Albspirit

Media/News/Publishing

Rafael Floqi: Durrësi nga Epidanmos tek Dyrrachium

Prehistoria dhe emri

Epidamni është emri i një qyteti ilir, i njohur në bregun lindor të Adriatikut të paktën në mijëvjeçarin e III para Krishtit. Arkeologjia shqiptare ka konfirmuar lidhjen e saj me Durrësin modern. Qyteti qëndronte në skajin jugor të një gadishulli të ngritur (në fakt një ishull nga parahistoria deri në fillimin e epokës së krishterë) në udhëkryq, i rrethuar nga uji i detit dhe këneta me një hinterland pjellor, ku ekzistonin kushte të përsosura për zhvillimin e veprimtarisë njerëzore.

Durrësi është ndër qytetet më të vjetra të Shqipërisë dhe u themelua nga kolonistët grekë, me emrin Epidamnus, (Epidamni) në vitin 626/5 para Krishtit. dhe pikërisht nga disa kolonizatorë korintas dhe korkianë (nga Korkyra, d.m.th. Korfuzi) në Iliri (Illyricum) në territorin e Taulantëve një popullsi e lashtë e Ilirisë së Jugut dhe konsiderohet si një nga qytetet më të vjetra të Shqipërisë.

Kështu Epidamnos/Dyrrhachion lindi një qytet port i kushtuar kultit të heroit ose perëndisë,  Epidamnus sigurisht i zotit të bregdetin ilir i themeluar nga Corcyra në vitin 626/5 pes (Euseb. Chron. 97b Helm) me pjesëmarrjen e Korinthit (themeluesi, Oikistes. Por themelues  ishte Korintiani Phalios, pasardhës i Herakliut (Herkulit)  dhe Dorianëve të tjerë sipas  (Tukiditit). 

Emri ka të ngjarë të rrjedhë nga parashtesa greke  “Epi-/επι-“= mbi/mbi dhe “damnos/δαμνος”= kalë i zbutur. Një mundësi tjetër mund të vijë nga folja grekee lidhur “damnimi”= zbut kafshët. Por prof. Bardhyl Demiraj e sjell atë nga protoshqipja “Dami” -Këlysh.

Protoshqipishtja është gjuha e rindërtuar stërgjyshore e shqipes, përpara diversifikimit dialektor gegë-toskë (para rreth 600 e.s.). Gjuhët albanoide dhe gjuhët e tjera paleo-ballkanike e kishin bërthamën e tyre formuese në Ballkan pas migrimeve indo-evropiane në rajon. Qofshin pasardhës apo gjuhë motra të asaj që quhej ilirishtja nga burimet klasike, shqipja dhe mesapishtja, në bazë të veçorive dhe risive të përbashkëta, grupohen së bashku në një degë të përbashkët në klasifikimin filogjenetik aktual të familjes së gjuhëve indo-evropiane.  Pararendësi i shqipes mund të konsiderohet një gjuhë e pavarur IE plotësisht e formuar që të paktën në mijëvjeçarin e parë p.e.s., me fillimin e fazës së hershme protoshqiptare. Kjo teori megjithëse duket si kundershtuese a njeh pellazgjiken si një subtsrat i përbashkët për ilirishten dhe greqishten.

Në citimin e Tukiditit përmenden edhe Frygët si banorë vendas të lokacionit të rrethuar nga fiset ilire të Taulantëve. Frygianishtja është një gjuhë indo-evropiane fragmentare e regjistruar në mbishkrime të gjetura kryesisht në Anadollin qendror, të datuara rreth rreth. 800 para Krishtit dhe shekulli III pas Krishtit. Së bashku me analizën morfologjike dhe ekzaminimin e kontekstit, studimet e mëparshme vërtetohen e lidhur me  greqishten e vjetër, sipas studimeve të  përgjithshme indo-evropiane. 

Pra, kolonia e lashtë e Korintit, Epidamni/Epidamnos (Durrësi modern) mund të nënkuptohet “si bregdet i butë”

Interesante është se romakët nuk e pëlqyen fundin e fjalës “damnus” pasi “damnum” do të thotë “i mallkuar/mallkuar” në latinisht. Sipas tyre ky ishte një emër shumë fatkeq për portin kryesor të kalimit përtej Adriatikut. Pra, e ndryshuan emrin në Dyrrachium = Majat Binjake (një emër tjetër grek). Ky emër evoluoi në Durrës në gojën e iliro-shqiptarëve.

Miti i themelimit të polisit dëshmon për vokacionin detar dhe rëndësinë e përbërësit vendas, duke theksuar lidhjen me kultet e Poseidonit dhe Herakliut (App. B Civ. 2.39). Hyjnia e dikurshme ishte e pranishme në thesarin e dedikuar nga Epidamnianët në OLYMPIA, një vend i shenjtë me të cilin tradicionalisht lidhej polisi (Paussania. 6.10.6, 19.8;). 

Epidamni ishte kolonia e parë dhe më me ndikim korinto-korkyreane e themeluar në Adriatik, siç dëshmohet nga prania e Amphimnestos Epidamnian midis adhuruesve të Agaristes, vajzës së Kleisthenes të Sikionit (Herodoti. 6.127.2). 

Në koloni ishte një tempull i famshëm i Afërditës, i përmendur edhe nga Catullus në poezinë 36 dhe i frekuentuar nga shumë pelegrinët që vinin nga larg për shenjtëroren e mrekullueshme të Hyjneshës.

Epidamni shfaqet për herë të parë në burimet historike në shekullin e 5-të p.e.s. ku përmendet nga historiani grek Tukididi në Historinë e Luftës së Peloponezit (431-404). Tukididi regjistroi se Epidamni ishte në anën e djathtë të gjirit Jon, pranë të cilit jetonin Taulantët, një fis ilir.

Një version tjetër, më legjendar i themelimit të tij e lidh emrin e qytetit me atë të një mbreti vendas. Historiani romak, Appianus, shkruan: “Epidamni, një mbret barbar i rajonit, themeloi një qytet buzë detit dhe e quajti atë me emrin e tij, Epidamnus”. Në rrëfimin e tij, Appiani prezanton idenë e një vendbanimi të dytë. Sipas versionit të tij, Dyrrahu, djali i vajzës së Epidamnit, ndërtoi një port për qytetin e tij dhe e quajti atë Dyrrachion. Nga kjo histori legjendare, ne mund të datojmë themelimin e një kolonie korinthiane/korkyrane të quajtur Dyrrachion midis 628-624 pes.

Ai shkuan se mbret barbar i quajtur Epidamni  ndërtoi një qytet pranë detit, dhe se ai mendon se e mban këtë emër, për nder të themeluesit të tij. Me emrin Durrache njihet (në mitologji RF) i biri dhe e bija e një nimfe dhe e Neptunit (siç besohet) ndaj dhe porti i qytetit u quajti Dyrrah (Durrache Fr). Nga ana tjetër, sipas tij meqë Herkuli luftoi aty. Qyteti i Epidmamit e zgjodhi atë si Zot Mbrojtës dhe si qytetar nderi të qytetit, kështu ndodhi madje që edhe deti Jon mori emrin e Jonit, të birit të Durrahut, që na le të mendojmë dhe prandaj Herkuli e zgjodhi atë qytet, pasi ishte afër detit. Ne këtë qytet kanë banuar dhe popullsi të ndryshme si Frigasit, pastaj Taulantët, Ilirët dhe Liburnët te cilët kishin anije shumë, të lehta të cilat mund të përdoreshin për pirateri, në atë kohë u shkëputën nga korfiotët, të  cilët e banonin aty më parë.

Një mit grek për Heraklin e përmend Dyrrahun , kur thotë  “Pasi ai kaloi në gjirin Jon të Dyrrachium, Herakliu shkoi me vështirësi nëpër Traki te Euristeu? Eurysteu i sakrifikoi të gjitha lopët Herës, Me të gjitha këto punë të kryera nga Herakliu Në një muaj e tetë vjet, dhe jo më shumë. Por meqë Euristeu nuk i numëroi mundimet e hidrës dhe derrit, Ai urdhëron një punë të njëmbëdhjetë për të ardhmen: Për të sjellë nga Hesperidët, nga Hiperboreanët, Mollët e arta të Herës, të cilat Zeusi i konsideroi për martesën e tij si dhurata më e mirë martesore për Herën.”

Dëshmitë arkeologjike parahelene

Dëshmitë arkeologjike në lidhje me formën dhe zhvillimin origjinal të këtij vendbanimi të rëndësishëm ilir janë episodike dhe të munguara në kontekst, për shkak të përdorimit të vazhdueshëm të së njëjtës qendre tokësore deri më sot. Një vegël e vetme stralli është zbuluar si mbetje në shtresat e periudhës romake. Gjetjet nga rrethinat aty pranë hedhin pak dritë mbi përdorimin dhe shfrytëzimin më të hershëm të territorit.

Dy site të neolitit të vonë (4500-4000 pes), Kepi Pali dhe Arapaj, konfirmohet se kanë ekzistuar pranë ishullit bregdetar të Epidamnit. Fragmentet e gurit të gjetura në të dy vendet tregojnë një bollëk produktesh gjysmë të gatshme dhe jo veglash të gatshme. Kjo dëshmon për ekzistencën e vendeve primare të flakimit për prodhimin e thikave të strallit dhe rrjedhimisht eksportimin e tyre. 

Qyteti, së bashku me Apoloninë, rreth vitit 575 pranuan refugjatë nga polisi i shkatërruar i Dyspontionit (Straboni 8.3.32). Tradita letrare përdorte zakonisht emrin më të lashtë, Epidamni, i zëvendësuar në kohën romake me Dyrrhachion, i cili mbijeton edhe sot (lat. Dyrrachium; Shqip. Durrës; It. Durazzo; sllav. Dracˇ); megjithatë, prerja e monedhave nga shekulli i pestë pes e në vazhdim përdori shkurtesën Dyr(rhachion) (Cabanes dhe Drini 1995: 19–23). 

Komuniteti grek zakonisht kishte marrëdhënie tregtare me fiset ilire (taulantët) të vendosur në brendësi të hinterlandit qytetit (Scil. 25–6), siç dëshmohet nga magjistrati i posaçëm financiar i përmendur nga Plutarku, poletët (Mor. 297F; Straboni 6.3. 8).

Për sa i përket emrave të vendeve do të doja të theksoja (përsëri) se shumica e prejardhjes së emrave në rajon i ka kaluar historisë. Sipas  Stephanus of Bizantium, Stephani Byzantii Ethnicorum quae supersunt, redaktuar nga August Meineike (1790-1870), botuar më 1849. Disa hyrje nga ky manual i rëndësishëm i lashtë i emrave të vendeve janë përkthyer nga Brady Kiesling ku për Epidamni thuhet:. 

Epidamni: Epidamnos, qytet në Iliri, në një ishull të quajtur Dyrrachium. Një tjetër është në Gjirin Jon. Epidamnios etnike. gjetur nga Parthenium dhe nga diftong gjinia femërore Epidamnia.

Ndërsa grekët, trakët, ilirët dhe frigët flisnin të gjithë gjuhë indo-evropiane, ata ishin grupe të ndryshme kulturore dhe gjuhësore. Grekët kishin ndikimin më të rëndësishëm në rajon, ndërsa trakët dhe ilirët ishin më të lidhur me njëri-tjetrin për sa i përket afërsisë gjeografike dhe praktikave kulturore. Frigjianët, edhe pse të lidhur më larg me ta, ndanë disa shkëmbime kulturore me grekët.

Miti krijues i qytetit

François de Belleforest (1530 – 1 janar 1583) që ishte një autor mjaft frytdhënës francez, poet dhe përkthyes i Rilindjes. por dhe një hartograf i Mbretërisë Franceze,  në librin e tij me harta, Kosmografia në zërin “ L’ Albanie” bën një përshkrim të qyteteve të lashta shqiptare, duke dhënë dhe hartat përkatëse. Ai në këtë vepër na ka dhënë gjithashtu edhe një historik të shkurtër enciklopedik të Durrësit të lashtë.

Durrësi apo Epidamni, shkruan ai është një qytet që shtrihet përtej Deltës së Drinit dhe Kepit te Rodonit, duke kaluar përtej bregdetit të Lissus, në jug ne do të mbërrijmë në qytetin e lashtë të Dyrrahut, apo nëse preferoni Durrazze fr., (Durrës) i quajtur kështu nga romakët, por që kishte një emër më të lashtë Epidamnus) që mesa duket qe emri i parë, por që banorët e ndërruan pasi kishte rezultuar fatkeq (qyteti qe shembur nga tërmeti RF).

“Ky qytet u quajt Dyrrahu siç thotë historianin romak Pausania në emër të themeluesit te tij megjithatë  ishte Epidami i cili i hodhi themelet në kodër, po kur shekujt kaluan me tej, qytetit iu shtua dhe porti dhe e pagëzuan me emrin Dyrrah, Starboni e quan si një koloni të korfiotëve ( banorëve te Korfuzit të cilët e pagëzuan qytetin, por historianë të tjerë thonë se ishin kolonët Korinthas ata të cilët i dhanë emrin Ephire, por ajo që është më e mbështetur, ashtu, siç thotë, dhe Tukididi edhe Korfuzi ishte i populluar nga epirotas (Ephirien) pra Corithianë që qenë gjithashtu dhe Korfiotë të cilët e pagëzuan qytetin Epidaumnits, por se nuk duhet harruar se themelet e këtij qyteti i atribuohen zotërinjve të Korinthit.” Apollonia a Epidamnos -sídla antických predkov - A-TRIPSA-TRIPS

Por ka nga ata, në mes së cilëve, historiani Apian Alexandrini, i cili në librin Lufta Civile shkruan se në vitin 433 para Krishtit. popullsia u rebelua dhe vendosi demokracinë në Epidamnus, por më pas oligarkët aristokratë të qytetit masakruan disidentët, të cilët kërkuan ndihmë fillimisht nga Korkyra dhe më pas nga Korinthi.

Mbishkrimet ofrojnë dëshmi mbi monumentet e mëposhtme: një ujësjellës i ndërtuar nga Hadriani dhe i restauruar nga Aleksandër Severus (mbishkrimi vjen nga Arapaj, pak larg nga Durazzo: CIL III, 1-709); Tempulli i Minervës; tempulli i Dianës (CIL III, 1-602), që ndoshta është ai që përmend Apiani (BCiv. 2.60); statuja e kalorësisë së L. Titinius Sulpicianus (CIL III, 1-605); biblioteka (CIL m, 1-67). Mbishkrimi i fundit përmend se për përkushtimin e bibliotekës luftuan 24 gladiatorë në çifte. Hamendësimi se në qytet ka pasur një amfiteatër vërtetohet nga një pasazh nga jeta e Skënderbeut nga Marino Barlezio: amphitheatrum mira arte ingenioque constructum.

Si rezultat i zbulimeve të herëpashershme, janë të disponueshme këto të dhëna: a 3d c. trotuar mozaik me paraqitjen e një koke femre të gjetur në një thellësi 5 m (koka, e rrethuar me kurora perimesh dhe lulesh, sjell ndërmend ato të pikturuara në vazo puliane); mbetje shtëpish të mbuluara nga shtresa të tjera, më e ulëta e epokës greke u gjet në një thellësi prej 5 m.

Kolonat me kapitele korintike dhe pamje mermeri, të zbuluara në shpatin e kodrës aty pranë në kodrwn e Stanit, i përkasin ndoshta Tempullit të Minervës ose Kapitoliumit. Nekropoli është në lindje të kodrave që qëndrojnë mbi qytet. Stele e Lapidia Salvia, një sarkofag (tani në Stamboll) me një skenë të gjuetisë së derrit kaledonian dhe varre të shumta romake u gjetën në atë nekropol.

Epidamni shkaku i luftës mes Athinës dhe Spartës

Korkyrasit, me kërkesën e aristokratëve, iu përgjigjën dhe rrethuan qytetin dhe për këtë arsye Korintasve dërguan një flotë, të udhëhequr nga Ksenoklidi, e cila duhej të përballej me flotën e përbashkët të Epidamnit dhe Athinës, të udhëhequr përkatësisht nga Mycyades dhe Eurybacus dhe nga Lacedaemonian (Spartanët).

Taulanti - Wikipedia

Kjo betejë besohet të jetë shkaku i Luftës së Peloponezit, e cila filloi në 431 para Krishtit. Në Politikën e Aristotelit ka disa aludime për kushtetutën e Epidamni, për fat të keq jo saktësisht të dhëna: fillimisht ishte një Oligarki e ngushtë, e cila u modifikua pjesërisht në një regjim më demokratik (Aristoteli. Polibi) Ky ndryshim me Apoloninë rreptësisht aristokratike, të njohur në antikitet, tregon interesin e qytetit për integrimin e të huajve (metoikoi, Ael. VH 13.16). 

Lufta e Peloponezit (greqishtja e lashtë: Pólémos τῶν Peloponnesiōn, ishte një luftë e lashtë greke e zhvilluar midis Athinës dhe Spartës dhe aleatëve të tyre përkatës për hegjemoninë e botës greke. Lufta mbeti e pavendosur deri në ndërhyrjen e mëvonshme të Perandorisë Persiane në mbështetje të Spartës. E udhëhequr nga Lysander, flota spartane (e ndërtuar me subvencione persiane) më në fund mundi Athinën, e cila filloi një periudhë hegjemonie spartane mbi Greqinë.

Në shekullin e katërt ngjarjet në Epidamn ishin të lidhura ngushtë me historinë ilire dhe maqedonase. Kassandri e mori qytetin rreth vitit 314 dhe e vendosi aty një garnizon (Straboni), por Korkyra ndërhyri dhe ia dorëzoi Glaukut, mbretit të ilirëve ( Cabanes). Përveç kësaj, disa dëshmi të prerjeve të monedhave raportojnë emrin e Monunit, mbretit (basileus) të ilirëve rreth vitit 280 (Trogus Prol. XXIV), së bashku me emrin Dyr(rachion). Në gjysmën e dytë të shekullit të pestë, Epidamni vuajti nga betejat dhe përplasjet e brendshme me ilirët; ndërhyrja e Korinthit në zonë nga viti 435 kundër interesave të Korkyrës (aleate me athinasit nga viti 433) ishte një nga shkaqet e shpërthimit të Luftës Peloponeziane (Thucidi). 

Komuniteti greke zakonisht kishte marrëdhënie tregtare me fiset ilire (taulantët) të vendosur në brendësi rreth qytetit (Scil. 25–6), siç dëshmohet nga magjistrati i posaçëm financiar i përmendur nga Plutarku, poletët (Straboni 6.3. 8). Në gjysmën e dytë të shekullit të pestë, Epidamni vuajti nga betejat dhe përplasjet e brendshme me ilirët; ndërhyrja e Korintit në zonë nga viti 435, kundër interesave të Korkyrës (aleate me athinasit nga viti 433) ishte një nga shkaqet e shpërthimit të Luftës së Peloponezit (Thucididi).. 

Mbreti ilir Glauku (greqishtja e vjetër: Glaukias); (sundoi rreth 335 – rreth 295 p.e.s. ai përmendet për herë të parë si një forcë e konsiderueshme në ndihmë të djalit të Bardhylit, Kletit, një princ ilir që u rebelua kundër Aleksandrit të Madh, në betejën e Peliumit 335 pes. Megjithatë, ata të dy u mundën dhe Kleiti u detyrua të strehohej brenda territoreve taulantiane, ku Aleksandri nuk e ndoqi atë, dhe vëmendja e tij u tërhoq diku tjetër nga lajmet për revoltën e Tebës.

***

Pas Luftës së Parë Ilire (229–228) Dyrrhachioni ra nën protektoratin romak dhe më vonë u bë një civitas libera (Cic. Fam. 14.1.7). Qytetei qe në favor të Pompeitgjatë luftës civile romake, ajo u bë një koloni romake ndoshta nën Jul Çezarin (Plini. shih Lufta Civile Romake). 

Porti i qytetit ishte rruga kryesore tregtare midis Italisë dhe Greqisë veriore që lidhte Brundisium me Selanikun përmes rrugës Egnatia (Straboni 6.3.8). 

Dyrrhachion, qe një qytet kozmopolit, ku gjuha latine dominonte deri në shekullin e tretë të e.s. Në Perandorinë e Vonë Romake Dyrrahu ishte kryeqyteti i provincës së Epirus Nova. Pavarësisht nga tërmetet në 314 dhe 522, ai mbeti një port dhe kështjellë kryesore në zonë. Me rënien e perandorisë perëndimore (476) Dyrrahu humbi dominimin e tij tregtar, por mbajti rëndësinë e tij strategjike: i rrethuar nga Theodoriku (481), i sulmuar nga bullgarët, nga normanët (1081–5; 1107/8; 1185) dhe kryqtarët (1203) , kryeqytet i Principaute d’ Albanie i Karlit Azhu, (1227) pastaj në duart e pricave arbër të Balshajve dhe Topiajve, gjersa u pushtua nga venecianët (1396) dhe më vonë nga turqit.

Please follow and like us: