Arkeologu Arthur Evans: Simbolika e Gjarprit në Kulturën Shqiptare

Nga Ndrek Gjini

MA, University of Galway, Ireland

Arkeologu i njohur britanik, Arthur Evans, bëri eksplorime shkencore me rëndrësi në disa  vende trë Ballkanit Perëndimor dhe kulturave antike trë krëtij rajoni. Ai kontribuoi me njohuri të vlefshme për historinë dhe identitetin kulturor të krëtyre popujve. Një prej temave që zuri një vend qendror në shkrimet e tij për Ilirinë ishin Enkelejt, të cilët ai i quajti “njerëzit e gjarprit”. Përmes studimeve dhe hulumtimeve të tij të thella, Evans eksploroi sesi miti i gjarprit dhe figura e tij ishin të ngulitura thellë në kulturën dhe simbolikën e popullit shqiptar dhe atij kosovar.

Simbolika e Gjarprit në Kulturën Shqiptare

Gjarpri ka luajtur një rol të rëndësishëm në artin, zakonet dhe besimet popullore të shqiptarëve që prej kohërave të lashta. Figura e tij shfaqet në gurët e varreve, në veshjet tradicionale të grave, në elementët arkitekturorë dhe në ritualet magjike. Në këto kontekste, gjarpri nuk shihej vetëm si një simbol negativ që përfaqësonte frikën apo të keqen, si në disa kultura të tjera. Në Shqipëri, ai kishte një kuptim më të thellë, duke përfaqësuar pjellorinë, mbrojtjen dhe ciklin e jetës – lindjen, vdekjen dhe rilindjen.

Për shqiptarët, shkatërrimi ose vrasja e një gjarpri që gjendet pranë shtëpisë konsiderohej një mëkat i madh dhe një ogur i keq. Figura e gjarprit ishte e lidhur me mbrojtjen e familjes dhe shtëpisë, ndërsa prania e tij afër një vendbanimi besohej se sillte fat të mirë.

Miti i Enkelejve dhe Origjina e Ilirëve

Evans thekson se Enkelejt ishin një fis ilir që besohej se kishte lidhje të forta me gjarprin, të cilët mund të kenë marrë emrin nga fjala greke “enchelus”, që do të thotë “ngrënësit e gjarpërinjve” ose “njerëzit e gjarprit”. Sipas mitit grek, Kadmi dhe Harmonia, dy figura të njohura mitologjike, u transformuan në gjarpërinj. Kadmi ndihmoi Enkelejt të luftonin kundër ilirëve dhe, pasi triumfoi, u bë mbreti i tyre. Në këtë mënyrë, miti i tyre ishte i lidhur ngushtë me prejardhjen dhe identitetin e Enkelejve dhe popujve të Ballkanit Perëndimor, duke përfshirë Ilirinë.

Sipas hulumtimeve të Evans, këto mite u përforcuan me gjetjet arkeologjike që datojnë që nga periudha neolitike. Në vendbanimet e hershme të Prishtinës janë gjetur figura prej balte në formë gjarpri që dëshmojnë për kultin e gjarprit. Gjithashtu, zbukurimet e zbuluara në varre ilire tregojnë për rëndësinë e këtij simboli, duke përfshirë dhe byzylykët prej argjendi në formë gjarpri që datojnë nga shekulli VI-V p.e.s. Këto artefakte dëshmojnë për rolin kyç të gjarprit në kulturën ilire.

Simboli i Gjarprit në Krishterim dhe Trashëgimi e Tij në Ballkan

Simbolika e gjarprit nuk është vetëm një veçori e kulturave të lashta të rajonit, por ka dhe rrënjë në traditat fetare. Në Dhiatën e Vjetër, gjarpri përfaqësonte njohurinë, fuqinë, dhe në disa raste të keqen, siç shihet në historinë e Adamit dhe Evës. Ndërkohë, në Dhiatën e Re, Krishti përdor simbolikën e gjarprit për të paralajmëruar kryqëzimin dhe ringjalljen e tij, duke e përfaqësuar atë si një simbol të shpresës dhe shërimit. Këto simbolika të balancuara të gjarprit përfaqësojnë mirë dualitetin e tij në kulturën shqiptare, ku gjarpri ishte dhe një simbol mbrojtjeje dhe pjellorie, përveçse një shenjë cikli jetësor.

Në Shqipëri dhe Kosovë, ky simbol është ruajtur përmes shumë zakoneve dhe supersticioneve popullore. Njerëzit ende besojnë se të gjesh një “gjarpër shtëpie” është një shenjë e mirë, ndërsa vrasja e tij sjell fatkeqësi. Ky simbol vazhdon të ketë rëndësi të madhe në arkitekturën tradicionale të rajonit, ku motivet e gjarprit janë përdorur në objekte të ndryshme të mobilieve dhe ndërtesave, në një stil gjeometrik e abstrakt që lidhet me kulturën ilire.

Simbolika e Dragoit në Mesjetën Ballkanike

Një tjetër figurë e rëndësishme në kulturën e rajonit është ajo e “njeriut-dragua” ose dragoi, i cili gjithashtu lidhet me simbolikën e gjarprit. Në mitologjinë ballkanike, dragoi shpesh përshkruhet si një qenie gjysmë njeri, gjysmë gjarpër, me fuqi të mbinatyrshme për të mbrojtur apo mallkuar njerëzit. Gjatë periudhës mesjetare, kur Ballkani u përball me pushtimin osman, figura e dragoit u shfaq si simbol i fisnikërisë dhe trimërisë. Ndër fisnikët shqiptarë, Gjergj Kastrioti – i njohur më mirë si Skënderbeu, ishte quajtur “Dragoi i Ballkanit” për rolin e tij në mbrojtjen e tokave shqiptare nga Perandoria Osmane.

Një paralele interesante mund të bëhet edhe me Vlad Drakula, fisniku rumun i njohur që gjithashtu mbante titullin “Dracul”, i cili rrjedh nga Urdhri i Dragoit, një urdhër ushtarak i themeluar për të luftuar pushtuesit osmanë në Europën Lindore.

Hulumtimet e Arthur Evans mbi Ilirinë

Hulumtimet e Arthur Evans mbi Ilirinë hedhin dritë mbi mënyrën sesi miti dhe realiteti ndërthuren për të ndërtuar identitetin kulturor të popujve të Ballkanit Perëndimor, veçanërisht të Shqipërisë dhe Kosovës. Simbolika e gjarprit mbetet një element thelbësor i trashëgimisë së tyre, një simbol që vazhdon të ketë rëndësi dhe ndikim në kulturën dhe zakonet bashkëkohore. Kulti i gjarprit, i përhapur që nga epokat e lashta, është një dëshmi e fuqishme e vazhdimësisë kulturore dhe identitetit kombëtar të shqiptarëve dhe rajonit të Ballkanit.