasit me Pleiona, kishin katër djem: Iasio, Dardani, Italo, Sikano dhe vajzën Kandavia. [Pseudo-Apollodoro, Biblioteca III, 5 e 4, 10,1].
Bokaçio shkruan se motra e Dardanit ishte Kandavia: “Huic Iasius fuit frater, esto sint qui addant Ytalum et Sycanum atque Candaviam sororem; et cum Coritho sola civitas”. [Giovanni Boccaccio. De Geneologia Deorum Gentilium. Libri VI. Tradotta ed adornata Messer Giuseppe Betussi da Bassano.1547, Ripubblicato da Edizione Gius. Laterza & Figli. Bari 1951. f. 107].
Diodor Sikulo tregon tjetër variant. Pasi lindi djalin Ytalo, Elektra pati lidhje të fshehta dashurore me Jupiterin, me të cilin lindi tre fëmijë Iasio, Dardani e Kandavia. Pas vdekjes të mbretit Korito, pretendent i fronit ishte Iasio, por Dardani ambicioz, për të zënë fronin, e vrau vëllanë Iasio. Ky akt kriminal e revoltoi popullin, që u ngrit kundër Dardanit, i cili për t’i shpëtuar ndëshkimit, mori disa anije e bashkë me Kandavian dhe me mbështetësit e tij besnikë, zbarkuan në Samothraka. Më pas Dardani zbriti në Helespont dhe trojet që i pushtoi, morën emrin Dardania. Në Helespont Dardani ndërtoi një qytet të ri dhe një kështjellë të madhe. [Diodoro Siculo. Bibliotheca Historica, libri V, f. 47- 48].
P. Peruxhino, bazuar në kronikat e Eusebio di Cesarea, ipeshkvi i Cesareas (260 – 339 pas K) [Chronicon id est temporum breviarium], thekson se ngjarjet e Dardanit dhe Kandavias, kanë ndodhur në kohën e Moisiut dhe kur në Argo mbretëronte Steleni e në Frigia mbretronte Tantalo, periudhë kohe që përkon rreth vitit 1300 para K.[Paolo Perugino. Collectiones. Trattato di Mitologia. Edizione anno 1340].
Atë kohë, Kadmo, i biri i mbretit Agenore në Tiro, ishte nisur në kërkim të motrës Europa, që e kishte rrëmbyer Zeusi. Kur arriti në Samothraka, Kadmo njohu dhe u dashurua me Kandavian, të motrën e Dardanit. Këtë lidhje dashurie e shfrytëzoi Zeusi, i cili i propozoi Kadmos martesën me Kandavian, me kusht, që ai t’i ndërpriste kërkimet për të motrën Europa. Kadmo e pranoi këtë kompromis dhe u martua me Kandavian. Në dasmën e tyre, Zeusi dërgoi 12 hyjnitë e Olimpit. [Pierre Grimal & A. R. Maxwell-Hyslop, The Dictionary of Classical Mythology, 1996, p. 230]. [Roberto Calasso. Le nozze di Cadmo ed Armonia. Milano, Adwlphi, 1991, pp. 20-280].
Kur Samothraka u shkatërrua nga Dionisi, Kadmo me Kandavian dhe fëmijët, u detyruan të ikin e pas një udhëtimi mundues, arritën te fisi ilir i Enkelejve, i cili atë kohë ishte në luftë me fiset fqinje. Gjatë lutjeve të enkelejve në tempull, orakulli u tha se, me në krye Kadmon, do ta fitonin luftën dhe atëhere populli e emëroi komandant të ushtrisë dhe pas fitores, Kadmo u bë sovrani i Enkelejve. Në nderim të kontributit të Kadmos, trevën veriperëndimore të mbretërisë të Enkelejve e quajtën me emrin e Kandavia (Candavia – ?????????) dhe vargmalin në lindje të trevës me emrin Malet e Kandavia – Candavii Mons. [Karl Patsch. Ilirët. Viena 1923. Përkthyer në shqip nga Karl Gurakuqi. 1925]. [Maria Rocchi, Kadmos e Harmonia. Un matrimonio problematico. Roma, L’Erma di Bretschneider, 1989, pp. 21 – 30].
Në moshë të avancuar, Kadmo me Kandavia lindën një tjetër djalë, Ilirin (Illyrios). Sipas mitologjisë, Iliri u bë mbreti i fiseve Liburne, me kryeqendër Rizonin. [Francis Vian. Les Origines des Thèbes. Cadmos et les Spartes, Klincksieck, Paris 1963]. [Grimal & Maxwell-Hyslop 1996 , p. 230] [Apollodorus & Hard, 1999 , p. 103 (Libri III, 5.4)].
Historianët Wilkes, Middlton dhe Jacques, theksojnë se mbreti më i hershëm i Kandavias ishte Iliri, i cili vdiq në vitin 1225 para K. Nga kjo kohë, bashkësia e popujve të epokës të hekurit në trojet ku mbretëroi Iliri, morën emrin e tij Iliria (për grekët I????i?, për romakët Illyricum). [John Wilkes, Gli Illirici, Genova, ECIG. 1998] [John Middleton, world Monarchies and Dynasties – 1st. Edition, Routledge. New York 2015, p. 428] [Edwin Jacques. The Albanians: An Ethnic History from Pre-Historic Times to the Present, 1995, p. 124].
Ovidi, tregon një variant tjetër. Kadmo dhe gruaja Harmonia – Kandavia, të lodhur nga peripecitë dhe fatkeqësitë në fisin e tyre, e braktisën Tebën dhe shkuan në Beoci. Pas shkatërrimit të pallatit mbretëror nga Dionisi, Kadmo dhe Kandavia shkuan të jetonin në Iliri. Në ditët e fundit të jetës, Kadmo mori përsipër mëkatet dhe gabimet që kishte kryer në jetë, andaj si vetëndëshkim kërkoi të shndërrohej në gjarpër, ashtu si kishte parathënë orakulli Febo i Delfit, pasi Kadmo kishte vrarë gjarpërin gjigand (draguan). Kandavia nuk e braktisi bashkëshortin, por shkoi pas tij, duke u shndërruar në gjarpër e të dy shkuan të jetonin në thellësi të pyjeve të maleve Kandavias ilire. [Publio Ovidio Nasone. Metamorphosis: IV, 562 – 8]. [Roberto Calasso. Le nozze di Cadmo ed Armonia. Milano, 1991, p. 20 – 280].
Treva Kandavia
Në shekullin VII – V para K, Kandavia ishte provincë e mbretërisë ilire të Enkelejve; në fillim të shekullit IV para K u pushtua nga Ardianët, në gjysmën e dytë të shekullit IV para K u pushtua nga Taulantët, ndërsa në fund të shekullit III para K, u shkëput nga mbretëria e Taulantëve dhe kaloi në bashkësinë ilire të Parthinëve. [Myzafer Korkuti. Revista Pera; Viti X 2005. Nr. 2, f. 32-45].
Në vitin 168 para K, trojet ilire u pushtuan nga romakët dhe me organizimin e ri të territoreve, romakët ia ndryshuan emrin Kandavias duke e quajtur Kunavia. Senati i Republikës Romake, ashtu si bashkësive të tjera fshatare (Civitates ruralis) dhe Kandavias – Kunavisë në Epirin e Ri në Provincën Illiricum, i njohu statusin e principatës autonome, të qeverisur nga veteranët e legjioneve romake, por jo nga dinastët vendas.
Ciceroni (Marcus Tullius Cicero), në një letër dërgur Atikut më 28 maj 58 para K, e njoftonte se fillimisht donte të kalonte përmes maleve Kandavia të Epirit, por udhëtimi nëpër Kandavia ishte i vështirë, andaj pranoi këshillën e kuestorit Gneus Plancio dhe së bashku udhëtuan nëpër via militaris – rruga e ushtrisë”. (Marcus Tulli Ciceronis. Epistulae Tomus III: Epustulae ad Atticum. Oxford Classical Texts, Calderon Press 1982].
Sipas Strabonit (60 para K – 24 pas K) “Kandavia ishte treva malore e Ilirisë lindore, e banuar nga parthinët. Luftat dhe revolucionet e kishin shkatërruar atë vend, sa shume fshatra ishin shkretuar, aq sa për shumë vite nuk mundën të rindërtohen. Quod est Candavia – kjo është Kandavia dhe vargmalet në lindje quhen Candaviae Montes, ashtu dhe rruga që përshkonte trevën quhet Via Candavia. Ky rrugëkalim i lashtë, në shekullin II pas K, u quajt rruga Egnatius. [Straboni: Geographica, libri i 7°, 7,6].
Në vitin 48 para K, Jul Çezari tregon se gjatë marshimit për në Maqedoni, kapërceu lumin Emathia në Kandavian e banuar nga parthinët … praesidium que ibi Parthinorum habitat. [Julius Cesare, Commentarii de bello Gallico e bellis civilis”, lib III, p. 79. Venetis 1783].
Marcus Junnius Brutus e përmend trevën e Kandavias në letrën dërguar Ciceronit me 19 maj të vitit 43 para K, me të cilën thekson se e kishte shkruar letrën, kur u largua nga një kështjellë e Kandavias së poshtëme: ex castris ad imam Candaviam. [Clarke Martin Lowther. The noblest Roman: Marcus Brutus and his Reputationa. Cornell University Press 1981]
Seneka (4 para K – 50 pas K), tregon se ?ezari marshoi nëpër terrenet e thyera malore të Kandavias, ku kaloi lumin Emathia. [Lucius Annaeus Seneca. Tutte le opere. Dialoghi, trattati, lettere e opere in poesia. Editore Bompiani. Milano 2000].
Historiani romak Lukani (39 – 65 pas K) thekson: “Çezari marshoi drejt lindjes në rrugën e vjetër (Via Vetus), ku kapërceu lumin Emathia të Kandavia, duke kaluar nëpër terrene të thyera me male të larta e gryka të thella: “Qua vastos aperit Candavia saltus, contigit Emathiam, bello quam fata parabant. [Marcus Annaeus Lucano, Bellum civile – Pharsalia, vol. II, p. 24].
Si në antikitet dhe në mesjetë treva herë quhej me emrin e lashtë Kandavia, pas pushtimit romak përmendet me të dy emërat Kandavia – Kunavia, por shpesh quhej Kunavia, si rezulton në kronikat bizantine të Gjergj Akropolitit, kur përshkruan kufirin veriore të kësaj treve të gjërë (emensa): “Dyrrachiique negotiis compositis, in viam deducor, & Chunavia emenfa & montem, quam Malam Petram cognominant, permeans, Matem progredior, inde que Derbem appello cum universis …” [Georgii Acropolites, Historia bizantinae. Venetiis. Ex Typographia Bartlolemei Javarina. 1229, XX, 17. Doc. 39. f. 59 – 60].
Johann George von Hahn, pasi vizitoi Martaneshin në vitin 1849 shkruan: “Kjo pamje malore e Martaneshit, që është fqinje me Mollagjeshin, formon hyrjen e pjesës perëndimore të Kandavias së vjetër,”. [Johann George von Hahn. Albanesiesche Studien. Jena Verlag von Frodrich Mauke. Edit. in Wiena. 1854. f. 240].
Kandavia – Kunavia kishte shtrirje të gjërë. Kufiri verior ishte Mala Petra – Guri i Keq i fshatit Shkalla të Matit dhe në këtë trevë përfshiheshin Petralba (Guri i Bardhë), Klosi, Plani i Bardhë (Piana Bianca), Bulqiza, Martis – Martana (Martaneshi); Çermenika; në perëndim Tomadhea dhe Benda; në lindje Ternova, Gryka e Vogël; në juglindje Golloborda, Ohri (Lychnides), Pogradeci; në jug Librazhdi (Liberars), Qukësi, Prrenjësi, Bërzeshta, Mokra; në jugperëndim Mollagjeshi, Labinoti, Shmili, Polisi dhe Elbasani.
Vargmalet Kandavia – Candaviae Montes
Straboni (60 para K – 24 pas K), thekson: Quod est Candavia – kjo është Kandavia dhe vargmalet në lindje quhen Candaviae Montes – Malet e Kandavia. [Straboni: Geographica, libri i 7°].
Plini i Vjetër (23 – 79 pas K), duke përshkruar Kandavian, tregon “Malet Kandavia shtrihen 78 milje në lindje të qytetit Durrësit”. [Gaius Plinius Secundus: Naturalis Historiae, Libri 3, 23. p. 26].
Vargmalet Kandavia shtrihen në lindje të trojeve të Parthinëve ndërmjet lumit Mati dhe Drini i Zi, fillojnë me malin e Bardhë në Bulqizë (Mons Bianca), vazhdojnë me malet e Lopës, Dhoksit, Gretës, me vargmalet në lindje të lumit Shkumbin me malet e Shebenikut, të Bërzeshtës, Prrenjësit, Pishkashit, të Qaf Thanës dhe përfundojnë me malin e Thatë dhe Malin Bagora në jugperëndim të Pogradecit, me kufirin jugor trojet e fiseve Dasarete, si e përshkruan Ana Komnena në vitin 1148 në veprën “Alessiade”. [Anna Comnena, Alessiade. Ediz. italiana 1846 – 1849, Biblioteca Laurenziana Firenze pag. 120].
Rruga Kandavia – Via Candaviense
Në antikitetin para romak, rrugëkalimi që niste në Durrës dhe përshkonte tërthor Ilirinë, fillimisht njihej me emrat Rruga e Vjetër (Via Vetus) dhe Rruga e Ushtrisë (Via Militaris, si tregon Ciceroni), ndërsa nga shekullit II pas K, romakët e quajtën Via Egnatia (Rruga Egnacia), me emrin e Gnaeus Egnatius, konsulli romak i Maqedonisë, i cili drejtonte punimet e kësaj rruge të lashtë transperandorake. Rindërtimi i kësaj rruge filloi në vitin 146 para K dhe përfundoi në shekullin II pas K dhe ishte e gjatë 1120 km. Ky rrugëkalim pasi përshkonte tërthor Epirin e Ri, kalontë në Ohër, arrinte në Manastir (Heraklea Lynkestidos), zbriste në Selanik dhe përfundonte në Bizanc. [Michele Fasolo, La Via Egnatia I, da Apollonia e Dyrrachium ad Heraklea Lynkestidos. Istituto grafico Editoriale Romano. II edizione Roma, 2005]
Sipas Strabonit (60 para K – 24 pas K) rruga që përshkon Kandavian quhet Via Candavia.
Në shek. II pas K, kjo rrugë u quajt Egnatia. [Straboni: Geographica, libri i 7°].
Rruga Egnazia fillonte me dy degët, njëra niste në Apolloni, tjetra në Durrës dhe pasi bashkoheshin në Clodiana (Peqini), stacioni i parë Mansio (Mansi), vazhdonte me një trase, arrinte Nimfeun dhe termat e stacionit Mansio Ad Quintum (Bradashesh), përshkonte përmes kështjellën Scampa, ku ishte Mansio i tretë. Në lindje të Elbasanit kalonte para Teqes së Mansit të sotëme, ku ngrihej një tjetër stacion Mansio; vazhdonte në bregun e majtë buzë lumit Shkumbin (Genesis) dhe nëpërmjet urës me harqe (aktualisht quhet Ura e Haxhi Beqarit), kalonte djathtas, ngjitej shpatit verilindore të Polisit dhe më pas zbriste në stacionin Grandavia, që përkon me Rrafjet e Spatharit të sotëm, ku ndodhej një stacion tjetër Mansio. Traseja e rrugës Egnacia arrinte në stacionin Tres Tabernas (Qukësi – sipas Burdigala), që ishte tip bujtine, më tej vazhdonte dhe arrinte stacionin Pont Servilio (Uraka e sotme), ngjitej shpatit të malit, kalonte anash Përrenjësit, përmes fushës së Domozdovës dhe arrinte stacionin Glaudanon në Qafë Thanë e në vazhdim zbriste në Ohër (Lychnidòs) dhe vazhdonte për në Manastir (Heraklea Lynkestidos).
Emri Mansio (në shumës Mansiones), është latinisht Mansus, që do të thotë ndalesë, bujtinë, pra Mansio ishin stacione shërbimi, të ngritura në distanca 12 – 18 milje larg njëri tjetrit gjatë rrugës Egnacia. Në periudhën perandorake Mansio shërbenin si stacione poste, ku udhëtarët pushonin dhe ndërronin kuajt, për të ndjekur rrugën deri në Bizanc. Ndërmjet dy stacioneve Mansio dhe në vartësi të terrenit ishin Mutationes, ndërtesa me destinacion ndërrimin e kuajve dhe shërbime restoranti (Taverna), si ai në Qukës, i quajtur Mutationes Tres Tabernas. Ekzistenca e Mansio në rrugën Egnacia, është ruajtur në toponomastikën e trojeve të Kandavias së lashtë, ku rezultojnë disa toponime Mansi, duke filluar nga Mansi i Durrësit, Mansi në Klodiana e në vazhdim Mansi në dalje të Elbasanit, me toponimin Rrapi i Mansit, me lëndinën hiroshe ku elbasanasit festojnë ditën e verës dhe më Manset në Babje, në Qukës, në Prrenjës, në Qaf Thanë, në Ohër, në Manastir etj.
Me shthurjen e sistemit skllavopronar dhe pas shkatërrimeve që shkaktuan dyndjet barbare në shekujt IV – VI pas K, rruga Egnacia e humbi rëndësinë e saj ekonomike dhe strategjike, pra e humbi rolin, që historia i pati njohur asaj gjatë periudhave të herëshme ilire dhe më pas gjatë sundimit të romakëve.
Tempulli Diana i Kandavias. (Dianae Augustae Candaviensis)
Banorët e Kandavias së lashtë ishin pagan dhe nderonin hyjnitë e veta në tempuj të shumtë, ndër të cilët ishte dhe tempulli i Thana/Zana, hyjnesha e pranverës. Në periudhën helene tempuj e Thana/Zana ilire nuk u shkatërruan, por u përshtatën hyjneshës helene Artemise. Edhe romakët nuk i shkatërruan tempujt e Thana-Zana, as tempujt e Artemisës, por i përshtatën hyjneshës së pranverës Diana romake. Historiani R. Del Ponte thekson: “Gjatë sinkretizmit fetar në periudhën e Romës imperiale, hyjnesha Diana u identifikua me hyjnitë femëra orientale, dukuri që ndodhi dhe me ilirët”. [Renato Del Ponte. Capitolo V: Nostra signora delle selve, in opera “Dei e miti italici” Genova, ECIG, 1985, pp. 159 – 197].
Eruditi Eqerem Çabej duke analizuar lidhjet ndërmjet Zanës ilire me Dianën romake ka thënë: “Diana romake u shtri në Iliri, përmbi perëndeshën e vendit Zana, e cila i ngjante asaj dhe i dha emërin e vet“.
Vështruar në këto aspekte kuptohet se gjatë proceseve të romanizimit të ilirëve dhe të sinkretizmit fetar, romakët emrin Thana/Zana, e zëvendësuan me emërin Diana. Krijimi i kultit dhe rritja e hegjemonisë të hyjneshës Diana ndër fiset ilire të Parthinëve, dëshmohet me tempullin e famshëm të Diana në Kandavia.
Një ndër dokumentat e rëndësishme që dëshmon për ekzistencën e këtij tempulli është Tabula Peutingeriane e shekullit III – IV pas K, ku tempulli Ad Dianam Candaviense, vendoset në lindje të Skampës (Elbasanit), majtas lumit Genesis (Shkumbini), në stacionin VIII të rrugës Egnacia. [Annalina Levi e Mario Levi. La Tabula Peutingeriana in scala 1 : 1. Edizione Edison 1978] [Ciurletti G, Tabula Peutingeriana. Codex Videbonensis, Trento. U.C.T, 1991]
Njoftimin e parë për këtë tempull e dha austriaku Von Camillo Praschniker, i cili në vitin 1916 zbuloi një pllakë mermeri me mbishkrimin Ad Dianae Augustae Candaviensis – tempulli i të Madhërishmes Diana i Kandavias. Për këtë zbulim Praschniker shkruan: “Votivara aus vv’eißem Marmor, oben und links alter Bruch, der rückwärtige Teil vom Finder abgeschlagen. Gefunden knapp am linken Ufer derMoraca, unweit des Hauses Milo Stamatovic, zusammen mit zahlreichem, von der römischen Brücke stammenden Steinmaterial. Höhe 67 cm, Breite 42 cm, Dicke 14 cm. Diese Weihung an die Diana Augusta Candaviensis steht augenscheinlich mit der Candavia … Një përkushtim në mermer të bardhë, në këndin e sipërm majtas ka një thyerje, si dhe dëmtime në faqen e pasme. Këtë bllok mermeri e gjetëm në bregun e majtë të Moraça, jo shumë larg shtëpisë të Milo Stamatoviç, ku gjetëm dhe materiale të tjera prej guri pjesë të urës romake. Pllaka e mermerit ka lartësi 67 cm, gjërësi 42 cm, trashësi 14 cm. Ky dedikim për Diana Augusta Candaviensis lidhet padyshim me Candavia”. [Von C. Praschniker und A. Schober. Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro. Wien. In Komission Bei Alfred Holder. 1919, pp. 20 – 80].
Camillo Praschniker e deshifroi dhe e plotësoi mbishkrimin e gdhendur në pllakën e mermerit ku krahas emrit Diana Augusta Candaviensis, është dhe emri Titus Flavius, çka sugjeron se ky tempull ishte ngritur kur Perandor i Romës ishte Titus Flavius Vespasiano (39 – 81 pas K).
Dian (ae)
Augustae
Candavie(n)si
T(itus) Fl(avius)
Dionysi D(onum) P(osuit).
Në frazën e fundit theksohet: “Aty hyjnia Dionisi vinte dhuratat” [Dionysi D(onum) P(osuit)].
Ku ngrihej tempulli Diana i Kandavias?
Kjo pyetje ka munduar arkeologët, historianët, albanologët, etnologët, antropologët, gjeografët, të cilët janë munduar të identifikojnë vendin e saktë ku ngrihej ky tempull i famshëm iliro-arbëror, madje kanë shtruar pyetjen: A ishte vetëm një tempull, apo ishin disa tempuj të dedikuar Dianës në trevën e gjërë të Kandavias?
Vijon në numrin e ardhshëm…