Luan Rama: Ode për tempujt që nuk u harruan

· 

“Ka shumë pellgje gjaku nëpër botë / ku vallë do rrjedhin ato?…”, Jacques Prevert.

Harqe guri, porta te mëdha guri, dritare të shqyera ku era fryn trishtueshëm. Magje e braktisur, çati e rënë dhe një copëz qiell i vetmuar, i ngrënë, i vrarë. Era fryn nëpër shkurre, mbi gurë të latuar dhe puse të harruar, mbi trarë të përmbysur në këtë shembje të jetës dhe të botës në Çamëri. Një fotografi e zbehur dhe e përbaltur, një foto dasme, mbetur në rrënojë, rrëzë murit… lugë e ndryshkur dhe e vetmuar e papritur, në heshtjen e madhe, një këngë e vjetër dëgjohet. Këngë e shpirtit, këngë e popullit të handakosur e të vrarë. Por kënga dhe në rrënoja e varre ka jetuar në dekada dhe vazhdon të jetojë. Shpirti i popullit nuk mund të heshtë. Eshtë kënga që i këndon masakrës, është vaji i një jete të humbur që nuk do ta harrojë tragjedinë.

Drita bie. Është muzg dhe dielli tutje perëndon. Ndërtesat e gurta i shohim tani si hije : harqe, mure të rrënuar, dritare si zgavra të humbëtirës dhe e vdekjes që ka kaluar… Madje hije njerëzore sikur lëvizin tani në këtë botë hijesh… Një dorë shfaqet në portën e madhe prej guri dhe një hije njerëzore shfaqet si të dojë të mbahet pas jetës. Hëna sapo ka dalë dhe hija ngre sytë drejt saj si të kundrojë botën e të gjallëve. Tashmë shohim fytyrën e tij. Sytë i shkëlqejnë edhe pse të zbehtë. Sytë nuk janë shuar. Është rrëfimtari, i vdekuri i gjallë që lëviz mes gërmadhash dhe me shpirtin e dhimbur sheh katakombet e një jete të dikurshme. E kështu nis të rrëfejë, të tregojë… Tragjedia e dikurshme ka ngjyrën e argjendë të asaj hëne që duket se vuan dhe ajo. Ngrehina hije. Hije pemësh në forma njerëzore. Trungje të gjymtuar, krahëprerë dhe të tharë. Tashmë këngës popullore, e ngjashme me vajin e humbësit të madh, ia lë vendin një muzike që kërkon të shoqërojë rrëfimtarin në tregimin e tij. Ai ecën, ndalon, mbështetet diku dhe flet. Është zëri i shpirtit. Zëri që na flet përtej varrit…

***

Çdo natë nga rrënojat hijet ngrihen

duke shkundur pluhurin e tragjedisë,

hijet nuk kanë vdekur,

nuk kanë heshtur gjithashtu,

janë të vrarët, të masakruarit, të handakosurit

diej të shuar që shndrisin ende

faji i të cilëve ishte se flisnin një gjuhë tjetër

se kishin një fe tjetër

se ishin çamë dhe jo grekë,

se ishin fqinjë të vjetër të heronjve të Iliadës dhe Odiseut.

Janë të varurit që era e shtatorit i përkund çdo natë

në trungjet e lisave, bajameve dhe manave

që fruta s’bënë më,

përkundur në Smartë, Karbunarë, Paramithi e Spathar

muret kërrusur janë nga plagët e mëdha

nga vdekjet dhe vajet në Kranaj e Varfanj

gurët tanë që nuk heshtën

që flasin ende me gjuhën e erës dhe mallit

gjuhën e lumit që shkon poshtë kodrinës,

gurë përrallash të vjetra

aromë dheu, lavande dhe borziloku,

gurë që kanë qarë aq shumë

ku gjaku mavi në kurmet e tyre u përtha

aty ku të vrarët pështesin kokën

ku kaq vite prehen dhe flenë,

të vrarët që presin të zgjohen.

Dhe hijet mblidhen këtu çdo natë

kapërcejnë portat e dheut, shkurret, muranat,

dhe vijnë pa u ndjerë, me hapa të lehtë,

zbathur, dikush veç me një këpucë

një tjatër me këmbë të prerë

vijnë të flasin për mallin e të kujtojnë së bashku

të jetojnë jetën tjetër

atë të të gjallëve që ishin dikur,

kohën e qershive dhe të ullinjve që duheshin vjelur

të flasin për portokajtë e limonat…

Ngrenë sytë lart dhe lusin të bjerë shi,

janë hije ustallarësh, bukëpjekësish, maragozësh

bahçevanë e bardë të këngës që ua mbyllën gojën

me dheun e tokës së etërve

e ata prapë këndojnë në errësirën e natës,

dervishë e varrmihës të gjorë

që i vunë të mbulonin të masakruarit

të vrarë nga pas dhe ata,

njerëz të paqtë, hije me zemra të vrara

edhe pse shpirti i tyre i shuar ende pulson

me ritmin e tokës që endet në univers.

– Na mori malli, na dogji!

Kaq vite pa dëgjuar zërin e fëmilës sonë!

– Kohë e keqe, e marrosur, jetë martiri!

Mbetëm kështu në zinë e qiellit

pa e shijuar lirinë dhe pa gëzuar dasmat,

me bukën e lënë pa pjekur në magje

dhe tokat e lëna djerrë!

Secila nga hijet do të thotë diçka

për shpirtin e vrarë nga urrejtja e popullit tjetër,

për urrejtjen e një gjuhe tjetër,

e një feje tjetër

që e nguli shtizën e flamurit të tij

mbi kufomën e një të vrari

me sytë mbetur hapur nga habia.

– Zërat e foshnjave tona s’do të dëgjoheshin më,

kurrë, kurrë më në Grikohor!

– Ditën e gjëmës dëgjonim këmbët e njerëzve tanë

të kapnin me nxitim kufirin

të arrinin Qafën e Botës,

tokat përtej të shpëtimit.

– Pastaj heshti gjithçka! – thotë Nazo,

veç kukuvajkat dëgjonim,

qanin dhe ato me ne, nën qiellin e murrmë

ku mandilet era i hallakaste tutje

të marra, të zeza

si lajmëtare të kobit dhe të zisë sonë

e tutje një pyll të varurish

tundur nga era në dritën e zbehtë të hënës

që vdekjen nuk mundte ta shihte dot.

Po, ajo stuhi nuk u ndal mbi shtëpitë e djegura

që mbetën tempuj të harruar,

gurët tanë të shenjtë, bekuar në shekuj nga etërit tanë.

– Fëmijët na kërkonin odat e tyre,

nuset e reja burrat, pa arritur t’i pleqërojnë

saçet e bukës mbetën hedhur përdhe

të ftohtë e dergjur nga dhimbja e madhe.

– Oh, nëna dhe motra,

na mbetën fëmilët jetimë nën dhé

si zogj krahëthyer me sy të shuar

pa ditur se s’do të zgjoheshin më,

oh, ç’kujë e madhe!

– Mbetëm të verbuar midis dritës e vdekjes

midis flladit që vjen nga deti në Gumenicë

tek sjell klithma zgalemësh

Ato netë masakre dhe yjet u zhdukën

hëna heshti dhe u largua në zi,

s’donte të shihte më gjak dhe të vrarë,

Paramithinë me barkun e çarë që klithte e vajtonte

dhe deti tërhiqej gjithnjë e më larg.

Të nesërmen dielli nuk deshi të dalë

oh, ç’frikë e barbari!

Pesëdhjetë të vrarë hedhur në arën e Xhelos

si mund ta mbajë toka nje gjëmë të tillë ?

– Ç’faj kishim bërë që na vratë? – thotë Myrto, –

prisja të martoja vajzën në Spathar,

njëqind e pesëdhjetë zemra heshtën e nuk rrahën më.

– Isha në krua, – thotë hija e një gruaje,

mbushnim ujë dhe evlatët loznin tej,

erdhën papritur si skifterë,

erdhën si stuhi dhe na prenë,

oh, ç’kosë e tmerrshme,

oh, ç’vdekje e llahtari!

Klamë, klamë dhe zëri na u ngjir,

belbëzimet dhe cicërimat e kësaj bote u shuan.

Drita e ditëve shkoi bashkë me mortjen e zezë

nën çizmet me gozhda të kolonel Kamaras

ndërkohë që koha vritej

dhe sahatet e botës nuk u dëgjuan më.

– Oh plagët tona që më në fund nuk kulluan më,

çezmat e gurta të lagjeve nuk rrodhën më

lumenjtë shterën dhe lanë pas shkumë lotësh

dhe burimet vazhdonin të shkonin thellë

poshtë trupave tanë,

gurgullonin e ofshanin nën zë

nën etjen tonë të pashuar…

– Plagët na u mpiksën

dhe zemrat dolën nga kraharorët,

shkulur nga gjokset tanë nga një dorë djalli

që shitej Zot e shenjtor;

lulet e oborreve u thanë

nën zinë e madhe të hatasë.

– Shikoma plagën nën sisë! – thotë një nuse e re, –

vëre dorën në këtë zgavër të madhe plumbi

që shkon tej e tej,

atë ditë shtatori qumështi m’u tha

e kuptova që s’do të lindja më,

dhe s’do këndoja më ninulla të ëmbla

aromë qumështi e mjalti.

– Mua më mbeti skalpi i fëmilës në dorë,

ma vranë që i zëntë vdekja,

që i zëntë buka,

sikur mos të kishin nëna dhe motra.

– Ndërsa mua më mbeti fëmila në bark

priste dhe një muaj të shihte diellin e belbëzonte

por veç errësirën pa aty në vetmi,

na hodhën të gjithëve në gropë

e unë dëgjoja ende klithmat e tij,

klante i gjori, klante

më kërkonte sisën e unë nuk shkoja dot

zemra më kish ndalur

këmbë e duar më qenë prerë!…

– Ne na mbyllën në «ikofrotia»,

pesëdhjetë ditë të mbyllura,

shtatëdhjetë gra e fëmilë vdiqën nga uria

me gojë dhe këmbë të shqyera

pa e gëzuar rininë.

– Oh, e pashë me këto sy që dhimbja m’i qërroi,

një grua të Pronjave e gozhduan me gozhda

pa ditur se gozhdonin për së dyti Zotit e tyre.

– Nuk i harrojmë vdekjet tona,

i kemi të ngjizura në sy edhe pse sy meiti,

Sanie Bollatin sisët ia prenë dhe e dogjën me benzinë,

Oh, ç’flakë në atë botë që digjej

ku një mijë ëndrra nxinin dhe endeshin në qiell!

– Në Koskë, dhjetë vajza i përdhunuan

dhe pastaj i vranë që të mos tregonin lemerinë

të vdekura kërkonin etërit dhe tatat e tyre.

– Kufomat e 56 filaqotëve i hodhën nga ura Naçit

binin poshtë njeri mbi tjetrin,

mbi lumin që përgjakej e shkonte në botën tjetër,

në Akeronin e zi,

shtatëmbëdhjetë evlatë u vranë në përroin e Kariotit

njëmbëdhjetë të tjerë në Shën Panaja…

– Që atë ditë korriku dasmat nuk u dëgjuan më,

këngët u shuan, vajet gjithashtu

u shua bota në Çamëri

dhe dielli na u nxi përsëri në shtator

skifterë të hekurt zbarkuan sërish

të vrarët nuk arrinin të kapërcenin sheshet e rrugët,

të tjerë gjysmë të vrarë nxitonin tutje drejt Qafën e Botës

shkonin e mbanin sytë pas

ku veç një diell u digjej në zemër, i vrarë mavi.

– Gjithçka u shua atë ditë,

portat mbetën të thyera,

shtretët e odave kumbonin

e dritaret si gojë të shqyera klithnin ende,

u ftohën magjet duke pritur duart tona,

borzilokët dhe manxurana shpejt u thanë

lulet e mullagës së kuqe,

të hidhura e të zeza u bënë

drithëronin në borë e shi,

donin të vdisnin dhe ato, bashkë me ne.

– Në odat e mëdha ra zija e madhe,

yjet u këputën dhe nga qielli ranë,

bota jonë e paqtë vajtonte,

hijet tona tani ngrenë kryet në qiell,

presin yjet e agut, të shpresës

në duart e tyre.

– Po zbresin yjet! – thotë Elmazi, –

t’i presim e t’i mbajmë si prushet,

s’kemi ç’mbajmë tjetër, veç yje,

si lotët e nxehtë që na u thanë

e kristale të hirtë u bënë në qiellin e errët të Thesprotisë.

– Ja shtëpia e Irfanit, – thotë Hodo, –

duhet hedhur çatia përsëri,

do presim të kthehen ustallarët,

nipërit dhe njerëzit tanë

që mundën të kapërcejnë Luginën e Vdekjes

ta fillojmë jetën aty ku u ndal

në tokën e zhuritur e të lotëve,

në pyllin e harruar të të varurve,

të jetojmë sërish nën të njëjtin diell me evlatët tanë.

të jetojmë në të njëjtën botë, të dheut dhe të gjakut.

– Ne dimë të falim Zane,

ja ku i keni krahët tanë, të hapur!

– E shikon shtëpinë e Shefqetit? –

Gjithë jetën i gjori ndreqi këpucët e botës

që bota të ecë, të shkojë!

– Cila është? – pyet një tjetër hije pranë tij.

– Ajo ballë portës së gurtë të Shabanit,

veç ajo portë i ka mbetur në këmbë,

ai hark guri pesëshekullor.

– Gurët e qemeret qëndrojnë ende

vdekja nuk mundi t’i rrënojë.

– Atje u bë dasma e Nusretit,

të kujtohen kur erdhën fqinjët tanë?

Mes tyre edhe Kosta me Anastasion…

eh, ç’dasëm, erdhën dhe kënduan,

nata dehej nga zërat tanë

pastaj hodhën vallen tonë «çamiko»!

Të paça Taso, në jetë të jetëve !

Nëntorin që vjen do kërcejmë “rebetiko”.

Por kasaphana shpejt na ndau,

të mjerët ne që besuam në fjalën e nderit,

nëntori s’do të vinte më.

Tetëdhjetë vjet shkuan në pritjen e gjatë…

– Ejani burra, ejani gra,

lumi shteri nga të vdekurit qê hodhën mbi të

dhe ju fëmijët tanë që nuk ju treti dheu,

ejani të presim farën tonë në kodrinën lart

ku kalldrëmi zbret

që më së fundi të shkelin tokën e etërve

dhe të pinjollëve tanë,

malli ynë do të bëhet shteg

t’u tregojë udhën drejt portave,

shkallët që të çojnë në odatë

dhe atëherë xixëllonjat do na ndjekin

në mbrëmjen e një mijë yjeve,

do na rrethojnë me dritëzat e tyre

edhe pse hije, do të jemi sërish me ta,

shpirtra dhe frymë mes tyre

për të mos humbur kurrë.

Dhe atëherë zërat e tyre do dëgjojmë,

këngët, mandolinat, vallet,

do dëgjojmë fjalë të ëmbla dashurish,

pëshpërimat e nuseve mbetur shtatzëna,

do shohim çarçafët e bardhë nderur të nesërmen

shegët e pjekura që më së fundi do hapen nga malli

do çahen nga padurimi dhe pritja e gjatë

të tregojnë se zemrat u shndrisin flakë,

dhe atëherë në pranverën e re,

sepetet do mbushen sërish me pajat e nusërisë

mandile e jelekë qëndisur

plot hëna, diej e yje.

Dhe kështu në ag, me shpresën në buzë

hijet zbresin ngadalë në botën e tyre të shuar

por që frymon gjithnjë…

————

Grupi i hijeve njerëzorë nisin të kthehen drejt gërmadhave me ecjen e tyre të rëndë. Të vdekurit kthehen në varret e tyre dhe rrëfimtari vazhdon rrëfimin e tij…Zëri i tij ka ngjyrë tjetër, atë të shpresës dhe të besimit. Përsëri fytyra e tij që ngre syte lart. Sytë i shkëlqejnë. Ndjek hënën qe zhytet në re. Nata zbehet. Në hyrjen e një porte të vetmuar guri përsëri ajo dore e kapur pas saj. Pastaj hija zhduket, tretet. Një rreze dielli përçon horizontin. Agon… Muzika vazhdon. Bari eshte me vese dhe tundet lehtë, drithëron në fllad. Një pemë e gjelbërt dhe një lule në muranën ku ka mbirë. Një lule simbol… dhe një tjetër në një ditare… të bardha, te kuqe si zemrat, si gjaku. Ujët e lumit vërshon, rrekezat rrjedhin. Sterkala uji nën rrezëtime dielli dhe një këmishë gruaje tundet mbi fill nëpër erë… Diçka pritet te vije… Një tjetër këngë për atë çka do të vijë dhe jeta përsëri do të bulëzojë.