Tri ese nga Astrit Lulushi

Ngjyra të rreme

Intelekti, forca, pushteti – shpesh të përçarë – vetëm në një periudhë të historisë u bënë bashkë. Dija greke, forca ilire dhe pushteti romak u bënë baza e perandorisë që la gjurmë në qytetërimin e sotëm. Popujt e rajonit kanë një faqe, një racë. Grekët, ilirët, romakët nuk ishin “të zinj” në kuptimin modern të fjalës. Por nuk ishin as të bardhë fare.

Sidoqoftë, fotografia flet sa një mijë fjalë – po të shihen disa busteve të rikrijuara. Shumica e perandorëve romakë ishin të bardhë. Po të krahasohen me grekë, italianë dhe shqiptarë të sotëm, ata janë njësoj.

Por nuk ishin domosdoshmërisht të gjithë të ngjyrës së bardhë si pikturat anglo-saksone të Etërve Themelues të Shteteve të Bashkuara. Disa prej tyre, me të vërtetë, kishin një çehre më të errët, por të gjithë ishin “të bardhë”, të paktën sipas standardeve moderne.

Për fat të keq, grekët nuk i pikturuan statujat e tyre, kështu që nuk mund të marrim modele 3D me ngjyra nga bustet greke, siç mund të marrim nga bustet romake. Por kemi mozaikë grekë, ilirë dhe maqedonë (Aleksandri është një prej tyre).

Grekët dhe ilirët e lashtë edhe pse më të zeshkë se romakët, ishin “të bardhë” – nëse një gjë e tillë ekziston (shkencërisht, nuk ekziston asnjë). Dy njerëz nuk kanë të njëjtën ngjyrë të lëkurës dhe asnjë nuk mund të përshkruhet me saktësi si lëkurë “e bardhë” – ngjyra në përgjithësi varion nga një e verdhë shumë e lehtë ose kafe – kaq e lehtë, sa është pothuajse e bardhë – në një kafe shumë të errët, sa është pothuajse e zezë. Askush nuk ka lëkurë vërtet “të bardhë”, as dikush nuk ka lëkurë që është me të vërtetë “e zezë”. Në fakt, lëkura e shumicës së të gjithëve do të përshkruhej si “e nxirë” ose “kafe”.

Duhet të theksohet, megjithatë; në lashtësi, raca nuk shihej si identifikuese, por përkundrazi kishte një kuptim të përgjithshëm të “grek/romakut” dhe “barbarit”. Shumica e amerikanëve sot (anglo-amerikanët, gjermano-amerikanët, franko-kanadezët, portugezo-amerikanët, spanjo-amerikanët, shqiptaro-amerikanët, ruso-amerikanët, skocezo-amerikanët, etj.) do të konsideroheshin “barbarë” në lashtësi.

Notim

Transnate – për të notuar – fjala latine për ‘not’, natare, shfaqet në fjalor në një grusht fjalësh të përshtatshme ujore, përfshi natyrë. Akti i notit, ndërkohë, quhet natation, ndërsa uji që nuk mund të kalohet me not është i panotueshëm. Dhe kur banon diku midis këtyre të dyjave është fjala transnate, një fjalë e shekullit të XVII që do të thotë “të kalosh me not”.

Më 3 maj 1810 anglezi Lord Bajron përfundoi notin e tij të famshëm përtej Dardaneleve, shtrirje 4 milje e ujit që ndan anën evropiane të Turqisë nga ana aziatike, Anadollin. Ai kishte vendosur të provonte kalimin duke imituar Leander, personazhin legjendar nga miti grek që supozohet se notonte Hellespontin çdo natë për t’u takuar me të dashurën e tij. Bajroni ishte njëzet e dy vjeç në atë kohë dhe nuk ishte ende i famshëm për poezinë e tij dhe as, për këtë çëshje, por më vonë përjetësoi përvojën në një poezi, shkruar pas kalimit me not nga Sestos në Abydos:

“I mjerë modern i degjeneruar,

Në muajin e gëzueshëm të majit,

Me gjymtyrët që shtrihen të zbehta

Mendoj se sot kam bërë një vepër”.

Një kopje e Parthenonit

Parthenoni – tempulli i lashtë i ndërtuar në Athinë, mes viteve 447 dhe 432 pes – është një nga monumentet më të famshme në botë. Mendohet se është ngritur mbi themelet e një tempulli pellazg, të cilët kishin jetuar aty para ardhjes së fiseve greke rreth viteve 800 pes.

Pak njerëz e dinë se një kopje në shkallë të plotë e Parthenonit të ndërtua në mbarë botën ndodhet në Nashville, Tennessee, për të festuar Ekspozitën e 100 vjetorit të shtetit në 1897. Nashville kishte fituar pseudonimin “Athina e Jugut” për shkak të angazhimit të saj për kulturë dhe arsim të lartë, dhe zgjodhi të nderonte emërtimin duke rikrijuar një nga monumentet më të famshme të Greqisë së lashtë.

Në atë kohë, Parthenoni në Greqi kishte rënë në gjendje të keqe dhe organizatorët në Tenesi synonin ta riprodhonin ndërtesën ashtu siç dukej në kulmin e saj. Guri i parë u vendos në 1895 dhe u punua dy vjet për të ndërtuar shtyllat e shumta dhe veçoritë e tjera të tempullit 65 metra të gjatë. Ndërsa pjesa e jashtme e tempullit përfundimtar ishte një kopje e saktë, pjesa e brendshme e ndërtesës kishte një plan urbanistik të ndryshëm nga Panteoni grek dhe u përdor për të ekspozuar shumë piktura dhe skulptura që u blenë për ekspozitën.

Fillimisht, Parthenoni në Nashville u ndërtua duke përdorur materiale të përkohshme dhe plani ishte që ai të shkatërrohej pas ngjarjes. Megjithatë, ishte ndërtesë e dashur nga vendasit, kështu që qyteti vendosi të rindërtojë pikën referuese me materiale të përhershme. Struktura u rihap në vitin 1931, megjithëse i mungonte ende një veçori origjinale e rëndësishme: statuja 13 metra e lartë e perëndeshës Athena, që i ishte kushtuar Partenoni origjinal. Nashville porositi punën për statujën në vitin 1982 dhe ajo u përurua në vitin 1990. Në vitin 2002, shtatoria u praruar dhe u pikturua, duke i shtuar prekjet e fundit kopjes.