Fatbardh Amursi: Në thellësitë e vuajtjeve mund të jetë dhe lartësimi yt!
Poezia e Sadik Bejkos
Në diktaturë, të gjithë brezat e poetëve, kanë viktimat e tyre, jo rrallë: si një “larje hesapesh” mes kolegësh, që, për inerci vazhdon edhe sot, sikurse e dëshmon Sadik Bejko në këtë rrëfim: “Unë, malësori, i idealizoja shkrimtarët atëherë. Njëri syresh ishte nga ata që e respektoja shumë, pinim gjithmonë kafe bashkë. Ishte dhe është shkrimtar i mirë”. Edhe pse e ka pësuar prej “shkrimtarit të idealizuar”, nuk bën marketing me vuajtjen. Përkundrazi, s`e honeps ndarjen e poezisë në: o pro diktaturës, o kundër saj, ngaqë kriteret jashtëletrare mbeten ende një arsenalë për të prishur imazhin e dikujt apo për të kurorëzuar dikë. “Më duket se që të dyja dalin në një qafë. Kurse letërsia duhet t’i kapërcejë qafat, të jetë e nisur nga një kohë për të shkuar përtej saj”-këshillon ai. Të tejkalosh kohën është më e vështirë se sa të ngrihesh mbi ambientin. I dashuruar me të gjithë forcën e burrit e mban kokën në drejtimin nga është e dashura, sikurse besimtari me fytyrën nga Meka dhe “kjo është si t`ia përdredhësh qafën malit”. Kjo përdredhje e qafës së malit bën kontrast me ata, që tridheshin në zyra.
Poezia e Sadik Bejkos ka një fuqi medituese të trashëguar, nëse i referohemi rrëfimit të tij për gjyshen, e cila, “këtë punën e të folurit me vete e kishte aq të sajën, sa e merrje vesh edhe kur fliste pa zë… Kur errej, ajo dilte përballë malit dhe nuk e mbante më dallgën që e troshiste përbrenda. Fliste dhe fliste pa pushim. Për të thoshin se kishte roitur. Po mua nuk më dukej kështu”. Dhe ja nipi: “Që fëmijë ecja mendueshëm. Gjyshi im nga nëna nuk ma donte këtë huq. Isha nja dhjetë vjeç, kur me ankim ia thoshte sime mëje: “Ky djalë yt nuk më pëlqen, vjen i menduar. Nuk do ta ketë jetën aq të lehtë. Nuk ka ngjarë nga soji ynë”. Fjalë me doza profecie. Poeti i ardhshëm s`ngjau as nga soji i fisit dhe as nga lloji i artistit. Meditimi i trashëguar do shfaqet tek ai edhe si një refleksion. Sadik Bejko fillimisht u ngjit në malin e shenjtë, më pas u çua me përdhunë në hadin e minierës deri sa doli në dritë, duke u përleshur me fatin.
Ngjitja në malin e shenjtë
Ngjitja në malin e shenjtë, në Baba Tomor, adhurua si fron perëndish nga Naimi dhe Çajupi, do nxit dhe tek poeti Bejko: ndjesinë e lartësimit. E ka për krenari që në vargjet e tij të jetë i pranishëm mali, relievi i thyer i vendlindjes. “Shtatëdhjetë vjet më parë të dy me babain jemi ngjitur në majën e malit të Tomorit. Kemi ecur me këmbë ditën në vapë, muzgut të mbrëmjes e mugullimës së agut. Në nisje kurbanin ma vunë mbi shpinë… Sikur donin të më thoshin, se në këtë udhë nga ne të katërt më i rëndësishmi ishte kurbani”. Fati i kurbanit mos do përsëritej tek ai në kohën, kur po kërkoheshin “kokat e turkut”? Dilema: “Do të më pranonte mua zoti i Tomorit? Isha i pastër? Para ca javësh kisha dashur të vjedh dardha, por nga frika e të zotit të mallit që na diktoi, pantallonat i kisha lagur. Isha i pastër”? (Në kohën e “pastërtisë së figurës”, atëherë kur çmohej virgjëria, kur brezi ynë preferonte këmishën e bardhë, gjithsesi zor se i shpëtoje njollosjes. Të ndoturit e bën pis këtë vend. Një kulak i shpallur e nxinte fisin, pavarësisht partizanit me yll të kuq).
Në kthim, kujton poeti, kurbani për Baba Tomorin duhej ndarë me të tjerët, këtë radhë jo si sakrificë, por si bamirësi. (Kur dikush varej në trikëmbësh, pas ekzekutimit turma turrej të merrte një copë nga litari i të varurit, ta kishte si hajmali). “Na jepni pak mish Tomori” – ishte thirrja që do i shoqëronte dhe kurbani ndahej me të gjithë ata, që ndeshnin gjatë rrugës. “Mund të mburresha se kisha qenë në Tomor… por babai… më tha: “Mos fol, ne e bëmë për vete, jo për ta shitur gjetkë” – e mbyll rrëfimin poeti Bejko, duke i kthyer fjalët e të atit në një kredo morale. Në asnjë rast krenarinë nuk e degradon në mburrje. Mediton si gjyshja, shfaqet si i ati dhe i kërcënuar nga fati i kurbanit. “Vetëm në largësi mund të kuptosh/sa larg mbi të tjerët ngrihet një mal./Nuk kanë kaluar as dy ditë dhe po kuptoj/se ato pak ditë me një vajzë/ngrihen si Everesti mbi të gjitha ditët e mia./Mjafton vetëm dy ditë/për të dashur gjithë jetën një grua.”-lartësohet ai përmes dashurisë.“Dimri, i penduar që ende s`ka marrë hak,/bën të ikë e rikthehet më i vrazhdë”, ku secilii vetëm kërkon Krishtin e lodhur, ndaj: “Bën udhë pa truall nën këmbë/… Thur gjyshen në leckat e mbrëmjes”. Pse nga largësia mund t`i kuptosh lartësitë? Tutje nga Anadolli e panë Baba Tomorin Naimi me Çajupin dhe shkruan për malin e shenjtë si të ishin banor të tij. “Po të mos ishte shkolla, librat,/unë do të isha atje, në fatin tim,/në malësitë e mia të djeshme.”-shkruan ai, duke lënë të kuptosh se librat janë bërë shkak i largimit të tij nga vendlindja. (Librat të ftojnë të njohësh botën, varfëria të endesh nëpër botë.) Ndodh që libri të fundos dhe dy pashë nën dhé, sikurse i ndodhi dhe poetit me librin e parë.
Zbritja në minierë
Meqë flitet për galeri personazhesh, aparatçikët e dërgojnë poetin galerive të minierës, më gjasa, në kërkim të heronjëve. Për njeriun e lartësive ky lloji dënimi nënkupton poshtërimin, por, kur mendon që Aristofani dhe Virgjili janë të vetmit që kanë vizituar hadin, i takon poetit që ndëshkimin ta kthejë në “privilegj”? “Në minierën e qymyrit në Memaliaj atëherë kështu punohej: gjunjas, këmbadoras, rrëshqanas. Kam parë aty dhe të vrarë, dhe të sakatuar përgjithmonë. Djem fare të rinj.
Miniera ishte vend për fatkeqët. Herë-herë, si për ta ngacmuar rrezikun, për t’i shkuar së keqes gjer në pikën më të fundme, futesha me vetëdashje në vendet më të zeza të minierës, aty ku mund ta paguaje me kokë”. Ty të rishfaqet historia e kurbanit, por, këtë radhë: ata që donin mish nga Tomori, do merrnin prej tij vargje si këto: “Çdo natë hyj në barkun e territ./Kamarja e zezë, e ngushtë, mezi më nxë:/barkas, brinjaz, këmbadoraz, djersitshëm/pikëz nëpër fill merimange, në pa rrugë,/në pa dritë, në pa gjurmë, në pa zë.” Ndonjëherë: rroposje dhe groposje zor se dallohen.
Në atë kohë Driteroi botoi librin poetik “Shtigje malesh dhe trotuaresh” me një titull sinjifikativ. Ndërkohë nga shtigjet e maleve zbritën shumë poetë, thua se po përsëritej historia e përtizanëve që zbrisnin nga malet fitimtarë, por, jo të gjithë iu gëzuan trotuareve. Sepse: “Ne jetojmë në një qytet rrëshqitës/Tmerrësisht rrëshqitës, tmerrësisht të gurtë/Jashtë kohe, dhe mode, dhe feje./Ky është vendi i thyerjeve, i rrëshqitjeve/I nëpërkëmbjes, i pështymave gri./Me ç’guxim guxon, njerëzon ti”? Si mund ta përballje gjithë këtë mbrapështi paranojakësh? (Sa e sa gjeneralë u pushkatuan, u burgosën e u internuan për shkak të “teorisë së rrëshqitjes”?! Kadare shkruan për “Sokakun e të marrëve”, ku pak të rrëshqiste këmba do përfundoje në çatinë e fqinjit). “Imzot Hammurabi, mua plakun e përvojtur/pse më nxore nga shpella ime,/nga budallallëku im pse më nxore?”-dhe këto vargje i shkruan ai që prej disa vitesh zvarrej nëpër galeritë e minierës: “Njerëzit këtu janë me nga një bodrum të zi,/me nga një hambar terri mbi shpinë dhe nën tru”. Rreziku i zhbërjes është eminent: “Dhe diçka ikën, ikën, më vidhet,/ nga gjumi im vidhen dëshirat,/si zogjtë që u vidhen çerdheve të tyre…/E nga unë, që nuk kam kurrëfarë pasurie/diçka vidhet.” Pak ju duket të të vjedhin vitet më të bukura të rinisë? “Njerëzit /bien nga shpellat në bodrumin e vetes,/për ta s’ka më nënë, mik e të dashur,/janë më të ftohtë se një gur,/më të thatë se një dru.” Rënia në minierë shoqërohet me rënie në shpellë, në bodrum. Rreziku i një shkretimi kërcënon shoqërinë. Ngurtësia e asketëve kërcënon me ngrirje artin, ndaj poeti merr përsipër një mision, që s`ia jep askush veçse vetëdija e tij. “Kështu zogjtë/i shpëtova nga mpirja,/nga uji i ndënjur në pellg,/nga gurët e thërrmueshëm,/nga myshku i lodhjes/te drurët pleq.” Rrëfen një episodë jo pa domethënie: “Një herë bashkë me një moshatarin tim kemi ngrirë në tufanin e borës, por punëtori i mirëmbajtjes së rrugës, na gjeti shuk në anën e xhadesë, ndezi zjarr e na solli në vete.” Mos vallë këtë rol luajti dhe Kadare, duke iu gjendur në zgrip të jetës? “Po bëhesha gati ta lija poezinë, nxitja e Kadaresë më mbajti në punë.” Njeriu që s`është mësuar të kërkojë dhe zgjedh përballjen, lëshon këtë thirrje për shokët: “Jepni një dhuratë për dashurinë time,/bëmëni një djep me zemrat tuaja,/aty dashuria ime do të ndihet e lumtur”. Dhe më tej: “nuk e di pse na takon t’ia prishim dikujt ëndrrat” apo “të shtrojmë kalldrëm të ftohtë në jetën e dikujt të pafaj”?! Në vitet e kalvarit, pikërisht në vitin 1976, do shkruaj: “Po unë çdo ditë me detin bëhem mik,/Ia dua dallgën butë e ëmbël,/Pa dhe kur sjell mbi vete rrezik.” Si të mos mjaftohej nga andrallat që i solli dashuria për malet, nuk i ndruhet as rrezikut që mund t`i vijë nga miqësia me detin. (Miku i tij poet, Thanas Dino, e kishte pësuar nga një fik deti.) Pluhuri i zi i qymyrit bie dhe mbi fletën e bardha të letrës, duke jetuar “ditë pa të diela” dhe “javë pa të kremte”, sikurse hëna vozit në lumin e tij të pikëllimit. Por, trishtimi i tij nuk është ngjitës, ngaqë s`është dekurajues. Për dikë që bie në dashuri thonë se atë e ka zënë qymyri. I mjaftojnë vetëm dy ditë për të dashur gjithë jetën një grua. Ndaj, kur së shoqes i kërkuan ta ndante, ajo u suall ndaj tij si një mbretëreshë, ndaj i ka me hak këto vargje: “Gruaja ime fytyrëdashur…/… përtej vajzërisë sate pa halle/…s`e prisja që mbi vargje t`më binte rrufeja,/të binte sëpata.” (Kur mbreti Zog po përgatiste arratisjen, ambasadori amerikan i ofroi Geraldinës mbrojtje në ambasadë, por ajo iu përgjej: “Do ndjek fatin e burrit tim”). Nuk është rastësi që në kujtesën e poetit kanë mbetur këto vargje, kënduar kur dasmorët bëheshin çakërqejf: “Buza jote pak e qeshur/ Më mbajti mua në shpresë”. E kishte zënë qymyri, por jo ai i Memalies.
Dalja në dritë
Në vitin 1990 Sadik Bejko shkruan poezinë “Lirimi i deleve”, shoqëruar me shënimin: para se të liroheshin të burgosurit nisi çlirimi i kafshëve shtëpiake me lejimin e tyre me të ashtuquajturin “tufëzime”, ndërkohë që ujqërit u kthyen në barinjë. Ka kurajon të thotë dhe në demokraci se “bota e ligësisë nuk është vetëm komunizmi”. Kur përballja me fatin duket si një betejë e fituar, i kërkon dikujt që ta pajtojë me veten. Pasionet s`janë më vullnete të ndrydhura. “Atëhere ankthi s’është turp,/ pafuqia s’është turp,/mjerimi i vetes s’është turp/ndershmëria s’është turp asnjëherë,/ vetmia, budallallëku/pasuri të tmerrshme, të flakura në erë”. Por “një re e vogël sa një sandale vajze”, e josh si të jetë këpuca e Hirushes, se malsori, që i idealizonte shkrimtarët, udhëhiqet nga parime të larta morale, sikurse ai shprehet në një intervistë: “Në letërsi duhet të jesh i ndershëm. Sa më shumë të mundesh.” Vagabondi Esenin që bridhte lule më lule, jo vetëm ai, në poezi ishte më i moralshëm nga besnikët e kauzave të rreme. Po kështu dhe Lasgushi ynë, duke heshtur, ishte më esnaf nga ata që e qepën gojën nga frika. “Arti duhet t’ia mësojë njeriut përleshjen me fatin, me vdekjen”, shkruan poeti Bejko, duke patur për kundërshtarë dalëzotësat. (Tabelat “Rrezik vdekje” vihen aty ku ka rrezatim radioaktiv dhe jo në ndeshjen me demat). “Në rini je i djegur për të qenë në kohë… për të qenë një çikë modern. Por libri nuk më solli fat… do të shkoja në minierë, minator galerie. Për gjashtë vjet nxirrja qymyr guri. Pa të drejtë botimi”-rrëfehet ai, duke qenë njëherësh qortues me ata, që abuzojnë me lirinë e të shkruarit. Spekulimi me zotërimin e teknikave të të shprehurit, duke e tepruar me figuracionin, sipas tij, mbart rreziqe, ndaj ndërmerr një akt ndërgjegjësimi në dobi të artit. Abuzimi: “Fillon me errësimin, me shtimin e figuracionit. Me atë që “moderniteti” e kërkon pak të sofistikuar poetin etj, etj. Po deri ku? Deri ku duhet shkuar, që mos ta dëmtojmë poezinë. Dhe le ta themi se një prirje e tillë, në emër të asaj që është “moderne” edhe e ka prekur kthjelltësinë. Tek unë dhe tek të tjerët”. Që të hysh në një bodrum a në një minierë duhet të kesh me vete: o një pishtar, o fener, u elektrik dore, o llambë karbiti. Galeritë e errëta të minierës ia kthyen në armik terrin. Errësimi pa kriter i poezisë, për fat të keq, stimulohet nga disa “ekspert arti”, që të kujtojnë “modën në fshat” apo lesh xhami. Teleskopët po kapim pamje nga universi, ne s`shohim asgjë dhe hiqemi se po zbulojmë Amerikën?! I shqetësuar mos po e tepron me errësimin, abstragimin, sa për kollaj e kanë politikanët të ankohen për “terrin informativ”, shkruan vargjet: “Mbrëmja ha tinëz./Kafshon tej qafa malesh,/korijet, varganin e kodrave, udhët…/Mos bën lojën e pemëve ky plak,/që kujtojnë se zhduken dhe shfaqen në ag?” Madje, poeti Bejko qorton Sadikun se ka botuar poezi më shumë se ç`duhet. Sipas tij, ia vlejnë vuajtjet, sakrificat në emër të artit, qoftë dhe me një libër të vetëm. Nuk është fjala as për librin e parë “Rrënjët”, që nuk i solli fat, as për të fundit të botuar në italisht dhe shqip nga Mimoza Pulaj, jo pa jehonë, por, për ato poezi, që i japin atij ofiqin poet. (Feliks Arver përmendet në historinë e letërsisë frënge vetëm për poezinë “Shpirti im s`ka sekrete, jeta ime s`ka mister” kushtuar së shoqes së Viktor Hygoit, të cilën ai e dashuroi pa ia shfaqur ndjenjën askujt.) “Sa të plas, t`më marrë dreqi, merrmë ti, të paktën,/ prekmë ku s`lejoj askënd”-shkruan ai, duke besuar se poeti është një siluetë shëtitëse e dashurisë. Për t`u bindur lexoni monologun e një murgu, i cili njësoj si gjyshja e tij do fjaloset me vete, duke këshilluar: “Rrugës së madhe s’ia del tej me urrejtje”. Ndërsa vetë shqipton qartë fjalë prej të urti: “Jeta na vë përpara një fat që duhet ta përballojmë… Në thellësitë e vuajtjes mund të jetë dhe lartësimi i njeriut”. apo: “Nuk ia dilja dot jetës me qejfmbetje dhe me mërira. Aq më keq me hakmarrje. Fali dhe shko tutje”. Ndaj është krejt i besueshëm kur thotë se në poezi ka regjistruar veç jetën e tij. “Ec, o i dashur, ec, i thua vetes./Rruga u lodh, ti nuk u lodhe”./exlibris.al