Erlind Sulko: Për dashurinë e librave
Në bashkëbisedimin Bashkëpirja të Platonit, e cila i kushtohet dashurisë, Sokrati, një nga karakteret e veprës zhvillon një nga teoritë më të mirënjohura të dashurisë, një pikëpamje që ka patur një ndikim të madh në botëkuptimin perëndimor ndër shekuj. Sokrati përmend se këtë rrëfenjë për dashurinë ai e mësoi nga Diotima, udhëzuesja e tij për dashurinë. Dashuria, sipas Diotimës dhe si pasojë edhe e Sokratit, është një shpirt që e tërheq të vdekshmen drejt përjetësisë. Ky shpirt i dashurisë është në thelb një dëshirë, një ndërmjetës që e tërheq njeriun nga tokësorja drejt së hyjnishmes. Njeriu ngjitet në shoqërinë e perëndive nëpërmjet shkallëve të dashurisë. Dashuria është shtysa drejt së bukurës. Njeriu e fillon udhëtimin e tij drejt së bukurës nga gjërat trupore të përkohshme, por duke vazhduar udhëtimin e shtyrë nga dashuria, ai përfundon në botën e padukshme të së përjetshmes.
Ka shumëçka nga rrëfenja e Diotimës që nuk e kam përmendur këtu për shkak se dua të përqëndrohem pikërisht tek konceptimi i dashurisë si një udhëtim nga e dukshmja drejt së padukshmes. Mendimi im është se dashuria e njëmendtë e librave ka pikërisht të njëjtën trajtë që rrëfen Diotima nëpërmjet Sokratit: ajo është një udhëtim shpirtëror nga fjalët drejt Fjalës, një shëtitje që fillon duke prekur faqet e përkohshme të një libri, por përfundon në përsiatjen për të padukshmen e amshuar.
Dashuria e librit fillon me kopertinën, letrën, lidhjen e librit, me pak fjalë, librin si një send fizik. Kur shkon në librari, në bibliotekë apo edhe në raftet e tua në shtëpi: një libër të ndërhyn në pamjen tënde. Ai të tërheq me pamjen e tij, me ngjyrën e tij, me lidhjen e tij, me trashësinë e tij. Sigurisht, që do ishte një gabim trashanik të ndaloje aty: veç tek pamja fizike e librit. Dhe mos të udhëtoje edhe më tej, të filloje ta shfletoje librin, të filloje ta lexoje e të përsiateshe për atë që libri shpreh përtej shfaqjes fizike.
Qëllimi përfundimtar i librit, vendi i mbramë ku mbaron udhëtimi për të shijuar qetësinë e shplodhjes, Itaka e librit, është kjo: përsiatja e përshpirtshme e realitetit të padukshëm e të pavdekshëm të veprës. Libri nuk mund të thjeshtëzohet në një vepër të caktuar fizike, pasi një libër mund të ketë me qindra përkthime dhe me mijra botime të ndryshme. Libri në vetvete, libri si ide është gjithë mishërimet e saj individuale, por edhe asnjë nga ato në veçanti. Për më tepër, edhe nëse gjithë botimet e Don Kishotit papritur zhduken, veprat e Don Kishotit dhe Sanço Panços, siç përshkruhen në veprën e Servantesit, mund të mbijetojnë edhe në mendjen e dikujt dhe të mbahen gjallë nëpërmjet traditës gojore. Sigurisht që nuk do kishim një vepër si Don Kishoti, nëse Servantesi nuk do ulej një ditë fizikisht e ta shkruante atë në një send fizik, por pasi realiteti fizik u krijua, vetë vepra shndërrohet në më shumë se mbledhja e pjesëve të saj fizike, ajo e bashkuar dhe krijuar tani kthehet në një realitetit të mëveçëm shpirtëror. Dhe shpirti i vetë librit nuk mundet më të kthehet mbrapsht e të copëzohet në pjesëza të një realiteti fizik nga ku ai lindi. Çdo vepër ka një shpirt: rrokja e tij duhet të jetë qëllimi i lexuesit dhe kritikut.
Por do ishte një gabim po aq i çmendur ta mohoje tërësisht realitetin fizik të librit. Siç fillon dashuria e njeriut nga pamja dhe trupi, por më tej mund të zhvillohet në dashurinë e vetë shpirtit të tjetrit: ashtu edhe dashuria ndaj librit fillon me pamjen e jashtme dhe më tej mund të zhvillohet në dashurinë e ideve të padukshme që shprehen nëpërmjet fjalëve brenda librit.
Para disa vitesh fillova një koleksion të ballinave groteske të librave botuar menjëherë pas rënies së komunizmit. Shumë nga ato ballina shfaqnin një shëmti qesharake. Dhe shumë më kritikonin se përse përqëndrohesha tek ballina sepse libri nuk gjykohet nga ballina. Por e vërteta është se libri gjykohet nga ballina vazhdimisht, në veçanti kur ti nuk e ke lexuar atë më përpara: siç edhe dashuria i shtyn njerëzit të gjykojnë të tjerët nga pamja, në veçanti nëse nuk e njohin personin tjetër. Për të shijuar pamjen nga ballkoni i katit të tretë, duhet të fillosh të ngjitësh shkallët e katit të parë. Dhe shkallët e katit të parë janë këto: letra e librit, lidhja e librit, dhe dizajni i tij. Ka disa që nuk kanë nevojë për këto gjëra: ata ngjiten në ballkonin e katit të tretë duke u kacavirrur nëpër mure apo duke u hedhur nga një pemë ngjitur me të. Por shumica e njerëzve o do ngjiten nëpër shkallët përkatëse, o hiç fare. Prandaj dhe pamja e jashtme e librit ka rëndësinë e saj: ajo është vendi i përshtatshëm jo vetëm për të nisur lundrimin, por edhe një vend i papërshtatshëm për ta përfunduar.
Kjo më çon tek rëndësia e vlerësimit të prodhimit të librit si një send fizik. Pasi në një botë të stërmbushur me dizajn të shëmtuar dhe botime të një cilësie të dobët, botime sa për sy e faqe që jetëgjatësinë e kanë më të ulët se sa një gjethe spinaqi, e kemi për detyrë të vlerësojmë ata mjeshtër që lundrojnë me flijim vetjak kundër rrëmys së kohës mbushur me plehra. Prandaj dhe në botën e librave, nuk duhet të vlerësohet vetëm shkrimtari apo përkthyesi, por edhe botuesi. Ndaj e shikoj me vend që, në veprimtari kulturore, si për shembull, Çmimet e Panairit të Librit, apo edhe çmimet që jepen nga Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit, apo edhe çdo llojë vlerësimi apo çmimi të ardhshëm, pranë çmimeve si autori më i mirë i vitit, përkthimi më i mirë i vitit, studimi më i mirë i vitit, të shtohet edhe botimi më i mirë i vitit. Ky çmim duhet të ketë për qëllim vlerësimin e botimeve cilësore, ku mund të përfshihen edhe librat e ilustruar.
Dua ta vazhdoj këtë shkrim me dhënien e dy shembujve të botimeve cilësore, si udhërrëfyes të kësaj kategorie cilësimi.
Si fillim, dua të përmend një nga librat e mi më të dashur dhe, sipas mendimit tim, libri më i bukur i botuar ndonjëherë në gjuhën shqipe. E kam fjalën për “Tregime të moçme shqiptare”, nga Mitrush Kuteli, ilustruar nga Gazmend Leka. Ilustrimet e Gazmendit të ftojnë të thellohesh në fshehtësinë e ëmbël dhe hijeshinë e thjeshtë, por të pastër të tregimeve të rrëfyera në mënyrë të mahnitshme nga Kuteli. Ilustrimet e bukura të këtij libri mund të jenë fillimi i udhëtimit, arsyeja përse dikush e merr këtë libër në dorë: por ai udhëtim do ta çojë lexuesin më tej në botën e magjishme të tregimeve të Kutelit. Është e pakundërshtueshme se në këtë rast vlerësimi i takon Gazmend Lekës për ilustrimet, por në të ardhmen, në një ekonomi kapitaliste me ndërrmarje të lira private, botuesi që e merr përsipër dhe mbështet botimin e një libri të tillë duhet të vlerësohet, si në mënyrë simbolike ashtu edhe financiare.
Gjithashtu dua të jap edhe një shembull, të një botimi tepër cilësor, pavarësisht se jo i ilustruar. Botimi në fjalë është botimi i veprës së plotë të Eskilit dhe Sofokliut nga shtëpia botuese Onufri. Krahas përshkrimit të librit si një vepër fizike kam bashkangjitur edhe termat teknikë që përdoren në bibliografinë anglishtfolëse. Ballina e përjashtme (dust jacket) është e këndshme për syrin, ndërkohë ballina përbrenda është e fortë (hardcover).
Nga përbrenda ballina ka letër të bukur mbrojtëse (endpaper).
Më shumë se gjithçka, libri është i qepur, i rrumbullakosur anash dhe i zbukuruar (endband). Rrumbullakosja anash e libërqepjes ka shumë rëndësi për jetëgjatësinë e librit, pasi libërqepja përthyhet nga përbrenda nga përdorimi dhe prishet nëse nuk e rrumbullakos.
Letra e librit është cilësore dhe lexohet me kënaqësi. Është lënë mjaftueshëm vend anash shkrimit (margins) për mos ta lodhur syrin kur lexon. Lënia e një hapësire nga shkrimi tek përfundimi i faqes është një nga kënaqësitë e mëdha të leximit të një libri: ajo të le hapësirë për të bashkëbiseduar me veprën, ajo të lejon një lexim më të vëmendshëm, të lejon mbajtjen e shënimeve. Kritika letrare çel mu aty: anash faqes së një libri. Aty është hapësira ku takohet lexuesi me autorin. Siç edhe i them shpesh miqve të mi: të gjitha mëkatet do të falen, përveç mëkatit të mos lënies së një hapësire midis shkrimit dhe fundit të faqes.
Gjithashtu, është për t’u përgëzuar tejmase puna për t’i sjellë veprat e Eskilit dhe Sofokliut në një vëllim të vetëm.
E bukura është shpesh e çuditshme, e papritur si buzëqeshja e një fëmije, ajo është si një vallëzim i hijshëm që e mund vdekjen.
Kështu duhet të kuptohet edhe dashuria e librave: si loja e një fëmije që duke kapërcyer litarin, kapërcen edhe vdekjen.
Botimi i librave të bukur të shtojnë endjen për të lexuar: ato janë varka të hijshme që nisen drejt pafundësisë.