Udhëtimi i Paul Edmonds në Elbasan, njohja me Lef Nosin dhe transkriptimi i muzikës cigane

Nga Aurenc Bebja*, Francë –  26 Nëntor 2024

Revista britanike “The Musical Times” ka botuar, me 1 maj 1926, në faqet n°407-408, një shkrim special mbi llojet e muzikës në Shqipëri transkriptuar asokohe nga Paul Edmonds, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:

Muzika në Shqipëri

Nga Paul Edmonds

Zbulova dy lloje muzike në Shqipëri : muzikë moderne të importuar, të luajtur nga një orkestër përpara shtëpisë së Presidentit në Tiranë dhe muzikën e vërtetë të vendit, që sot luhet dhe mbahet gjallë vetëm nga ciganët. Muzika e orkestrës ishte e stilit të zakonshëm popullor : xhaz amerikan (muzikantët ishin trajnuar në Shtetet e Bashkuara), Barcarolle nga “Contes d’Hoffman”, Kënga e Toreadorit, fragmente nga “Faust-i” e kështu me radhë. — e luajtur mirë, por pa frymëzim të madh. Muzika cigane, nga ana tjetër, ishte jashtëzakonisht stimuluese dhe në dëgjimin e parë u bëra i etur të mësoja, nëse ishte e mundur, diçka rreth saj. Por vetëm kur arrita në qytetin e lashtë mysliman të Elbasanit, në mes të Shqipërisë, ndodhi ky shans. Këtu njoha njëfarë Lef Nosin, një shqiptar i shkolluar që fliste anglisht dhe ai, kur i shpreha dëshirën për të ditur më shumë për muzikën e vendit, e bëri këtë me ndihmën e xhandarmërisë, duke ftuar disa vajza të reja cigane të vinin në “khan-in” ku qëndroja dhe të këndonin për mua, për të më dhënë kështu mundësinë që të transkriptoja disa melodi. Një mëngjes, ciganet mbërritën. Ishin katër prej tyre, dy vajza dhe dy gra të moshuara. Vajzat mbanin veshje tradicionale të kërcimtareve : një jelek të shkurtër kadifeje me ngjyrë të errët dhe pantallona turke (çitjane) aq të lirshme sa krinolinat më të gjera viktoriane do të dukeshin të dobëta. Për t’i bërë ato duhet të jenë përdorur metra e metra  copëzash, dhe akoma më shumë metra për palëzat e panumërta që shfaqeshin përmes pëlhurës së imët nga të cilat ishin bërë pantallonat. Kishin lidhur rreth kokës shami me ngjyra të ndezura dhe gërshetat e gjata të flokëve të zeza vareshin lirshëm. Këpucë të pastra, me majë dhe me taka të larta, dukeshin poshtë pantallonave të gjera. Dy vajzat, duke mbledhur palosjet e shumta të rrobave të tyre rreth tyre, u ulën në karrige, ndërsa gratë e moshuara u ulën në dysheme. Të gjitha kishin dajre të mëdha.

Pastaj, siç është zakon në Shqipëri, na ofruan cigare dhe filxhanë të vegjël me kafe të zezë, nga të cilat morëm të gjithë — vajzat cigane, xhandari, pronari i “khan-it”, zoti Lef Nosi dhe unë. Me përfundimin e këtyre ceremonive, filloi muzika. Duke u tundur butësisht nga njëra anë në tjetrën dhe duke rrahur në ritëm me gishtat e tyre në dajre, vajzat filluan të këndojnë. Mora letrën dhe lapsin, dhe u përpoqa të shkruaj melodinë, dhe pas shumë përsëritjesh, dola me transkriptimin e përafërt të mëposhtëm :

Kënga, më thanë, kishte të bënte me aventurat e një të riu nga Durrësi, të cilin vajzat cigane e fusnin në një dhomë dhe i kishin grabitur gjithçka që zotëronte. Kam frikë se nuk ishte një këngë sallonesh dhe nuk kërkova më shumë detaje as për këtë këngë, as për një këngë të dytë, melodia e së cilës, aq sa munda ta kuptoja, ishte si vijon :

Nga një melodi e tretë, e cila ishte jashtëzakonisht intriguese dhe që do të më pëlqente shumë ta transkriptoja në tërësinë e saj, munda të siguroja vetëm frazat fillestare, dhe këto, pothuajse përafërsisht; pas kësaj u bë shumë e ndërlikuar dhe tepër e përpunuar për aftësitë e mia të transkriptimit.

“Muzika jonë”, tha zoti Lef Nosi, “është shumë e vështirë”, dhe unë u pajtova me gjithë zemër me të.

Një faktor tjetër që e shtoi vështirësinë e transkriptimit ishte kompleksiteti i ritmeve të dajres dhe fakti që pjesa vokale, përkundrazi, ishte e butë dhe nuk shfaqte asnjë theks të spikatur apo rrahje me zë të lartë. Një ritëm i preferuar i dajres ishte ky :

Ritmet e tjera që kam dëgjuar shpesh në këtë rast dhe në të tjera ishin :

Pjesa zanore e shumicës së këngëve përfshinte përparime të papritura dhe kalime në shkallë, të cilat dukej se nuk i përkisnin asnjë çelësi të veçantë. Si pasojë nuk kishte asnjë tonalitet, siç e njohim ne, dhe mungesa e tij i dha muzikës një karakter dhe hijeshi të pamundur për t’u përshkruar. Shumë dëgjues perëndimorë pa dyshim do ta kategorizonin atë lirshëm si “muzikë orientale” dhe do ta hedhin poshtë si të parëndësishme, por kjo muzikë ka shumë më tepër sesa e kuptojnë këta njerëz, dhe ajo meriton të regjistrohet në shënimin (notacionin) perëndimor.