BEQIR META: SHKOLLAT E MINORITETIT GREK NË VITET 1925-1930
Zhvillimi i arsimit në zonën e minoritetit grek dhe problematikat
Minoriteti grek ruajti dhe konsolidoi shkollat në gjuhën amtare. Këto shkolla kishin funksionuar gjatë periudhës së Perandorisë Osmane dhe statusi i tyre thuajse mbeti i pandryshuar gjatë më se dy dekadave të ekzistencës së shtetit shqiptar. Me Deklaratën e përfaqësuesit të shtetit shqiptar në Lidhjen e Kombeve, Fan Noli, më 2 tetor 19211 këto shkolla fituan një status ndërkombëtar sipas parashikimeve të traktateve të Lidhjes për minoritetet kombëtare. Shteti shqiptar në vitet 1921-1924 i respektoi angazhimet e veta që përcaktoheshin në këtë Deklaratë, madje lejoi që ajo të tejkalohej në disa aspekte nga minoriteti përsa i përket funksionimit të shkollave të tij. Në fillimet e regjimit të ri politik të A. Zogut, shkollat greke funksiononin rregullisht, ashtu si dhe në periudhën e mëparshme. Ekzistonin dy kategori shkollash: shkollat shtetërore ose qeveritare, të cilat financoheshin nga qeveria shqiptare dhe shkollat private, të cilat zyrtarisht thuhej se financoheshin nga popullsia minoritare por, në të vërtetë financoheshin në fshehtësi dhe në kundërshtim me traktatet e Lidhjes së Kombeve si dhe me Deklaratën shqiptare për mbrojtjen e minoriteteve nga qarqet vorio-epirote në Greqi dhe nga qeveria greke. Madje, në kundërshtim me Deklaratën e 2 tetorit 1921, në këto shkolla në shumicën e rasteve nuk po mësohej as gjuha shqipe. Artikulli 6 i Deklaratës së Shqipërisë mbi mbrojtjen e minoriteteve i regjistruar në Lidhjen e Kombeve e obligonte Shqipërinë për t’i akorduar këtij minoriteti lehtësira për mësimin e gjuhës amtare. Por, ky obligim nuk e ndalonte aspak shtetin shqiptar të vendoste në këto shkolla mësimin e gjuhës shqipe si gjuhë e detyrueshme dhe të kërkonte që programi mësimor të mos kishte frymë antishqiptare.
_____________________
1 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi kombëtar në Shqipëri, Tiranë: Kristalina-KH, 2013, f. 559-560.
—————————————
Në gusht 1925, inspektori i Arsimit të Gjirokastrës, njoftonte se “në shkollat greke të Gjirokastrës gjuha shqipe ose nuk jepej fare ose jepet sa për sy e faqe e me tallje”. Autoritetet shqiptare aspironin që gradualisht këtë pakicë ta bënin më luajale ndaj shtetit dhe institucioneve shqiptare dhe të ecnin drejt një “shqiptarizimi” të saj, domethënë drejt adaptimit si shtetas e qytetarë shqiptarë por ndeshnin në shumë vështirësi për të realizuar këtë synim. Njëkohësisht ato konstatonin se gjendja po evoluonte në drejtim të kundërt. Kështu, në raportin e lartpërmendur thuhej se, në vend që kjo prefekturë, e cila kishte një popullsi të konsiderueshme grekofone, “të merrte nëpërmjet zhvillimit të arsimit kombëtar një fytyrë tjetër, një fytyrë kombëtare, siç i takon një shteti të gjallë e të lirë, përkundrazi ishte ruajtur fytyra e greqizmës në fuqi katrore”2. Madje, tek autoritetet shtetërore ekzistonte një shqetësim I madh lidhur me përpjekjet që po bëheshin për futjen e gjuhës greke në shkollat e katundeve shqipfolëse nën maskën e fesë3. Nga burimet dokumentare shqiptare rezulton se tendenca kryesore në vitin 1925 nuk ishte kufizimi i lirive e të drejtave të minoritetit grek, por tendenca e zgjerimit të influencës greke në zonat përreth. Kështu, Këshilli i Ministrave vendosi hapjen e një shkolle greke në Sarandë, në të cilën do të mësonin fëmijët e grekofonëve të këtij qyteti4, megjithëse më parë këtu nuk kishte pasur një shkollë të tillë. Ky vendim u kundërshtua nga pjesa më e madhe e popullsisë së Sarandës, e cila kërkonte që në atë qytet të mos hapej shkollë greke5. Mirëpo, as grekofonët e Sarandës nuk u mjaftuan me këtë lëshim. Ata kërkuan me ngulm që edhe në shkollat shqipe t’u mësohej nxënësve ortodoksë, feja në gjuhën greke6
_____________________
2 Arkivi Qendror Shtetëror i Republikës së Shqipërisë (më tej: AQSH), Fondi (më tej: F.) Ministria e Punëve të Brendshme (MPB), viti (më tej: V.) 1925, dosja (më tej: D.) 207, fl.1-2. Relacion i inspektorit të Arsimit-Gjirokastër, Jani Minga, dërguar prefekturës Gjirokastër, 17 gusht 1925.
3 Po aty.
4 Po aty, F. Ministria e Arsimit (MA), V. 1925, D. 12, fl. 47. Vendim i Këshillit të Ministrave, nr. 425, 15 dhjetor 1926.
5 Po aty, fl. 51. Kërkesë e banorëve të Sarandës drejtuar Ministrisë së Punëve të Brendshme, 16 dhjetor 1926.
6 Po aty, fl. 47.
—————————-
Në këtë situatë edhe dy katunde me popullsi vllahe, Biovizhdë dhe Vllahopsilloterë të nënprefekturës së Përmetit kishin emëruar dy mësues të gjuhës greke, duke ua paguar vetë rrogën. Por, meqë nuk kishin marrë leje për çeljen e shkollës, autoritetet e nënprefekturës e ndaluan përkohësisht funksionimin e saj7. Pas vitit 1926, si rezultat i konsolidimit të shtetit dhe regjimit politik të A. Zogut, tendencat për të zgjeruar mësimdhënien në gjuhën greke përtej zonës së minoritetit u fashitën, ndonëse përpjekjet në këtë drejtim nuk reshtën. Dhënia e gjuhës shqipe në shkollat private, siç e kërkonin ligjet për shkollat e minoriteteve, nuk bëhej pasi mungonte, si interesimi, ashtu edhe mësuesit. Shumica e mësuesve të atij qarku që merrnin rrogë nga shteti shqiptar, nuk dinin të flisnin shqip dhe nuk ishin në gjendje t’u mësonin nxënësve gjuhën shqipe8. Kështu, në katundet grekofone të nënprefekturës së Çamërisë në vitin 1927, ishin çelur 12 shkolla private në gjuhën greke. Leja ishte dhënë me kusht që ato do t’u mësonin nxënësve edhe gjuhën shqipe, por mësuesit e këtyre shkollave nuk dinin asnjë fjalë shqip. Përveç kësaj, ata po bënin një propagandë të fshehtë në katundet shqiptare përreth, si Mursia, për të tërhequr disa nxënës në shkollat greke9. Autoritetet, pasi e diktuan këtë veprim, i gjobitën prindërit e këtyre nxënësve dhe ata u rikthyen në shkollat shqiptare të katundeve të tyre10. Refuzimi për dhënien e gjuhës shqipe në shkollat private greke shkaktoi debate midis administratës lokale shtetërore shqiptare dhe pleqësive të fshatrave greke. Nënprefektura e Libohovës propozoi që, mësuesit e shkollave private grekofone të jepnin në këto shkolla vetëm mësimin e fesë meqë nuk dinin gjuhën shqipe dhe katundet të detyroheshin të emëronin mësues të tjerë që dinin edhe gjuhën shqipe11
_____________________
7 Po aty, F. MPB, V. 1926, D. 108, fl. 16. Prefektura e Gjirokastrës dërguar Ministrisë së Punëve të Brendshme, 21 shkurt 1926.
8 Po aty, F. MPB, V. 1927, D. 159, fl. 1. Nënprefektura e Libohovës dërguar Ministrisë së Punëve të Brendshme, 10 janar 1927.
9 Po aty, fl. 7. Nënprefektura e Çamërisë dërguar Ministrisë së Punëve të Brendshme, 7 prill 1927.
10 Po aty.
11 Po aty, fl. 16. Prefektura e Gjirokastrës dërguar Ministrisë së Punëve të Brendshme, 21 nëntor 1927.
———————————————
Mirëpo, këto sugjerime u kundërshtuan nga pleqësitë e katundeve grekofone12. Ministria e Arsimit këmbëngulte në zbatimin me korrektesë të legjislacionit për shkollat e minoritetit, i cili parashikote që ato të vepronin në bazë të programeve të miratuara prej saj, t’i nënshtroheshin kontrollit, mësuesit të ishin nënshtetas shqiptarë, financimi i shkollave private të bëhej vetëm me të ardhurat e fshatrave minoritare dhe jo nga burime të jashtme apo të fshehta dhe të jepej si orë mesimi edhe gjuha zyrtare, pra gjuha shqipe. Ajo udhëzonte që gjuha shqipe të mësohej në shkollat greke në klasën II, III, IV, në klasat V dhe VI do të mësohej dhe historia e gjeografia e Shqipërisë, ndërsa gjuha e mësimit në të gjitha lëndët e tjera dhe në të gjitha klasat do të ishte gjuha greke13. Strategjia që po ndiqte Ministria e Arsimit synonte që të respektonte angazhimet e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve për respektimin e të drejtave të minoritetit grek, por pa i deformuar ato në dëm të interesave të shtetit shqiptar. Ajo kishte dhënë leje për çeljen e shkollave private greke në minoritet, ndërsa për mësimin e gjuhës shqipe kishte emëruar mësues të posaçëm në disa fshatra kryesore. Ajo po vepronte në një mënyrë graduale për të mos shkaktuar pakënaqësi tek popullsia grekofone, prandaj në nëntor 1927 nuk e miratoi propozimin për largimin e menjëhershëm nga puna të mësuesve që nuk dinin gjuhën shqipe, pasi kjo masë do të çonte në mbylljen e shkollave14. Megjithë këto mosmarrëveshje midis popullsisë minoritare dhe organeve shtetërore për problemet arsimore, në aspektet e tjera, siç konstatonte edhe prefektura e Gjirokastrës, situata ishte përmirësuar. Popullsia grekofone në vitin 1927 kishte ndryshuar mjaft nga qëndrimet e vitit 1922. Shumica e saj kishte avancuar në mësimin e gjuhës shqipe dhe kishte dhënë prova të respektimit të ligjeve dhe rregullave si shtetas shqiptar, ku më i spikatur ishte rasti i zgjedhjes së një deputeti grek në vendin që kishte lënë vakant deputeti Vasil Bamiha. Popullsia grekofone kishte preferuar të votonte, sipas porosive të prefektit të Gjirokastrës, në favor të kandidatit qeveritar Harallamb Papadhopulli dhe jo sipas
_____________________
12 Po aty, F. MA, V. 1927, D. 186, fl. 1. Lutje e pleqësive të Pogonit drejtuar A. Zogut, 20 nëntor 1927.
13 Po aty, F. MPB, V. 1927, D. 159, fl. 15. Ministria e Arsimit drejtuar drejtorisë së shkollave, Gjirokastër, Libohovë, Delvinë, 7 nëntor 1927.
14 Po aty, fl. 24. Ministria e Arsimit drejtuar Ministrisë së Punëve të Brendshme, 21 nëntor 1927.
——————————
rekomandimeve që i kishin bërë konsujt e Greqisë, që të votonte për nacionalistin dhe propagandistin e njohur grek, Mihal Lezo15. Respektimi i status quo-së së shkollave greke në zonën e minoritetit grekofon lidhej edhe me premtimet verbale që kishte marrë qeveria shqiptare nga ajo greke se do të çelte shkolla shqipe në Çamëri16. Në vitin 1927, shkollat private greke me 6 klasë kishin këtë frekuentim17:
Qarku i Gjirokastrës 114 djem 73 vajza
Qarku i Libohovës 282 djem 166 vajza
Qarku i Delvinës 915 djem 57 vajza
Gjithsej 1311 djem 296 vajza
Edhe në fillim të vitit 1928, autoritetet shtetërore vijuan të toleronin mosdhënien e gjuhës shqipe në shkollat private të minoritetit. Atyre mësuesve që nuk ishin të aftë të jepnin gjuhën shqipe u ishte dhënë një afat tjetër, deri në fund të vitit shkollor, që ta mësonin këtë gjuhë. Deri në këtë kohë nuk ishte marrë asnjë masë penguese për ata mësues që nuk dinin gjuhën shqipe dhe nuk ishte mbyllur asnjë shkollë private18. Por, nga vera e vitit 1928, autoritetet shtetërore u bënë më këmbëngulëse dhe më rezultative në hetimin e shkeljeve të ligjit nga mësuesit e shkollave greke, si për shembull lidhjet që ata mbanin me sillogjet vorio-epirote, rrogat që merrnin nga Greqia dhe për propagandën antishqiptare që zhvillonin. Mësuesit që kryenin këto veprime nuk u jepej leja për të dhënë mësim në shkollat private greke ose pushoheshin nga puna19. Në vitin 1928, në prefekturën e Gjirokastrës funksiononin 62 shkolla private greke, 24 prej tyre ishin të njohura zyrtarisht. Në këto shkolla kishte 24 mësues zyrtarë të emëruar prej Ministrisë së Arsimit për të dhënë mësimin e gjuhës shqipe në lëndët e caktuara. Përveç
_____________________
15 Po aty, F. MPB, V. 1927, D. 159, fl. 45. Prefektura e Gjirokastrës drejtuar Ministrisë së Punëve të Brendshme, 21 dhjetor 1927.
16 Po aty, fl. 30. Ministria e Arsimit drejtuar Ministrisë së Punëve të Brendshme, 28 dhjetor 1927.
17 Po aty, F. MA, V. 1927, D. 61, fl. 9. Statistikë e nxënësve të shkollave private greke.
18 Po aty, F. MA, V. 1927, D. 185, fl. 46. Ministria e Arsimit drejtuar Kryesisë së Republikës, 29 janar 1928; po aty, F. MA, V. 1927, D. 159, fl. 38-40. Prefektura e Gjirokastrës drejtuar Ministrisë së Punëve të Brendshme, 9 shkurt 1928.
19 Po aty, F. MPB, V. 1928, D. 216, fl. 1-20.
——————–
këtyre, kishte dhe 38 shkolla private, në të cilat nuk kishte mësues të emëruar për gjuhën shqipe dhe, kështu, në këto shkolla nuk jepej asnjë orë mësimi në këtë gjuhë. Por, të dy kategoritë e shkollave po sabotonin dhënien e gjuhës shqipe. Gjithsesi, gjendja e arsimit në zonën e minoritetit kishte ardhur duke u përmirësuar. Në qytetin e Delvinës funksiononte rregullisht shkolla shtetërore mashkullore mikse me 147 nxënës, në gjashtë klasa (71 nxënës ishin grekofonë, 76 ishin shqiptarë). Në këtë qytet ekzistonte edhe shkolla femërore me 114 nxënëse. Një shkollë të mirë kishte Dhrovjani. Ajo kishte gjashtë klasa me 161 nxënës (101 djem dhe 60 vajza). Shkolla funksiononte sipas rregullave shtetërore. Shkolla shtetërore e Leshnicës gjendej në një godinë të vjetër, por ndërtesa e re po bëhej gati për vitin e ardhshëm. Aktiviteti i saj ishte në përputhje me ligjin. Ndërtesa të mira kishin edhe shkollat shtetërore minoritare të fshatrave Dhivër, Jermë, Leshnicë e Poshtme, Finiq, Çukë, Lefterohor. Në këto shkolla gjuha shqipe jepej në një nivel relativisht të mirë. Ndërsa, shkollat shtetërore të Alikos, Ymer Efendiut, Verionit, kishin ndërtesa të mira por gjuha shqipe nuk jepej fare ose jepej në një nivel shumë të ulët.Në qarkun e Konispolit funksiononin edhe disa shkolla private greke si në Hajdar Aga, Hoxh-Kullurice, Kalivja-Pasha, Theollog, Grazhdan, Zvërnec, në të cilat, me përjashtim të Theollogut, gjuha shqipe nuk jepej fare. Ndërsa një pjesë e madhe e tyre kishin ndërtesa të papërshtatshme20. Shkollat shtetërore, ndonëse financoheshin kryesisht nga qeveria shqiptare, kishin edhe mësues që paguheshin nga qeveria greke, të cilët ishin toleruar nga pala shqiptare për të mos acaruar marrëdhëniet me shtetin grek por edhe sepse pagat e tyre jepeshin fshehtas nga emisarë të ndryshëm të ngarkuar me këtë detyrë. Kështu, në qarkun e Gjirokastrës në vitin 1929 funksiononin 23 shkolla minoritare greke që kishin statusin e shkollave shtetërore ose qeveritare. Secila prej tyre kishte nga një mësues të paguar nga shteti (përveç asaj të Dhrovjanit që kishte katër) dhe nga një ose dy mësues privatë. Mësuesit shtetërorë, në shumicën e tyre, ishin shqiptarë, ndërsa pakica ishin grekofonë, por që e dinin gjuhën shqipe. Ndërsa shumica e mësuesve privatë të këtyre shkollave shtetërore nuk e njihnin gjuhën shqipe. Në këto shkolla mësimi i gjuhës greke bëhej si mësim gjuhe dhe feje, ndërsa lëndët e tjera mësoheshin në gjuhën shqipe.
_____________________
20 AQSH, F. MA, V. 1928, D. 5, fl. 13. Raport i Inspektorisë së Arsimit në Tiranë, mbi
shkollat greke, 15 korrik 1928.
21Në këtë vit kishte edhe 28 shkolla private të cilat vijonin të mos jepnin si lëndë mësimi gjuhën shqipe22
————————————-
Me qëllimin që të ndryshohej situata e krijuar, prefektura e Gjirokastrës sugjeroi marrjen e disa masave për të cilat mendonte se nuk binin ndesh me Deklaratën shqiptare për minoritetet si: në çdo shkollë qeveritare mësuesit të ishin shqiptarë dhe, në qoftë se nuk do të ishte e mundur që të ishin të gjithë, të paktën ata mësues grekofonë që do të emëroheshin, të dinin mirë gjuhën shqipe dhe të ishin të pëlqyeshëm prej autoriteteve të vendit; të gjithë mësuesit e shkollave shtetërore të paguheshin nga qeveria shqiptare dhe të mos lejohej asnjë mësues privat në to; drejtori ose kryemësuesi të ishin doemos shqiptarë; në shkollat me pesë klasa të emërohej një mësues shqiptar për gjuhën shqipe dhe punën e dorës; të gjitha mësimet të jepeshin në gjuhën shqipe dhe gjuha greke të mësohej vetëm si gjuhë dhe besim fetar; për mësimin e gjuhës greke të përdoreshin libra me lëndë të përkthyer nga tekstet shqiptare dhe të mos lejohej përdorimi i teksteve të shtypura në Greqi ose në Stamboll23. Për shkollat private greke propozoheshin këto masa: të zbatonin të njëjtin program mësimor si shkollat qeveritare; mësuesit të ishin grekofonë, nënshtetas shqiptarë që të dinin medoemos edhe gjuhën shqipe; gjuha shqipe të ishte e detyrueshme në të gjitha lëndët shkollore përveç orës së fesë dhe të gjuhës greke; tekstet shkollore të ishin të njëjta me ato të shkollave qeveritare; shkollat private të kishin ndërtesa të posaçme, të përshtatshme dhe të plotësuara me të gjitha orenditë shkollore; mësuesit e shkollave private të emëroheshin nga qeveria; pagat e tyre të depozitoheshin në arkën e komunës nga pleqësitë e fshatrave, në të cilën merrnin rrogat edhe nëpunësit e tjerë komunalë. Masa e fundit propozohej pasi kontratat që bënin pleqësitë me mësuesit ishin formale, ndërsa pagesa e vërtetë e rrogave bëhej nga organizatat vorio-epirote24.
_____________________
21 Po aty, F. MPB, V. 1929, D. 206, fl. 3-5. Prefektura e Gjirokastrës drejtuar Ministrisë së Arsimit, 25 prill 1929.
22 Po aty.
23 Po aty.
24 Po aty.
—————————-
Duke u bazuar në këtë raport, Ministria e Brendshme i sugjeroi Ministrisë së Arsimit marrjen e masave të shpejta për përmirësimin e gjendjes në shkollat grekofone, në bazë të dispozitave të Statutit të Mbretërisë, i cili përcaktonte si nëpunës të shtetit vetëm ata që ishin nënshtetas shqiptarë dhe që dinin shkrim dhe lexim në gjuhën shqipe. Gjithashtu, ajo theksonte se në të ardhmen, për të penguar propagandën që po zhvillonte qeveria greke nëpërmjet organizatave vorio-epirote, do të shpenzoheshin fonde të konsiderueshme nga shteti shqiptar, por çështja duhej studiuar25. Mirëpo, për realizimin e këtij objektivi, siç vinte në dukje edhe Ministria e Arsimit, kërkoheshin shpenzime të shumta për botimin e librave në gjuhën greke në Shqipëri, për pajisjen e shkollave me vegla e orendi shkollore dhe një personel i mjaftueshëm dhe i aftë që të dinte gjuhën shqipe dhe atë greke26. Dy inspektorë të Ministrisë së Arsimit, Jani Minga dhe Ibrahim Sejfullahu, pasi kryen një inspektim të shkollave greke, përgatitën në maj 1929, një raport në të cilin evidentoheshin më konkretisht problemet në shkollat greke27. Sipas këtij raporti, në qarkun e Delvinës, vetëm në shkollat e Kakodhiqit, Finiqit dhe Çukës mësimi po zhvillohej sipas rregullave, pasi mësuesit e këtyre katundeve e dinin gjuhën shqipe, pothuajse si shqiptarët, dhe i kishin kushtuar kujdes mësimit të saj. Në tri shkollat e tjera (Kardhikaq, Lefterohor e Vrion) nuk zbatohej asnjë rregull sepse mësuesit nuk e dinin gjuhën shqipe. Mësimi po zhvillohej sipas programit të Ministrisë së Arsimit vetëm në ato shkolla ku kishte mësues shqiptarë e grekofonë që zotëronin të dyja gjuhët. Por, duke u gjendur përballë një organizate të fortë nacionaliste greke që e zhvillonte aktivitetin brenda dhe jashtë kufirit shtetëror, programi zyrtar që ishte në përputhje me Deklaratën e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, nuk zbatohej dhe sabotohej. Masat që kishte marrë Ministria e Arsimit deri në atë kohë, konsideroheshin të pamjaftueshme. Inspektorët rekomandonin marrjen e disa masave efektive shtesë për mësimin në gjuhën shqipe dhe për kufizimin e greqishtes vetëm në mësimin e gjuhës dhe të fesë. Ata konstatonin se, për të bërë këtë ndryshim, ekzistonte një
_____________________
25 Po aty, fl. 7. Ministria e Punëve të Brendshme drejtuar Ministrisë së Arsimit, 1 maj 1929.
26 Po aty, fl. 9. Ministria e Arsimit drejtuar Ministrisë së Punëve të Brendshme, 13 maj 1929.
27 Po aty, fl. 10-12. Raport i inspektorëve të MA, Jani Minga e Ibrahim Sejfullahu, 29 maj 1929.
———————————————
frymë pozitive tek popullsia grekofone, e cila e kishte kuptuar tashmë, më mirë se kurrëmë parë, që interesat e jetës së saj ishin në përputhje me masat që sugjeroheshin të merreshin28. Sipas tyre duheshin marrë këto masa konkrete: shkollat private që kishin ndërtesa të shkatërruara dhe nuk u përgjigjeshin kërkesave pedagogjike e shëndetësore të mbylleshin; dy ose tri shkolla që nuk kishin largësi midis tyre më tepër se 20 minuta të bashkoheshin në një shkollë qendrore, me një kryemësues qeveritar shqiptar dhe një mësues privat që të zotëronte të dy gjuhët; shkollat private, me largësi deri në 20 minuta me shkollat shtetërore të bashkoheshin me to. Kështu që, jo vetëm do të pakësohej numri I shkollave private greke, “por arsimi kombëtar do të çlirohej nga një frymë e huaj dhe antishqiptare”29. Raporti rekomandonte që të shtoheshin kompetencat e inspektorëve të arsimit për shpërnguljen ose pushimin nga puna të mësuesve që nuk zbatonin programin zyrtar. Për të mënjanuar dëmin që po i sillnin karakterit kombëtar shqiptar të arsimit në minoritet, këta mësues antishqiptarë e fanatikë, propozohej çelja gjatë pushimeve verore e një kursi të veçantë për mësuesit grekofonë të shkollave private e qeveritare që paguheshin prej komuniteteve, që ata të mësonin gjuhën shqipe, të cilën pastaj duhej ta jepnin provim. Kështu, mësuesit e paaftë dhe kundërshtarë të mësimit të gjuhës shqipe do të përjashtoheshin nga mësimdhënia në këto shkolla. Në këtë mënyrë, do të frenohej tendenca e pleqësive për të emëruar mësues që pengonin ose kundërshtonin dhënien e gjuhës shqipe30. Duke konstatuar se midis popullsisë grekofone ekzistonin shumë persona me qëndrime luajale ndaj shtetit shqiptar, Ministria e Brendshme, në korrik të vitit 1929, porositi Prefekturën e Gjirokastrës të studionte dëshirat e tyre për të arsimuar fëmijët në shkollat shqiptare. Kështu, shumë djem grekofonë që studionin më parë në Greqi, shfaqën dëshirën që të kryenin arsimin elementar të mesëm në shkollat shqiptare me bursa të shtetit shqiptar. Ministria e Brendshme i mirëpriti këto kërkesa dhe sugjeroi që në vitin e ri shkollor 1929-1930 t’u siguroheshin atyre vende në shkollat shqiptare me bursa të shtetit. Ajo, mendonte se, kjo sakrificë ia vlente pasi do të ndikonte së tepërmi në fashitjen e ndjenjave
_____________________
28 Po aty.
29 Po aty.
30 Po aty.
156 Beqir Meta
———————–
antishqiptare që u inspiroheshin këtyre djemve nga shkollat greke31. Edhe prefektura e Gjirokastrës këmbëngulte që të rritej numri I bursave që i jepej elementit grekofon me qëllim që t’i mbylleshin shtigjet propagandës greke dhe të krijohej midis grekofonëve një element pro shqiptar i shëndetshëm. Ajo ndjente si një shqetësim kryesor në këto çaste, mungesën e mësuesve korrektë dhe besnikë ndaj shtetit shqiptar nëpër shkollat greke, të cilën shpresonte ta plotësonte me këta bursistë që do të mbaronin studimet në Normalen e Elbasanit32, Ministria e Arsimit i mirëpriti këto propozime dhe mori masat përkatëse. Në gusht të vitit 1929, numri i djemve grekofonë që kishin kërkuar të ndiqnin shkollat shqiptare me bursë shteti ishte 115 veta. Prefektura e cilësonte këtë numër të madh, dhe mendonte se ai do të ishte edhe më i madh, në qoftë se do t’i shtoheshin ata që kishin kërkuar bursa për në konviktin Çamëria. Ajo kërkonte shtimin e numrit të bursistëve të këtij konvikti nga 10 në 25 veta dhe 2/3 e tyre të ishin grekofonë, kurse 1/3 shqiptarë, me të vërtetë të varfër33. Edhe nënprefektura e Delvinës propozoi ngritjen e një shkolle fillore me internat [konvikt] për fëmijët grekofonë në Delvinë. Gjithashtu, ajo kërkonte që të merreshin masa efektive për të konkurruar internatet dhe shkollat elementare greke rreth kufirit, të cilat po tërhiqnin edhe djemtë shqiptarë, duke shfrytëzuar vobektësinë e tyre dhe po i indoktrinonin me propagandën nacionaliste greke34. Në këtë kuadër, edhe Ministria e Brendshme urdhëroi ndalimin e përkohshëm të ndjekjes së shkollave greke nga nxënësit shqiptarë deri sa të merrte një përgjigje përfundimtare nga Ministria e Jashtme35. Në verë të vitit 1929, Ministria e Arsimit urdhëroi që mësuesit privatë të katundeve grekofone t’u nënshtroheshin provimeve për gjuhën shqipe në Gjirokastër. Ata që nuk e fitonin këtë provim ose që nuk pranonin t’i nënshtroheshin atij do të largoheshin nga puna dhe, në vend të tyre, do
_____________________
31 Po aty, F. MPB, V. 1929, D. 205, fl. 4. Ministria e Punëve të Brendshme drejtuar Ministrisë së Arsimit, 26 korrik 1929.
32 Po aty, fl. 5. Prefektura e Gjirokastrës drejtuar Ministrisë së Arsimit, 29 korrik 1929.
33 Po aty, fl. 13. Prefektura e Gjirokastrës drejtuar Ministrisë së Arsimit, 23 gusht 1929.
34 AQSh, F. MPB, V. 1929, D. 206, fl. 29-30. Nënprefektura e Delvinës drejtuar prefekturës së Gjirokastrës, 19 shtator 1929.
35 Po aty, F. MPB, V. 1929, D. 508, fl. 1. Ministria e Punëve të Brendshme drejtuar Kryeministrisë, 7 tetor 1929.
———————-
të propozoheshin të tjerë që do të kishin cilësitë e duhura. Kështu që, në vitin e ri shkollor, nuk do të përsëritej asnjë kontratë me pleqësitë e katundeve grekofone me mësuesit privatë para se ata t’I nënshtroheshin provimit të gjuhës shqipe.36 Prefektura e Gjirokastrës i dërgoi Ministrisë së Arsimit edhe një listë me disa mësues grekofonë antishqiptarë dhe të rrezikshëm, duke kërkuar pushimin e tyre nga puna37. Për të vendosur kontrollin e shtetit mbi aktivitetin e shkollave private grekofone, qeveria mori masa që kryepleqësitë e katundeve të depozitonin rrogën e mësuesve privatë në arkën e Komisionit Shkollor të prefekturës. I vetmi fshat që rezistonte kundër zbatimit të këtij rregulli ishte Derviçani, i cili konsiderohej më i pabinduri në atë rajon38. Qeveria greke reagoi menjëherë kundër këtyre masave. Ministri I Jashtëm i Greqisë deklaroi se në Shqipëri ishin mbyllur shkollat e minoritetit dhe ishin ndaluar mësuesit të jepnin mësim në to. Por, Ministria e Arsimit e përgënjeshtroi këtë akuzë, duke u përgjigjur se shkollat greke funksiononin në rregull dhe nuk ishte mbyllur asnjë prej tyre. Madje, edhe mësuesit që nuk dinin gjuhën shqipe ishin lejuar të vijonin punën deri në një urdhër të ri39. Gjithashtu, Ministria e Arsimit po planifikonte të botonte dhe 6.000 libra leximi për shkollat greke40. Në vitin 1929, në Shqipëri funksiononin 22 shkolla greke që financoheshin nga shteti shqiptar dhe 32 shkolla private që mbaheshin formalisht nga komuniteti grekofon, por realisht nga qeveria greke dhe organizatat vorio-epirote jashtë Shqipërisë. Në këto shkolla shërbenin 90 mësues (62 grekofonë dhe 28 shqiptarë). Numri i përgjithshëm i nxënësve grekofonë në këto shkolla ishte 3.003. Për mbajtjen e shkollave shtetërore, shteti shqiptar shpenzoi këtë vit 61.000 fr. ari41
._____________________
36 Po aty, F. MPB, V. 1929, D. 206, fl. 21. Qarkore e Ministrisë së Arsimit.
37 Po aty, fl. 23-24. Prefektura e Gjirokastrës drejtuar Ministrisë së Arsimit, 26 gusht 1929.
38 Po aty, F. MPB, V. 1929, D. 810, fl. 2. Drejtoria e Shkollës Plotore Gjirokastër, drejtuar Ministrisë së Arsimit, 17 tetor 1929.
39 Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme i Republikës së Shqipërisë (më tej: AMPJ), viti (më tej: V.) 1929, dosja (më tej: D.) 794, fl.2. Ministria e Arsimit drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme, 19 nëntor 1929.
40 AQSh, F. MA, V. 1929, D. 398, fl.5-6. Ministria e Arsimit drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme, 2 nëntor 1929.
41 AMPJ, V. 1929, D. 797, fl. 7. Pasqyrë përmbledhëse e shkollave të minoriteteve etnike në Shqipëri.
———————–
Shqetësime për mënyrën e shpërblimit të mësuesve të shkollave greke shfaqi dhe Kryesia e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare (KOASH). Ajo i kërkoi Ministrisë së Drejtësisë42 që të hiqej dorë nga praktika e kohës së Perandorisë Osmane, kur shkollat greke financoheshin me të ardhurat kishtare, pasi gjuha greke konsiderohej si gjuhë e kishës. Tani, për mësimin e lëndës së fesë nuk ekzistonte më nevoja e këtyre shkollave, pasi këtë e bënte Seminari i Përgjithshëm Kombëtar Ortodoks që ishte në organizim e sipër. Gjithashtu, shkollat e fshatrave grekofone po financoheshin edhe nga qeveria shqiptare. Prandaj, KOASH kërkonte që të ardhurat kishtare dhe të manastireve të mos përdoreshin për mbajtjen e shkollave, por për organizatat e kishës ortodokse. Kryesia e KOASH informonte se konsullatat greke në Shqipëri po i nxisnin grekofonët të bënin çdo përpjekje që të merrnin nga arka e manastireve rrogën e mësuesve privatë. Kështu, forcohej propaganda greke dhe, në anën tjetër, dobësohej KOASH, duke I pakësuar mjetet ekonomike. Fenomeni i marrjes së të ardhurave të manastireve ishte i ri. Deri në këtë kohë grekofonët nuk kishin mundur të përdornin të ardhurat e manastireve për shkollat greke. Ata ishin mjaftuar vetëm me përpjekjet për të shtënë në dorë administrimin e pasurisë së manastireve, duke mos i administruar ato sipas rregullores së kishës dhe në dobi të arkës së përgjithshme të saj, megjithëse nuk ia kishin arritur qëllimit të tyre43. Kërkesën për të përdorur të ardhurat e manastireve për shkollat greke e kishin bërë të parët fshatarët e Dhrovjanit. Ata kishin kërkuar edhe mbështetjen e deputetit të Gjirokastrës, Thoma Papapanos. Më tej, kishin marrë të ardhurat e manastirit dhe i kishin përdorur për rrogat e mësuesve privatë. Kryetari i KOASH, Visarioni [Xhuvani], ishte i shqetësuar se këtë shembull mund ta ndiqnin edhe katundet e tjera grekofone dhe, kështu, do t’i jepej një goditje e rëndë KOASH, pasi shuma më e madhe e të ardhurave kishtare ishte nga të ardhurat e manastireve të Gjirokastrës44. Ministria e Drejtësisë i kërkoi Ministrisë së Brendshme që të informonte prefekturat se të ardhurat e kishave e të manastireve, sipas nenit 40 të Statutit të Komunitetit Ortodoks, ishin
____________________
42 AQSh, F. MPB, V. 1930, D. 187, fl. 120. Kryesia e KOASh drejtuar Ministrisë së Drejtësisë, 22 korrik 1930.
43 Po aty.
44 Po aty.
—————————————
pasuri e Kishës Ortodokse, prandaj ato nuk mund të përdoreshin kurrsesi për qëllim tjetër45.
Veprimtaria e nacionalistëve grekë dhe e organizatave vorio-epirote në sferën e arsimit
Nacionalistët grekë dhe organizatat vorio-epirote kishin një ndikim të madh në zonën ku banonte minoriteti grek. Në dokumentacionin shqiptar evidentohet fakti se në krahinën e Poliçanit ishte formuar një komision i përbërë nga Dr. Kiçati, Dr. Ilia Zëri dhe tregtari Panajot Leka nga Dropulli, të cilët kishin për detyrë të mbikëqyrnin dhënien e gjuhës greke në shkolla dhe të ndihmonin propagandistët grekë. Këtij komisioni, qeveria greke i jepte shumë të holla si dhe librat që nevojiteshin për nxënësit e shkollave. Një grup nacionalistësh grekë si, Vasil Shahini, Spiro Diamanti e Kiço Papai nga Dropulli po përpiqeshin të alarmonin popullsinë grekofone duke e trembur se xhandarmëria shqiptare po ndalonte mësuesit që të jepnin gjuhën greke. Ata kishin nënshkruar vetë disa peticione të rreme në emër të popullsisë minoritare dhe ia kishin dërguar qeverisë shqiptare. Ndërsa pleqësitë e fshatrave grekofone nuk I konfirmonin këto ankesa. Ata deklaronin se, xhandarmëria shqiptare nuk ishte përzier fare në çështjen e shkollave dhe nënshkrimet ishin të falsifikuara, ata ishin vënë prej V. Shahinit dhe shokëve të tij.46 Ky veprim ishte ndërmarrë si kundërpërgjigje për pushimin nga puna të disa mësuesve të shkollave private minoritare ngaqë ata nuk dinin gjuhën shqipe ose kishin refuzuar dhënien e saj si orë mësimi gjuhe në këto shkolla. Por, kishte edhe raste kur disa fshatra grekofone kërkuan vetë emërimin e mësuesve të gjuhës shqipe. Një kërkesë të tillë bënë katundet Grazhdan e Vagalat të nënprefekturës së Çamërisë, të cilët kishin shkolla private në gjuhën greke47.
_____________________
45 Po aty, F. MPB, V. 1930, D. 187, fl. 132. Ministria e Drejtësisë drejtuar Ministrisë së Punëve të Brendshme, 31 korrik 1930.
46 Po aty, F. MPB, V. 1927, D. 47, fl.1-2. Komanda e xhandarmërisë së qarkut Gjirokastër drejtuar Komandës së Përgjithshme të Xhandarmërisë, 2 janar 1927.
47 Po aty, F. MPB, V. 1927, D. 159, fl. 8. Nënprefektura e Çamërisë drejtuar Ministrisë së Punëve të Brendshme, 3 qershor 1927.
Shkrimin e plotë e lexoni në linkun bashkëngjitur,