Dy ese nga Astrit Lulushi

Skithët

Të gjithë popujt kanë histori të dyfishtë, një në dritën e fakteve të reja dhe tjetra e vjetër e lashtë. Shqiptarët në internet thonë se pellazgët janë të parët e tyre, dhe kritikojnë Akademinë e shkencave që nuk ka ndryshuar thuajse asgjë nga qëndrimi mbi prejardhjen e shqiptarëve dhe gjuhës së tyre, për të cilën akademikët thonë se është kryesisht e marë hua.

Duke ngulur këmbë në këtë teori që i përket kohës së regjimit komunist, ku liria e mendimit dhe fjalës ishin zero, shumë nuk i besojnë dhe i shohin të politizuara. Autorët padashje ushqejnë idenë serbe se shqiptarët janë të ardhur vonë ose me origjinë sllave, që u përzihen me të ardhur të tjerë të ndryshëm.

* * *

Edhe turqit në internet po përpiqen t’i paraqesin skithët e lashtë si turq. Duhet thënë si parakusht, se ekzistojnë edhe mendjet e atyre që kundërshtojnë nocionin e skithëve si një komunitet gjërësisht turk. Gabimi i tyre fillestar qëndron në supozimin se kufijtë e lashtë ishin të fortifikuar me gardhe teli, miniera dhe porta doganore të ngjashme me standardet e sotme, duke e bërë të vështirë hyrjen ose daljen. Bëhet e qartë se kontrollimi i komuniteteve shumë të lëvizshme dhe të shpejta si Scythët ishte i pamundur me teknologjinë e asaj epoke.

Një keqkuptim tjetër është besimi i tyre se asnjë dokument i shkruar nga turqit nuk ka ekzistuar deri në daljen e tyre. Skithët paraprijnë shfaqjen e turqve me disa shekuj. Arkeologët, duke ndërmarrë detyra përtej aftësive të historianëve, filluan të krahasojnë artefaktet e zbuluara për të kapërcyer boshllëqet historike.

Skithët, me një mënyrë jetese nomade, blegtori dhe angazhim në rrugët e lashta tregtare, shfaqën tipare dalluese tipike për popujt turq. Stili i tyre i artit, i ndikuar nga kulturat e Azisë Qendrore dhe Siberisë, bën jehonë në kulturat aktuale turke. Një strukturë komplekse sociale dhe politike, që i ngjan koncepteve turke, i shton peshë argumentit, ndërsa ngjashmëritë gjuhësore dhe mbishkrimet runike në rrobat e tyre lënë të kuptohet më tej ndikimet turke. Për shembull, disa fjalë skite, si kara (e zezë), kam (gur) dhe tark (e mprehtë), janë si fjalët turke Kara, Kam dhe Turk.

Tekstet kuneiforme nga Suza në Iran, duke përdorur fjalë turke, përputhen me teorinë se skithët janë një komunitet turk. Një mbishkrim enë skithe në Kazakistan, me 26 shkronja, të shkruara qartë në gjuhën turke, dëshmon përkatësinë e tyre gjuhësore.

Praktikat fetare të skithëve, duke përfshirë animizmin, shamanizmin dhe adhurimin e paraardhësve, janë paralele me ato të popujve turq. Ata besonin në një perëndi suprem të qiellit (Kok), metaforë e trurit që udhëheq trupin. Ata praktikonin gjithashtu rituale të tilla si flijimi i kafshëve, tumat e varrimit dhe adhurimi i zjarrit. Këto besime dhe praktika fetare janë të krahasueshme me ato të popujve turq në lashtësi.

Relievet e Naqsh-i Rustam nga persët, që përshkruajnë skithët ndryshe nga iranianët, si persët, medët dhe baktrianët, nënvizojnë klasifikimin jo-iranian të skithëve nga Persianët.

Zakonet dietike të skithëve, si shmangia e derrave, përputhen me zakonet turke, duke sfiduar justifikimet e pastra ekonomike për mosrritje të derrave në stepa. Teknikat e mumifikimit në varrosjet skithase bëjnë jehonë në komunitetet turke dhe varret selxhuke. Herodoti përmend se “pas mumifikimit të khanëve të vdekur të skithëve, mbreti u fut në një karrocë dhe u fut në mes të njerëzve dhe gjatë kësaj zie, njerëzit rruanin kokën. Më vonë, khani vendoset në një varr të madh dhe varroset me gjërat e tij. Është e mundur të shihet e njëjta ceremoni zie e vizatuar nga Herodoti në ceremoninë e varrimit të Bilge Kagan, sundimtarit të shtetit Gokturk”.

Prejardhja e Herodotit e skithëve nga Targitai lidhet me emrat turq si Targutay dhe Turgut, duke përforcuar rrënjët e tyre turke. Më interesant është se në Turqi ka mijëra njerëz me këtë emër. Të famshëm në histori janë ish-presidenti turk Turgut Ozal, Turgut Alp, i cili kontribuoi në krijimin e Perandorisë Osmane dhe marinari i famshëm turk Turgut Reis.

Paralelet midis epikave dhe praktikave skite dhe turke, të tilla si vëllazëria e gjakut, mbështesin më tej pretendimin.

Personazhi i Alpoxay of Scythia është pothuajse i njëjtë me Alpamish ose Alp Tunga në epikat turke. Alp përdoret ende në turqisht si titull në kuptimin e heroit dhe trimit. Ka gjithashtu ngjashmëri midis legjendës së origjinës së skithëve nga Herodoti dhe eposit të Alpa-mishit. Në legjendën e dytë, në të cilën skithët thuhet se kanë prejardhje nga rrënjët e Herakliut; kushdo nga djemtë e Herakliut mund të tërheqë harkun e lënë nga Herakliu do të qëndrojë në tokën ku ai ka lindur.

Ka gjithashtu ngjashmëri të mëdha midis eposit “Bijtë e të verbërve” të transmetuar nga Herodoti dhe eposit Koroglu të turqve.

Si Herodoti ashtu edhe historiani i lashtë Lucianos përmendin përhapjen e praktikës së Vëllazërisë së Gjakut te Skithët. Edhe pse ky aplikim është i ndaluar në Islam, ai u praktikua gjerësisht në të gjitha komunitetet turke, greke, shqiptare deri vonë.

Zbulimi i Njeriut me fustanellën e Artë në rrënojat e Esikut skith, pasqyrohet në traditat e prodhimit të armaturës, duke theksuar lidhjen kulturore.

Mjeshtëria në kontrollin e kuajve ndikoi në stilin e veçantë të veshjeve me fustanellë, duke siguruar një avantazh ushtarak.

Shkathtësia e skithëve e përpunimit të metaleve, e pranuar nga Eskili në Prometheus Bound, thekson përpunimin e mineraleve.

Rreth kohës së Herodotit, familja mbretërore skithe u martua me grekët. Në vitin 339 pes, sundimtari Ateas u vra në moshën 90 vjeçare ndërsa luftonte me Filipin II të Maqedonisë. Komuniteti skith u shkatërrua përfundimisht në shekullin II pes, Palakus ishte sovrani i fundit emri i të cilit është ruajtur në histori.

Stinë pashoqe

Asnjë stinë tjetër nuk na magjeps si vjeshta, me sixhadenë e saj madhështore të ngjyrave dhe spektaklit. Ka diçka magjike në mënyrën se si gjethet ndryshojnë nga njëngjyrëshe të verës në një gamë të gjallë me të kuqe, portokalli dhe të verdhë në vjeshtë.

Kërcitja e lehtë e gjetheve nën këmbët tona krijon një kolonë zanore qetësuese ndërsa rrezet e diellit të artë lajnë gjithçka që prek në një shkëlqim të butë eterik. Në poezinë e saj “Stina e qelqit”, Yoko Ono kujton me elokuencë: “Vjeshta kalon dhe kujtohet nderimi”.

Vjeshta është kohë transformimi, kujtesë prekëse e të korrave të bollshme dhe natyrës ciklike të jetës. Është stinë e pakrahasueshme; na inkurajojnë të ndalojmë dhe të shijojmë kënaqësitë e thjeshta të stinës: zjarret komode, ushqimet e përzemërta, shoqërinë e familjes dhe miqve dhe shkëlqimin e hollë e kalimtar i botës me tone të çmuara rreth nesh. Është një ditë e bukur vjeshte e shndritshme, me ajër si musht dhe një qiell aq blu sa mund të mbytesh në të.

“Sa të zgjasë vjeshta, nuk do të kem duar, kanavacë dhe ngjyra të mjaftueshme për të pikturuar gjërat e bukura që shoh”, shprehej Van Gogh

Jeta fillon nga e para kur bëhet e freskët në vjeshtë. Era ngrihet dhe mijëra e mijëra gjethe të verdha të fikut këputen nga mbështetja e tyre dhe derdhen nëpër qiell. Gjethet e vjeshtës nuk bien; ato fluturojnë, marrin kohën e tyre dhe enden në këtë, është shansi i tyre i vetëm për të fluturuar. Ka një ftohje të dukshme në ajër tani dhe gjethet e lagura janë kudo – në oborre, në trotuare, në rrugë, të mbërthyera në makina. Duket sikur bota ishte e mbuluar me një kore me sheqer, kafe dhe kanellë përzier. Rrapi me kreshtë të kuqërremtë, dhe hiri i bukur, i lëmuar, me gjethe, duken si fytyra të njohura miqsh të vjetër.

Vjeshta digjet shkëlqyeshëm, një flakë rrjedh nëpër male, një pishtar hidhet mbi pemë. Të rrumbullakëta dhe të ëmbla, mollët skuqen në degët e ngarkuara dhe qiejt mbajnë një qartësi më të thellë blu. Të gjitha jetët që kemi jetuar ndonjëherë dhe të gjitha jetët që do të jenë, janë plot me pemë dhe gjethe që ndryshojnë. Shfaqen hardhitë e varura, ndërsa era rreth tyre hidhërohet; zemra e vjeshtës duhet të jetë thyer këtu, dhe ka derdhur thesarin e saj mbi gjethe. E mbaj mend siç kujtohen gjithmonë ditët e tetorit, pa re, me shije panje, ajri i artë dhe aq i pastër dridhet. Xhorxh Eliot shprehej:

“Vjeshtë e shijshme. Kur ikën, shpirti i lidhur me të dridhet; po të isha zog do të fluturoja nëpër tokë duke kërkuar vjeshta të njëpasnjëshme”.

Rri pranë zjarrit dhe mendoj për të gjitha ato që kam parë, për gjethet e verdha dhe për thashethemet në vjeshtë që ishin me mjegullën e mëngjesit dhe diellin e argjendtë dhe flladin mbi flokët. Rrapi përballë pragut të derës digjej si një pishtar gjigant i kuq. Lisat përgjatë rrugës shkëlqenin në të verdhë dhe në bronz; fushat shtriheshin si një qilim xhevahiresh; kudo që ecja ngjyra bërtiste dhe era këndonte rreth meje.