Emi Krosi: Imazhizmi si vibrim liriko-universal, në poezisë e Niko Kacalidhës
“Në emër të gurit, të drurit e të atit”
(N. Kacalidha)
Poezia është një entitet shpirtëror, që kohë pas kohe hedh rrënjë dhe bëhet pemë e fortë, duke i qëndruar ciklikës së kohës. Poezia është e pakohë. Nuk ka kohë, sepse ajo është Universale. Tradita e poezisë shqipe moderne, e njohur, e shkruar, e lexuar dhe qëmtuar nga studiuesit dhe kritikët që pas mesviteve ’60-’70 të shek. XX, solli një tjetët stil, apo një tjetër perceptim dhe marrëdhënie të re duke shpaluar një risi përtej kohës, mes autorit/kohës së receptimit si përcaktesa mes veprës letrare dhe distancës kohore. Distanca kohore si marrëdhënie e domosdoshme me të vërtetën, është veprim i subjektivitetit të personit, por dhe vendosja e personit brenda procesit të traditës, në të cilën e shkuara dhe e tashmja shkrihen vazhdimisht bashkë (Gadamer: 1965). Por në procesin e leximi të një teksti poetiko-letrar si ndërkëmbim brezash është dhe njëvijëshmëria poetike e Niko Kacalidhës. Ai është bardi i poezisë shqipe dhe i letërisë moderne greke (si poeti më i shquar i minoretit grek në Shqipëri), që e ka shfaqur aq madhërisht poezinë e tij, që nga brezi i artë i filluar mesvitet ‘70, ku vetëm një grusht poetësh të spikatur, udhëtuan në “trenin e kohës” së pas ’90-ës, për të përsorur më tutje verbin poetik shqip. Njohës i dy gjuhëve, sidomos përmes përkthimeve, vargjet u çliruan nga metrika “mbytëse”, falë leximit të Ricosit, Seferis, Elitisit, solli një ritëm dhe frymë ndryshe në poezinë shqipe të kohës. Por, poezia nuk mund të kuptohet pa lexuesin e saj, sidomos kur lexuesit ka tejkaluar kohën, pra nuk është në bashkohësi. Por, ky novatorizën theu parimet e socio-realizmit, në përmbjajtjen dhe formë. Në këtë rrjedhë të shfaqjes së një liberaliteti në kulturë, art dhe letërsi, në ato vite, disa poetë të rinj, kishin një poetikë shumë ndryshe nga poetika e mëparshme e letërsisë pararendëse, si:
– shenjëzimet e para të modernitetit,
– dominimi i simbolit, si metaforë realiste,
– stimuli i përshkrimin të natyrës për imazhistët.
Interpretimi i letërsisë nëpërmjet simboleve apo gjuhës simbolike, përmes konteksteve sociale dhe kulturore, sidomos në poezi, kur ajo ka fuqinë dhe aftësinë për të marrë momente nga koha jonë, poezia si nocion letrar, të kuptimëson jetën, si një qëndrim reflektimi ndaj saj, për përmasën dhe kuptimin filozofik të jetës (Gendlin: 1996: 53). Poezia e Kacalidhës mbart mbi vete tharmin e një poezie që shtrihet, mes detit dhe malit, ku spikatin këto elemente:
a) mendësia e re ballkanase, (mes dy gjuhëve dhe kulturave);
b) fryma mesdhetare, (me diell, me det, ku ngjizet dhe shtresëzohen mitet pellazgjike dhe
helene, në të njëjtin truall me klimë mesdhetare, ku takohen kulturat e Lindjes dhe Perëndimit);
c) lidhja mes dy etniteteve dhe dy gjuhëve.
Një poet me mendësi ballkanase, sipas Kadaresë, është: “poet me detaje shqiptare të gurit, të malit, të dritës dhe të detit”. Duke përçuar verbin e tij vargor: paqe mbi ullinjtë dhe gjeografinë e agrumeve/paqe, ka sendërtuar një poezi që përgjithëson jo vetëm apoteozën e gjithë kozmonisë së natyrës, por dhe të gjenezës së gjithësisë, përmes imazhit, përfytyrimve dhe surrealizmit dhe të një ankthi ekzistencial të përjetësive (Bejko: 2004). Poezia e tij është një ansambël i arkitekturës së natyrës. Përmes vargut lapidar: rrënja e diellit dhe rrënja e burrit, sendërton një lloj poezi sa kozmike aq edhe eremite, nëpër bizgat e ullinje, agrumeve, si oshënar i shpellave, maleve, deteve si “eksplorues” dhe dekodues metaforash, simbolesh, steriotipesh duke trasfiguruar përvoja dhe emocione, në diakroni dhe sinkroni, përtej “vargonjve” të vendlindjes me gërshetime e mbivendosje të mbara poetikash, ku shqipja dhe greqishtja, ushqejnë bujarisht njëra- tjetrën, me frekuenca të larmishme e të magjishme stilistike (Çiraku: 2022 ). A mund të quhet një poet “emremit” apo një “oshënar”? Një modernitet konceptual apo një imazhinist dhe “përçues” arketipesh të lirikës shqipe dhe asaj moderniste greke. Kjo vërtetohet në tekstin poetik prej 535 faqesh “Heraldikët e borës” (Kacalidha: 2022). Vepra e jetës së tij, në formë antologjie që ndahet në tetë libra të tjerë.
PJESA E PARË: libri: “Fjalë të pathëna në pranverë” [me 3 (tre poezi)]. Vargjet: dëbora binte në oborr./Zogjve u dridhej gjoksi./Rojë mbuluar me dëborë,/në degë, qëndronte borsi nga poezia: “Zogu i dëborës”, që në poezitë e para bien në sy hedonizmi prej një botë bukolike të Virgjilit, por dhe një mbartje të etnitetit gjenezës së tij, prej guri, ulliri, bari dhe limonishteje. Aty ndihet dhe një mjedis rural rustik, ku shpirti njerëzor i përket natyrës, ndihet i lirë kur është vetëm, një koncept i tillë lirie që rindërtohet në mendjen e lexuesit përmes skenave të detajuara (Rothenberg: 1993: 120).
PJESA E DYTË: libri: “Puhiza e barit”, [me 29(njëzeteenëntë poezi)]. Nga vetë titulli është natyra, por një natyrë që përmes imazhizmit, simbolika e filozofisë së mendimit e vesh atë me përshkrime, epitete dhe krahasime. Vargjet: buzëmbrëmjes së prillit/Push të butë hidhte prilli duke shkundur/çarçafët nga ballkoni i plepave./Kush është poet dhe buzëmbrëmjes së prillit/nuk shkroi të paktën një vjershë?/Në prill nuk shqitet mëzka nga bari. Në prill/dashurova një vajzë/…/ Unë s’jam si gështenja e egër që çel e para dhe e/fundit lidh kokrra. Unë s’jam si gështenja e egër…/Unë çel dhe dashuroj, vajzë e bukur, ëndërronjëse,/buzëmbrëmjes së prillit, poezia: “Buzëmbrëmjes së prillit”, botuar në [“Zëri i Rinisë”, gusht 1972], ky cikël është sigluar rreth viteve ’72-74. A thua, sesi natyra e ka shpëtuar poezinë nag topikat e diellit/detit/ nga njyrat/aromat/ stuhitë/kujtimet/ nga bulbi i rrënjës së jaseminit dhe jargavanit, të limonit dhe shegës, të borsit dhe klimës mesdhetare, përmes rinjalljes dhe ripërtëritjes së natyrës. Gërshetimi i elementeve rurale, florala, drunore, baritore etj., sendërtojnë përshkrime me elemente të dendura zooflorale/të faunës nëpërmjet simbolikave:
– simbolika e rrënjëve të vendlindjes; përmes poezisë: gjallë a vdekur dritarja e hapur për mua. Vendlindja ime, vendlindja ime, nga poezia : “Male me hije luanësh” ku malet e vendlindje janë mbulohen me ushëtima dhe vetëtima, ku herë-herë dritohet dhe errira nga eleksiri i dellit të vrenjtur, hëna “rrëzohet” mbi pyje dhe ujëra, duke lartuar imazhe dhe përshkrime të gjalla. Ai udhëton në prill. Kalon lumin e Leshnicës dhe “përgjon” erërat e Jugut. “Vesh” ullinjtë që mërdhijnë dhe zbret anëdeteve, për të dëgjuar shurdhinë e Circeve të Odiseut, sërish në ngjitje nëpër male si asket dhe oshënar në malet, ku “klith” historia e stërgjyshërve të tij. Stërgjyshi që kishte shtëpinë në eshtrën e malit./Andej niste rrënja e diellit dhe e vetëtimës./Andej niste rrënja e burrit dhe rrënja e barit. Ai udhëton në kohë dhe hapsirë, vertikalisht dhe horizontalisht, në diakroni dhe sinkroni me kohën dhe hapsirën. Një hapsirë e pamatë. Epike. Stërshekullore. Duke “lexuar” yjet dhe “krehur” detet nga magjistricat fatthënëse në kërkim të: kromozoneve, majmunëve, xhindeve, shenjtërimeve, kataklizmave dhe orgjive, ku poeti është i papërsëritshëm në morinë e metaforave si dhe vendlindja, Leshnica, gjyshja e gjyshi dhe prindërit e mirë të Nikos (Kushi: 2022).
– Simbolika e rikthimi në kujtimet e fëmijërisë, përmes poezive: “Ah, zëri i nënës”,
“Kthimi në shtëpinë prindërore” , “Stërgjyshi fliste me yjet” etj. Vargjet:Sipër, në shpat të maleve shtëpia prindërore,/duke gërvishtur qiellin./Andej unë nxora krahun tim, andej i kapa yjet/që mbaj ende dritareve, poezia: “Ah, zëri i nënës”, dominon geni dhe rrënja e prejardhjes ballkanase. Përpunimi i lëndës dhe matrialit letrae, përtej thellësisë njerëzore dhe shkëqimit Universal të gjithësisë, jo vetëm përtërin gjenezën etnike të tokës, eternitetin, por dhe përtërin ungjillzuesit dhe pagëzuesit ashtu si parasoktikët, përmes përdëllimit të jetës, nëpërmjet: dhèut, tokës, ajrit, ujit, zjarrit, dritës dhe frymës së shenjtëruar të poezisë dhe A(r)tit poetik: me një shtëpi guri dhe një ikonë Shën Mërie/në buzë të bokërrimës, poezia: “Stërgjyshi fliste me yjet”. A mund të quhet një Bir + A(r)tit + Frymës = Shenjtë Poetike? Ai shenjtëroj Trinisë e Shpirti poetik të: deti+drurët+zogjtë= A(r)tfrymën poetike. Në vetëvete poezia është imazh verbal i mendimeve të poetit, që nuk e përcakton, as shkrimi, as mendimi, as leximi, por është vështirë të përkufizojmë poezinë, jo vetëm si kuptim i mbartur i imazheve të përgjithshme poetike, por edhe si akt shkrimor, nëpërmjet një organizimi të përcaktuar gjuhësor (Rrahmani: :2003:133), ku poezia shenjon kode dhe emocione të jashtëzakonshme surreale, simboliste, impresioniste dhe mbi të gjitha një raport të padukshëm me amnezinë e natyrës.
– Simbolika e familjes: vazhdohet me vargjet; përherë në udhëtim unë e ti gruaja ime./A
thua se dhe asterisi i mbrëmjes doli/nga prehri ynë edhe shkau mes reve?/Yllësi, ç’u hutove e luan mes gjinjve?/Ne, kemi djemtë atje poshtë, që flenë/gjumin e butë përqafuar si pëllumba/…./ Ne jemi dy lumenj ndërkallur te njeri/tjetri që u njësuan gjatë udhëtimit tonë/prej dy burimeve malore/ Përherë në udhëtim unë dhe ti gruaja ime/Dhe gruas jashtë në shkallët e shtëpisë:/të puth dhe njëherë, e bukura ime dhe të/skuqet para syve të djemve.T’i rrokësh e/t’i shtrëngosh djemtë e tu si dy pëllumba/thellë në gji dhe t’i ledhatosh në agullim, nga poezia : “Me asterisin e mbrëmjes”.
– Metafora e prillit/ barit, përmes tofjalëshave: dinastisë së barit/ mugullima e barit/
Bigëzimi i barit/Metafora e prillit/ këmisha e prillit/ Ishte prilli i parë/ prilli më thoshte/ Prilli nuk mbante/ u pamë në sytë e prillit/ Prilli me majin të prerë në mes/ Prilli i parë dhe zogu/ këta në prehrin e prillit/ pëllumbat e prillit/në gjirin e prillit/ djali im i prillit/ kundërmimin e sythave të prillit/ brigjet e barit/ Prilli buloi/ oshilacioneve të barit brishtësinë e barit/figurat e prillit/ stofin e barit/ rruginat e prillit/ sythin e prillit/lulet e limonit/ këmishën prillit/ sytë e prillit/ në prehrin e prillit/ Këmisha e prillit/ pëllumbat e prillit/ gjirin e prillit/ rrënja e barit/ në gjirin e prillit/ kërthizën e prillit/ sythave të prillit/ odiledonin e prillit/ gjethin e blirit/ kryqet e drurit/ klorofilin e barit/ busullës së barit/sythit të prillit/ ringjallja e barit/ pjalmin e prillit/ vertikalen e barit/ mornicat e barit/ gjakun e barit/ gurrës së prillit etj. Përrojka e gjithë kësaj metaforike florave, i jep një dimension tjetërlloj poezisë. Me një “portret” krejt origjinal, i këndon mjediseve fshatare, me protagonist të vetë këtyre mjediseve, (barit/prillit/vajzës/mëzit/bilbilit/gjethes etj), përmes përshkrimit të një lirike rustike, në kontekst me lirikën imazhiste. Burimi i fantazisë lidhet me fantazmagorinë, me stuhi ngjyrash, imazhesh surreale, ku përditshmëria sendërton tharmin e jetës. Një lavrues i gjuhës shqipe dhe greke, ku personifikon poezinë me një intesitet emocional krijues-nxitës, ku poeti merrte qëndrime aktive, meditative dhe filozofike (Qosja: 2000: 318). Strukutra e poezisë së tij, ka një panoramë pejzazhi mahnitës, por edhe një metaforë simboliko-mitike, që dallohet përmes vargjeve: ishte prill dhe thashë të të qepja/këmishën e brishtë të prillit, poezia: “Këmisha e prillit”, ku prilli metamorfizohet si “profet” i rigjenerimit gjethërimit, ringjalljes. Elipsa dhe paralelet mes frymës naimjane apo dhe të bukoliteve virgjiljane, nuk ia “heqin” saora ndërlidhjen dritëdhënëse mes dy gjuhëve, dy shteteve, dy kufijve, ku “heraldikët” e tij të borës fluturojnë dhe mbi hapsirat e bekuara me “ar” fjalësh homerike.
– simbolika e ullinjve/agrumeve, [fjala ulli/ullinjtë: del 94 (nëntëdhjetëekatër herë)], në të
gjithë tekstin. Përmes tofjalëshave: degët e ullinjve/ kokrrat e ullirit/ trungjet e ulinjve / dam arët e ullinjve/ ullinj të gjelbër/ ullinj të rrudhur/ ullinj të kërrusur/ ullinjtë e zogjve/ për palcën e ullinjve/ gjethin biblik të ullinje/ hidhërimit të ullirit/ullinjtë orakuj etj., autori ka dekoduar simbolikën e “drurit” të jetës, siç është ulliri. Vargjet: ullinj të rrudhur në shenjtërinë e tyre,/përtypin humnerave gjethet e hidhërimit./Ullinj të belbër në memecërinë e tyre,/me elipsin e gjethes në gjuhë fërshëllejnë erës./Ullinj të kërrusur, gërmuqur, mbi tre këmbë/lakuriqe të rrënjës, bëjnë vertikalen në cirkun/e bokërrimës. Me tre degë në qiell ku çuçurisin/asteriset profecitë në çerdhen e hënës. Të butë/si pëllumbi i Noes, japin dhe degën e fundit për/shpëtimin e botës./ Bulojnë nga pikat e vetmisë/vajtimtare të vajit, të palcës, profecitë e drurëve, nga poezia, “Profecitë e drurëve ”, na dëfton se: Niko Kacalidha, është poet lirik i buruar (Gjata: 2018: 13), nga buron dhe “uji” i mitologjisë së lashtë stërgjyshore, blatuar në orakullin e një individualiteti krijues, ku dukshëm feks lirika e tij moderne, që dallohet nga: a) miti i gurit, b) miti i drurit, c) miti i zogjve. Vargu: var buzëqeshjen e majit në sythin e çelur të portokallishtes, përmes përdorimit të dendur të togfjalëshave metaforik si: gjirin e limonave/ kufijtë e mandarinave/ sumbullat e limonit/ limonishtja ime/ perikardi i limonit/ sythat e limonit/ yllit të limonit/ lesën e limonishtes, tregon jo vetëm aftësinë e poetit për te pëçuar kumte nga “kërthiza e natyrës”, por dhe si një lule e vetmuar e malit të Leshnicës së tij, shpalon tharmin e fjalës dhe pëshpërimën e drurëve, buzëqeshjen e yjeve, dremitjen e tokës nën shiun që bie, lutjen e gjethes (Zalta: 2024), është ajo magjepsja, e bukura, përrallorja, endja, ndukja, endërrorja, shpërthyesja, gafllorja, lëndorja, drunorja, gjethnorja, lazdrorja, tingëllorja, yllbertorja, epika e natyrës kacalidhiane. Simbolika e ullirit lidhet me mitete dhe mitologjinë. [Për Homerin, ishte një simbol i paqes dhe jetës. Një bimë e shenjtë. Romulus dhe Remus, binjakë protagonistët e traditës mitologjike romake, kanë lindur pikërisht nën një pemë ulliri. Edhe perëdesha Athina, mban në kokë një kurorë me degë ulliri. Egjiptianët e lashtë besonin se ishte perëndeshë Isis, ajo që zbuloi vetitë e ullirit te njeriu dhe i mësoi atij artin e kultivimit dhe duke prodhuar vaj. Pema e ullirit është aq fort e lidhur me paqen si një shenjë e rilindjes dhe rigjenerimit (Moselle :2016: 10). Nuk është rastësi që ata luajnë një rol të rëndësishëm në të tre fetë monoteiste të Mesdheut, Judaizmi, Krishterimi dhe Islamit].
Simbolizmi, në përgjithësi, është një shenjë ose një objekt që përdoret për të përfaqësuar diçka tjetër në poezi, përdoret për të përfaqësuar idetë dhe cilësitë përmes gjuhës. Ajo gjallërohet në poezi, përmes ideve, ndjenjave dhe emocioneve ndaj natyrës (Zayyad: 1982: 56). Si simbolikë autori përmes elementeve natyrorë si hëna, dielli, flora dhe fauna, pema e ullirit, nga e cila gjallërohet simbolika natyrale mes raportit të tokës dhe identitetit autorial, ku dega e ullirit është përzgjedhur veçanërisht për shenjtërinë e saj në fe (islami/krishterë/hebreje)dhe mitologji (greke/hebraike/mesdhetare) etj. Simbolika e ullinjve lidhet dhe me argumentet e tjera, sidomos në shumë poezi të poetëve mesdhetarë: grekë, spanjollë, palestinezë, italianë etj., se pema e ullirit është shndërruar në poezinë e Kacalidhas, një simbol i rezistencës, paqes, përjetësisë dhe atdheut (Angus: 2014: 64).
PJESA E TRETË: libri: “Flugeri”, [me tre (3) poezi]: vargjet: sa mëngjese unë kërkova/trëndafilin dyzetfletësh!/Sa mëngjese nëpër grushta/mblodha vesën e lëndinës/ ku fryn flladi i lule blirit, poezia: “Sikur mijëra lotofagë”, përsëri dhe përsëri atmosfera e natyrës, herë me tone baladeske herë me mjegulla, herë me atmosferë vjeshtore, dimërore, pranvera ku stinët ndërkallen dhe përmes lotofagëve të ankthit ekzistencial të qenies njerëzore, që nga Krijimi.
PJESA E KATËRT: libri: “Shtëpitë tona në jug”, [me (4) katër poezi]. Vargjet: hajde dallo mes resh krela-krela/ku është funddimri e ku pranvera, poezia: “Fillimi i pranverës”. Në këtë cikël të shkurtër është shtrydhur mushti i ekzistencës së tij. Këtu fillon dhe profecia e një jugori, mes dielli, detit, shkëmbit, malit, barit, rërë, ullirit dhe vetë qenies së tij Njeri. Aty është vatra ekzistencial i rrënjës. E poezisë. E rritjes. E diellzimit. Ishin ata vise që mbollën farën dhe ngjeshen bukën në magjen e epokës së miteve dhe të vërtetave, me hijen e Elitis me përlot energji pagane, me mitologjia klasike greke dhe bizantine deri tek besimet dhe blatimet bibliko-judaike, ngaqë gjuhët janë sisteme josimetrike, kurse kulturat në rrafsh sinkronik (Basha: 2022).
PJESA E PESTË : libri; “Anëdet”, [ me 30 (tridhjetë) poezi]: në këtë cikël ndërthuren shumë simbolika. Deti herë ëhstë një hapsirë e madhe ku bulon drita, rëra, guackat, pulëbarshat, vajzat-sirena, herë si imazhi i piratëve, ciklopve, argonautëve, circeve etj., herë si mirazh i poetit.
– simbolika e detit, [fjala det/deti, del:138 (njëqindetridhjetëetetë herë), ku togfjalëshi
anëdet/anëdetet, paraqitin pejzashet e detarëve, që rrahin detet si Odisea. Vargjet: këtu, a… këtu, vetëm deti është i/përjetshëm./Këtu, a… këtu, vetëm deti është i/përjetshëm dhe gjëmon, poezia : “Këtu, vetëm deti është i përjetshëm”. Epika e detit është e përjetshme. Deti dhe drita vertikalisht lidhin Tokën dhe Qiellin. Poezitë; “Zgjimi i anëdeteve”, “U ça zemra e detit”, “Unë i besoj magjisë së detit”, “ Tani vjen vjeshta dhe unë jam prapë pranë detit”, “Në breg të detit u shfaqën sirenat”, “ Lidhjet e mia me detin”, “ Tmerret e detit”, “Transkriptimi i detit”, “Fiku i detit”, “Në fillim ishte deti” etj., na rrëfejnë imazhin e hapsirës së madhe ujore dhe pafundësisë së detit/detrave. Lirikat vijnë përmes imazheve;
– të natyrës dhe katër elmenteve të ciklikës së jetës (Toka+ Uji+ Qielli + Zjarri), nëpërmjet
pejzazhit dhe përshkrimit me nota meditativo-filozofike,
– konceptimi i një lloj perceptimi filozofik rreth qenies, njeriut botës dhe universit,
– ndërthurja mes elementeve biografike me vendlindjen, ku shpaloset jo vetëm atdheu dhe
– familja (por dhe gjeneza ballkanase mesdhetare).
Topika metaforiale e detit dhe si kryemetafora, (është njësia poetike që buron nga Saranda dhe përgjatë gjithë bregut), përmes topikave së ambiguaditetit metaforiale e trinisë tokë-qiell-det, që lidh elementin e fuqisë së poezisë me shpirtin individual, si një simbol që e drejton drejt shpërfaqjes “par excellence”, në strukturat e kuptimit, jo vetëm si paradigma të përcaktimit ideor-poetik, por vetë qëndrimi filozofik i kategorisë së shenjave si poetika e papërcaktueshmërisë (Lacoue-Labarthe: 1978: 38), përmes vargjeve: në gjirin e detit gurgullues shtrirë,/pi gjithë ditën, dhe pi gjithë natën, nga “Lidhjet e mia me detin”.
simbolika e gjenzës ballkanike, e shpërfaq autorin dhe si njohës të mendësisë ballkaike, pasi ai është një ballkanas jugor. Përpos diellit, detit, erës, malit dhe ullinjve, ballkani jeton mes baladave, zakoneve, besimeve primordiale pagane dhe atyre bibliko-kristine dhe islamike.
Ballkanasit janë pijetarë, detarë, valltarë, armëtarë, luftëtarë, ngatrestarë, endacakë, bërtitës, gjaknxehtë, tashethemexhinj, kuvendaër, tradhëtarë, dijetarë, urtakë, buqër dhe sidomos dashnorë dhe xhelozë. Poeti, jetoj mes dy kufijve, tokave, gjuhëve. Por, për të kuptuar më qartësisht, që të bëhesh i pranueshëm, për shkak dhe të procesit të komunikimit, përmasa e tjetrit, (i huaji) d.m.th. (unë)/ (ne) në një botë që e përceptojmë jashtë vendlindjes marrëdhënia mes “times” dhe “tjetrit”, nëpërmjet kodeve poetike, sidomos kodi i vendlindjes (atdheut) na bën të barabartë, më përtej sindromës së kufirit (Gjoka: 2018: 147), përmes vargjeve: malet e thukët me kryet në rropullitë e Zeusit. /Kulla Babel unikale, të ndjeshme qoftë e prej një reje elektricitetpërcjellëse. /Stoikë dhe kryeneçë për virgjërinë e gjirit tuaj. Hakmarrës/ me shigjeta vetëtimash të epokës se gurit, nga poezia : “Malet e ballkanit”. Tek poezia “Këngët Ballkanase” poeti nuk harron dhe pemën gjeonaologjike të prejardhjes së tij përmes vargu: në jug të Ballkanit më la burri i burrit.
– rimshërimi mitiko-biblik, (mitologjia dhe ndikimet nga letëria greke): Seferis/
Ciklopit/Odiseut/ Polifemit/ De Rada /Poseidoni /Afërditë /Zeusi/Anteu/ Kuazimondoja/ Skilen dhe Haribden/Dodona /Delfi /Shën Mëria/ Eolin/ Akilit/Hektorit/Patrokli/ Ifigjenitë/ Golgotanë/Adami/Nemesi/Penelopa/ Circes/ Itake/ Kashta e Kumtrit/ Apsos /Antipatrias/ Onufrit/Shën Todrit/Vllahernës/ Argjiron/ Odiseas Elitis /Trakë /Prometeu /Troja/Noes/ Sranda/Adami/Eva/ Shën Nikolla/Karonti/ Cerberi/ Gryka e Akeronit/ Ksanthi/ Simoit/Pelidin/Argonë /Medenë/ Jasoni/Hadin/Akeronin/Cerberin/ Karontin/ Lithisë/Lukianin/Persefonës/ Shën Bartolemeu/ Priami/ Akili/ Hektorit/Hekuba/Priami.
Analiza e ndërteksturës, fokusohet në marrëdhëniet e tekstit brenda dukurive të botës librore dhe jashtë tij. Kumtet simbolike dhe metoda e analizës, shqyrton përmes ndërteksturave: a) historike, b)gojore-shkruese,c) kulturore, d) sociale. Ekzaminimi i këtyre teksteve të ndryshme e vendos tekstin në kontekstin e duhur. Kurse ndërteksturia historike ka të bëjë me detajet specifike rreth ngjarjeve të përshkruara në tekst. Kjo metodë e analizës shqyrton natyra të ndryshme të teksteve dhe kërkon të konfirmojë ngjarjet historike duke e krahasuar tekstin me burime të tjera (Robbins: 1996: 6). Rifunksionalizimi i miteve në formë ndërtekstorie është në tre nivele:
– elemente të miteve letraro-historike (Seferis, Elitis, De Rada, Kuazimondoja, Penelopa,
Ifigjenitë, Priami, Akili, Hektorit,Hekuba, Priami, Onufrit , Shën Todrit, Karonti, Cerberi, Akeroni, Ksanthi, Simoit, Pelidin, Argonë , Medenë, Promrteu etj.);
– elemente të mitologjisë biblike Kristiane, (Shën Mëria, Adami, Eva, Noes, Shën Nikolla,
Shën Bartolemeu) etj.;
– elemente të mitologjisë greke, (Poseidoni, Afërditë, Zeusi, Anteu, Polifemit, Ciklopit,
Odiseut, Eolin, Troja, Dodona, Delfi etj.).
PJESA E GJASHTË: libri; “Profecitë e drurëve”, [ me 101 (njëqindenjë) poezi], vargjet:
Rroka bredhat prej beli, tërë pyllin rrëqethës,/shtati im imitoi zgjatjen drejt diellit e universit.Putrat ngula si gurë, si rrënjët e drurëve brinjës./Kori i zogjve më psalli në nënkresën e lëndinës/E kur bota ma dëgjoi zërin dalloi atje diçka prej/pagëzimit dhe ungjillëzimit të zogjve, është veçanësrisht e mbushur me metafora për/mbi natyrën. Një nëncikël sa një libër më vete. Mënyra e sedërtimit të natyrës, duket si një përrallë, apo sikur sjell zhurmat e fushës /malit /pyllit /detit /natës /ditës /dimrit/verës dhe përmes imazhizmit dhe ekspresionizmi/impresionizmit, natyra derdhet nëpër fjalë. Fjali dhe libër brenda në dhomë dhe në dorë. Ajo që dallohet është dhe shtrirja më e madhe e prozës poetike, që sendërtohet saora, si një ndrëlidhje mes fillimpoezivë dhe fundit të tyre me vargje distike ose tercina. Simbolika e drurëve shfaqet përmes të tjerave mini/simbolikave:
– simbolika e drurëve, [fjala: dru/drurët, del:220 (dyqindenjëzet herë)], me togfjalëshat:
shtatoret drurëve// buthtonin drurët /minifundi i drurëve/ drurët e shpirtit/ arkitekturën e drurëve/ morfologjinë e drurëve/ klorofilin e drurëve/ damarët e drurëve/ druri i hënës/ kryqet e drurit/ bretërinë e drurit/ statujat e drurëve/ shpirtin e drurit/ lotojnë drurët/ statujat e drurëve/ rropullitë e drurëve/ drithërimin e drurit/ kryerojë e drurëve/ dallgëzimit të drurëve/ fustaneve të drurëve.
– Vetë titulli, “Profeci e drurësve” pylli dhe druri është një profeci. Aty bekohet njeriu,
shpirti. Fryma. Poezia. Koha. Natyra. Dielli. Vetëtima. Stuhia. Bora. Gjetimi. Drita. Agullimi. Aty është dhe universi i tij gjuhësor (përkthyer dhe në greqisht), pavarësiht se ka lëvruar gjuhën shqipe në poezi. Drurët nuk janë vetëm metafora si, plepi, mështekna, gështenja, pisha, rrapet, lisat por dhe Akreonti, Eskili, Virgjili, janë dhe honet, malet, humerat, kodrat, muranat, varret, arat, kopshtet. Tek drurët futen dhe agumet, ullinjtë, portokalle, limonët, shegët, mandarinat, pjergullat e kopshteve të Leshnicës etj.: “nën këtë qiell dimëror dhe drurët s’mund/të heshtin./Nën këtë qiell dimëror dhe drurët s’mund të rrinë memecë./Nën këtë qiell dimëror dhe drurët lakuriq si/e vërteta, dalë prej baptisterit të pagëzimit”, poezia: “Nën këtë qiell drurët s’mund të heshtin”. Drurët janë frutet e kopshteve të Kretës, të Qipros, por dhe drurët e qytetërimeve mesdhetare. Drurët janë ushtarët e pagëzimeve të Krishtërimit të Mesdheut. Drurët janë gjaku i gjuhës së gjenezës homerike. Drurët janë simboli e diellit mesdhetar, të Lorkës, Homerit, Elitisit etj. Metaforat e drurëve lidhet dhe me vetë konceptin e metafizikës Diellore, që do të kristalizohej më vonë në poezinë e Elitis, (nobelist grek), si një nga idetë më të rëndësishme që qëndron në themel të të tijën metafizika poetike (Pourgouris: 2021: 38). Simbolika e drurëve përrok dhe elementet e Mesdheut përfaqësojnë një sistem kompleks filozofik ku ndërveprimi i diellit me peizazhin detar, përligj metafiziken e natyrës duke “inkurajuar” armatën e gjetheve dhe pemëve mesdhetare. Ato janë elemente të botës së tij primordiale janë imazhe dhe peizazhe natyrore, që sipas kritikut grek Aleksis Ziras, në poezinë e tij kanë kuptim thelbësor por dhe simbolik (Mërkuri: 2022), duke çliruar nga tradicionalja, teknikat konvencionale të poezisë dhe mistereve surreale të natyrës.
– Metafora e gjetheve, [fjala: gjethi/gjethet/gjethishte/gjethërojë/gjetherënë/ gjethërimit,
del: 131(treqindetridhjetëenjë herë)], madje dhe [fjala: ciklamin, del: 31 herë], me tofjalëshat: gjeografinë e gjetheve/ gjethi i hidhërimit/ negocimin e gjethit/ gjiri i gjethit/ ungjijtë e gjethit/ pupat e gjetheve/ gjethi pagan/ spiritualizmin e gjethit/ rrënqethet gjethi. Vargjet: me gjithë mend, në vjeshtë mua më mbijnë gjethe./Drurët përfshin gjetherënia dhe më mbijnë gjethe., poezia: “Në vjeshtë mua më mbijnë gjethe”, është energjia primordiale e “dritës dhe diellit” që shpërndahet përmes gjetheve nga drurët/pyjet.
– Simbolika e limonit me tofjalëshat: thashë t’i thoshja lulelimonit të vinte/ dhe qëmtoje
lulet e limonit/të përgjumura lulelimonat, ku drurët e agrumeve janë herë si simbole të tokës së dielltë të jugut mesdhtar, herë dhe si metafora të dashurisë erotike, në stinën e lulimit të tyre.
– Metafora e gurit, [fjala: guri/gurët, del: 200 (dyqind herë)] me tofjalëshat: eliksirin e
gurit/ hierore guri/ rrënjëve të gurit/rimartuar gurin/ gurin filozofal/ guri i Leshnicës/ bokërrimat e gurit/ guri i pragut/ guri i vatrës/ guri varrit/ virgjëria e gurit/ gjarpri i gurit/ rrënjët e gurit/ gjeografia e gurit/ klepsidra e gurit/ sinagoga e gurit/ gjeneza e gurit/ kokallat e gurit/ menopauza e gurit/ambrozinë e gurit/mitra e gurit/ lakuriqësinë e gurit / mitologjisë së gurit/damarët e gurit. Vargjet : djepave bebe belbëzojnë, bletëblatuar për burrërinë e tyre./Kërkon Irodi që t’i therë duke kërkuar Krishtin. Dhe atëherë/ndodhi që unë u bëra gur dhe ngrita hierore guri rrënjëve të gurit dhe nuk shkulesha prej gurit, nga poezia “Hierore e guri”, guri është rrënja e eksitencës së tij, që fillon nga Leshnica e tij. Poezitë “Gjinia e gurit”, “Eliksiri i gurit”, nuk i ka përdorur në formën metafore por në formën parësore të tij: guri si objekt ndërtimi dhe qëndrese, në vendet ku dhe njerëzit janë të fortë dhe luftarakë. Por, gurët janë dhe”copëra filozikl”, nga ku është ndërtuar miti i Cikllopit apo Polifemit në guva/shpella prej guri përballë detit. Duke eksperimentuar me gurin, stoikët u përpoqën të shpjegonin lidhjet midis të gjitha gjërave, duke kombinuar forcën lëvizëse të shpirtit me ligjet të natyrës, si një“sintaksë e përsosur guri dhe eteri” (Calotychos: 2003: 201). Guri si material natyror tokësor (material i gurtë), lidhet me flozofinë stoike, guri i përket natyrës dhe kulturës njerore. Stoikët e lidhin ngushtë njeriun dhe botën natyrore përmes metaforave ndërmjet tyre njeriu dhe natyra, të ashquajturës “formë e pastër”. Imazhi kulturor i gurit është i zakonshëm në shkrimin e poezisë së shkretëtirës dhe poezitë baritore. Imazhi i gurit në poezitë e tij ka një vizion teologjik, se simbolika dhe metafora e gurit unifikon përvojën poetike me përvojën fetare (Cohen: 2014: 3 ). Elementi i gurit, haset tek shumë poetë shqiptar. Camaj me hermetizmin e tij “mitin e gurit” e trasformon si simbolikë të vuajtjeve: dhe kërkonte gurin, /gurin e vorruem nën borë, si nënshtresëzim i mitit të Sizifit (me gurin që duhe ta çonte në majë), jo vetëm si përjetësi por edhe si fuqi. Ashtu si dhe poeti tjetër që iu censurua botimi, ku simbolika e gurit është dhe simbolika e mundimit dhe vuajtjes, në diskursin poetik të Sadik Bejkos, gurin ta ngroh të dalë zogu i fatit/mjegulla m’i lidh sytë, një metamorfozë sizifiane, deri në vetëmohim.
PJESA E SHTATË: libri; “Pagëzimi i zogjve”, [me 124 (njëqindenjëzetekatër) poezi] ku dallohen:
– simbolika e zogjve, [fjala: zogu/zogjtë/zogthat, del: 335 (treqindetridhjetëepesë herë)]
me tofjalëshat: pikëllimi i zogjve/ gravura e zogjve/ pagëzimi i zogjve/ rrënqethen zogjtë/ zogjtë të kryqëzuar/ zogjtë e puthjeve/ shtrojet e zogjve/ shpirti i zogjve/ bebëzat e zogjve/ rrokjet e zogjve/ qepallat e zogjve/ vreshtat e zogjve/ zogjtë e yjeve/ gjaku i zogjve/ flugeri i zogjve/belbëzimet e zogjve/ babilonia e zogjve/ shtigjet e zogjve/ ungjijtë e zogjve/ virgjëria e zogjve/ adrenalina e zogjve/ zogjtë paganë/ antikuari i zogjve/ zogjtë e përdëllyer/ shtëpinë e zogjve/ zgavrat e zogjve/ shugurimi i zogjve/ kardiogramin e zogjve. Është ndoshta epopeja më madhore për fluturakët e bukur, që kryefluturuesi mëtonjës, është borsi. Zogjtë mitikë, biblikë. Të shenjtëruar. Të pagëzuar. Poeti kthehet në një Gjon pagëzues të zogjve, përmes shenjtërimit të hirit të tyre qiellor. Poezitë: “Pagëzimi i zogjve”, “Pikëllimi i zogjve”, “Gravura e zogjve”, “Blatimi i zogjve”, na kumton shenjtërimin dhe virgjërinë e natyrës përmes zooflorës/faunës dhe ornitologjisë (Velaj: 2022:114) si imazhe dhe simbole të dhembshurisë njerëzore. Ai i kujton të gjithë me emra: Gushëkuqi/ Mëllenja/ Thëllëza /Biblbili/ Pëllumbi/ Dallëndyshe/Borsi/ Bishtatundësi/ Kryeartëza/ Ҫafkëlori/ Trumcaku/ Çajmeja e bardhë/ Zogu i barit/ Shapka/ Pikthi/ Trishtili/ Gargulli/Kanarina. Për një lexues të thjeshtë duket si një sagë florale, por ndërtimi i tekstit kritik ka shumë nënshtrea, që nga paganizmi, hedonizmi, mistizizmi, agnoticizmi, deri tek palimpsestet e rrymave moderne dhe post/modrene. Zogj në aureolat e oshënarëve dhe në supet e/vjeshtës./Zogj në dritaret e Zotit mbi kurorat e borzilokut./Zogj në skeptrin e patriarkut të gurit gugasin/dhe rreh zemra e gurit./Zogj që flinin me diellin në sy duke pulitur sytë e/tyre.Zogjtë që ruajnë rrezet e diellit për pashkën e zogjve., nga poema: “Pagëzimi i zogjve”. Zogjtë janë gjithashtu një burim frymëzimi për poetët në mënyrë që të kuptojnë dhe lidhen me natyrën në aspekte të ndryshme si ndjenjat, shenjat, besimet dhe si mesazhe, më shpesh përdoren si lajmëtarë për të komunikuar në vende të largëta. Zogjtë kanë frymëzuar gjithmonë poetët në cilësitë e tyre: si saktësia dhe fshehtësia. Aftësia e tyre, për qëndruar pezull mbi male të larta të mbuluara me borë, dete dhe oqeane të pafundme. Poetët amerikanë si: Henri David Thoreau, Walt Whitman, Emily Dickinson, Sylvia Plath, Edgar Allan Poe etj., zogjtë i krahasonin me njerëzit. Kurse Keats, futet “në jetën e bilbilit” në një përpjekje për të tërhequr arratisjen e tij. Për t’i shpëtuar realiteteve të vështira të jetës, ai merr forcë nga bota dhe kuptimi simbolik i bilbilit. Për t’i dhënë zogut pavdekësinë, tek “Ode e një bilbili”. Poetët përdorën zogjtë si metafora për jetën, mrekullitë e mendjes, faljes, shpresës, paqes dhe dëshpërimit. Ata mund të marrin frymëzim nga zogjtë për të kuptuar dhe lidhur me natyrën në mënyra të ndryshme, si përmes ndjenjave, shenjave, besimeve dhe mesazheve (Abrama :1993:279). Këta zogj paraqiten si qenie shpirtërore dhe emisarë nga qielli, që shërbejnë si simbole funksionale dhe organike në poezi, spikatur në poezinë angleze, veçanërisht nga epoka romantike, me origjinën e tyre në epikën anglo-saksone dhe anglo-keltike dhe Biblën e Shenjtë.
– Metafora e hënës, [fjala: hënë, del: 213 (dyqindetrembëdhjetë herë)], me vargjet: gjithë
natën rendnin kuajt e ëndrrave grap-grup/me patkonjtë somnambul mbi çatinë e hënës./ Grap-grup me opingat copëtuan tjegullat e hënës./Gjithë natën pikonte tavaneve tona shtëpia e hënës./Mbi ftonjtë e varur në gozhdët e pritjes. Baseni/i hënës ishte shpuar netëve hënore e pinin qentë në/kadet e urisë së tyre qumështin e hënës./Sy tmerrësisht të ngrirë prej boe e maceje zhbironin/metafizikën e natës. Në bebëzën time harkonte/ylberi i vetullës dhe në iridin e syrit qerpiku i hënës/…./Nga një guaskë deti kishte dalë hëna./Në një guaskë deti humbi hëna… nga poezia: “Epifania e hënës” në formën e prozës poetike, vargjet janë me fjali të gjatë dhe të ndërtuara me mesazhe metaforiale. Tofjalëshat: epifania e hënës/çatinë e hënës/ tjegullat e hënës/shtëpia e hënës/baseni i hënës/qumështin e hënës/qerpiku i hënës/krisja e hënës/pickon hënën/ duke notuar hëna/çelësin e hënës/ leopardët e hënës/në luginën e hënës/në dritaren e hënës/ me qefinin e hënës/hëna moderne/ në sininë e hënës/në shenjtërinë e hënës/ shtegut të hënës/ koka e hënës/fytyrë hënore/ vezët e hënës/ djepin e hënës/unaza e hënës/ perrinë e hënës/ spiranca e hënës/limfa e hënës/në altarin e hënës/statujë hëne/bibilushi i hënës/ aborti i hënës/ mitra e hënës/ vezën e hënës// biçakun e hënës etj. Perceptimi i poetit nëpërmjet simbolikës së hënës, ku hëna metaforizohet në dimensione të ndryshme:
– hëna në dimensionin e një personi
– hëna si dimension luanre ,
– hëna në dimensionin e një objekti
– hëna si gjithërrokje e trashedencës shpirtërore,
– hëna si dimension qiellor dhe gjinore (femëroe), ku të gjitha kuptimet e mundshme, janë
asociacionet e një simboli ose metafore në ndonjë poezi të veçantë, konfigurojnë edhe imazhet e yllsive që vertikalisht lidh tokën me qiellin, dhe errësirën me dritën. Drita, si dielli, hëna, yjet, shpesh simbolizojnë të mirën, shpresën, lirinë. Hëna ka disa etapa. Ndonjëherë është një simbol femëror (Lakoff:1993: 233), ndonjëherë lidhet dhe me çmendurinë, ndonjëherë dhe me ringjalljen. Krahasimi i të dashurës/gruas/vajzës me hënën, është mungesa e dashurisë dhe malli për të dashurin e rinisë, nën imazhin e hënës. Simbolizmi i hënës në letërsi dhe art, është nga simbolet poetike më të njohura për aq kohë sa ka pasur poezi dhe letërsi, hëna ka marrë dhe kontektin e gjinores apo femërores. Realiteti përjetohet çdo ditë, ku të gjithë ne lexuesit mund ta testojmë veten, si dhe vetë realiteti i poezisë, që drejtpërdrejtë futet në rrjedhën e saj të ndërthurur me përditshmërinë (Beachcroft :1965: 189). Mënyra e përçimit të hënës, kalon nga misticizmi tek përshkrimi, nga simbolika tek përsoja e imazhit, sepse në çdo imazh, kohë, çast të kohës apo të shenjimit natyror, ajo kumton mesazhe të mrekullueshme shpirtërore dhe natyrore. Vargjet: në një guaskë deti humbi hëna/Nga një guaskë deti kishte dalë hëna, nga vertikalittei ujë-qiell, bota ujore dhe qiellore bashkohen në botën e kozmologjisë të filozofisë lasgushiane.
– Simbolika e mesdheut. Mesdheu është i banuar nga perënditë pagane. Ata, jetojnë në
vende të diellnuara, me aroma gjethesh jaseminësh dhe ullinjsh. Nën armaturën e argjendtë të detit, në qiellin blu, apo nën kapelën e zjarrtë të diellit, rrënojat shekulore mesdhetare, janë të mbuluara me lule, me vise solare (të diellta) dhe plot dritë, mes grumbujve të gurëve të bardhë (Todorova:2009: 148 ). Tofjalëshat: “vija intensive e horizontit blu, blu”, apo “një jehonë e rrënuar e qiellit”, “një diell pak i mirë, i shoshitur”, apo tofjalëshat si : “autopsia e diellit”, “aromat e vajrave të ullinjve”, “lëngu i detit”, janë tropet metaforike që ka dekoduar Elitis, si mitin e “pathyeshëm” të mesdheut (Pourgouris: 2008: 32), duke e sendërtuar spektrit e poezisë së Kacalidhës, ashtu si dhe Elitis-i, elementet e Mesdheut, përfaqësojnë një sistem kompleks filozofik, ku ndërveprimi i diellit me peizazhin detar, është një përvojë metafizike, duke ndërthuar orientalizmin dhe ndërveprimin e shqisave njerëzore me forcat natyrore të Jonit dhe të Mesdheut.
PJESA E TETË: libri: “Blatimet e borës”; [me 86 (tetëdhjetëegjashtë) poezi]. Në këtë libër dallohet:
– dekodimi i mitologjisë në post/modrenitet, përmes vargjeve: përulej Priami, i përloturt
t’i kthente trupin e djalit. Qante si/kalama Akili mbi trupin e Hektorit dhe ia ktheu. Nëntë ditë/armëpushim kampet. Heshtja e armëve të nderonin heroin/trojanët. Nëntë ditë zie deri në ceremoninë mortore. Hekuba/çirrte fytyrën dhe shkulte flokët. Priami flokëbardhë qante/si fëmi i dërmuar.Pleqtë vajtonin gjunjëzuar para trupit të/Hektorit, pranë mbretit të dërmuar.Pleqtë mrekulloheshin/duke parë Elenën me bishtin e syrit, të mekur nga bukuria/e kontrollonin sytë e njëri tjetrit. Athinaja kruante kokën/e kukuvajkës në anën e akejve dhe Afërdita e shastisur me/trojanët. Perënditë lavdëronin Akilin që kishte dorëzuar/trupin e armikut. Të dymbëdhjetën ditë do të rifillonte/lufta. Muret përsëri mure dhe Troja-Trojë. Akili prapë Akil/dhe Odiseu- Odise. Dhe kali- kalë nga drurët e akejve. Dhe/perënditë do të rikërkojnë domenet e tyre, nga poezia: “Ndjeshmëritë e Trojës”. Dekodimi apo “dekospirimi” i të fshehtës Universale që vjen prej tropesh poetike shekullore deri në ditët tona, në formë të përmbledhur e gjithë saga homeriane. Kjo mitologji e përzier, lidhet me mitet dhe besimet biblike, semite, hebraike etj., ku shkrihen mitet me heronjtë, janë paratekste nga shkrimet e tragjedive të vjetra greke dhe hebraike. Mitet, ishin nëna e Muzës, që frymëzon poetët, po, jo në atë shkallë, ku Zoti frymëzonte orakujt, pasi kemi të bëjmë, me një vargan mitesh të zhvendosura (Fraj:1990: 77). Poeti është i vetëdijshëm me dhimbje se marrëdhënia e tij me hapësirën që ai harton, është në mënyrë të pashmangshme edhe personale edhe metafizike.Vetë teksti na imponon, këto nivele diskursi, në retorikën ndërkulturore, shumica e mendimeve, përmbahen së një korrelacion të bazuar në ndikime multikulturore (Moder: 2004:10).
Bashkëjetesa me natyrën, botën dhe jetën përmes dashurisë/erosit, ndërfutet si nëntekst biblik, duke e errësuar disi (ç)mitizimin e Krishtit jo si besim, por si mister, fantazi, magji dhe pasuri gjuhësore. Stukturat poetike, kanë një ngjeshje dhe filozofike, me gjurmë të elementeve biblike dhe nuanca juadeo-hebraike, jashtë çdo lloj ideologjie etnike, poeti ligjëron përtej dy kombeve, përtej dy gjuhëve.
– Metafora e borës: [fjala: borë/dëborë, del: 149 (njëqinedyzetenëntë herë)]. Tofjalëshat:
heraldikët e borës/ njeriu i borës qefinet e borës/ fluturat e borës/ gjaku i borës/ krizantemat e borës/ palimpsestit të borës / zhvirgjëroj dëborën, ku bora është bardhësia dhe virgjëra e shpirtit poetik të Kacalidhës që na lën një poezi të magjishme, me një gjuhë të buruar aq bukur dhe një lavërtar kaq i thellë i fjalës shqipe. Vargjet: tani, si statuja vështrojnë qiellin, ndjellin fluturat, shtëllunga/bore në flokët e tyre. Tani, numërojnë gjurmët e borsit në/parmakun e ballkonit, ledhatojnë yjet heraldike të fjollave kristalore të borës me gishtat e ngrirë nëpër hullitë e kadifejta/të suferinës dhe ngrejnë flamurin e bardhë/…./Dhe mes kaosit të borës, pleqtë derdhin/uturakët pas dyerve gjysëm të mbyllura dhe avujt e njelmët të/shurrës së tyre alarmojnë dëborën, nga poezia: “Brenda ziejnë balsamin”. E para ishte fjala. Por, e para ëhstë dhe fjala e buruar nga shpirti i poetit leshnicar. Por, gjuha e tij nuk është vetëm poetikisht e bukur, por dhe e stukturuar në formën e shenjuesit të gjuhës post/moderniste. Topika pragmatike e gjuhës së përditshme, është prirja drejt dhunimit të gjuhës së përditshme dhe tradicionale duke përzier kodet gjuhësore, si një prishje të distancës mes gjuhës “formale” e “informale”, përmes kompetencës komunikuese (Celce-Murcia: 1995: 45), që kthehet në ars combinatoria ku koha e
psikikës së njeriut, vendoset në të ashtëquajturën pavetëdije kolektive (Jung: 2002), e cila në raport me individin mund të konsiderohet si kohë e përjetshme, por lexuesit nën efektet e katarsisit, çliron makthin e të keqes së pafundme.
– Metaforat erotike: figura stilistike në poezinë erotike, vijnë përmes vargjeve: : dy gjinjtë
e tu janë dy hëna të magjishme/ku luajnë dy limona prej erës së detit./…Ti, biondinë e bukur që me ecjen tënde bën/të dridhet mbrëmja/dhe je e tëra një medaljon bukurie./ç’ma fute kryqin dhe Golgotën dhe më bëre/të dridhem mes përqafimit,/ç’më hape humnerën e Golgotës midisë gjinjve?, poezia “Golgota e gjinjve”janë figura stilistikore të ngjeshura. Shpirti njerëzor i përket natyrës, nuk ndihet i lirë kur nuk është vetëm, që mund të jenë rindërtuar në mendjen e lexuesit, përmes skenave të detajuara (Rothenberg: 1993: 120). Letërsia erotike, një reagim i drejtpërdrejtë ndaj puritanizmit modern si “imponim” i dekretit të trefishtë të tabusë; a) fshehja, b)mosekzistenca, c) heshtja. Erotika nuk është botuar ose shkruar si një kundërshtim sfidues dhe rebelim ndaj rregullave shoqërore, por më tepër si një sfidë për impulset tona më të natyrshme, të censuruara, por që letërsia erotike ka ekzistuar në formë “nëntokësore”, me të gjithë libidon e saj epshore dhe të magjishme. Por, nuk mund të themi dhe për “erotizmin e zogjve”: zogjtë që puthen buzë më buzë/mbi pragun gri të shtëpisë sime, si një mahnitje, që na ofron poezia e madhe kacalidhiane.
Simbolika madhështore e stilistikës së gjuhës poetike:
1. Fjalë me ngakesë metaforke: qilimi i verdhë/ push të butë hidhte prilli/ çarçafët nga ballkoni i plepave/ në çarçafët e hënës/ që flas me gjethin/ si fjalë të ripërtypura/ brunësinë e diellit/ shpirtin e pyjeve/ çatitë e prillit/ shpirt i drurit/ lidh kacekët e erërave/ lajthitë varën vathët/ me bririn e hënës/ me të gjitha ngjyrat e diellit/ nga flatrat e dyllta të pjalmit/ shkopsitur këmishën kumbullës/ qepur jakën hënës/ pushi i frutave të pikojë lëng në grushtet e tua/ me klithma ere në qiejt e drurit/ nga galopi i erës/ mjaltë kullonte hëna/ qiellin e kuqëluar të gjethit/në shpirtin e gurit/ në shpirtin e drurit,/në shpirtin e erës/ në shpirtin e zogjve/ si prej gëmushës së dritës/ bebëzen e diellit/ me thikën e përgjakur të horizontit/ në shpirt mijra humnera dhimbjesh/ njëmijë horizonte gjaku/ mënjanoj rasot e reve/ përgjonjës i orteqeve/ me gishtat e degëve/profeci e drurëve/ zog paqeje/shqyenin menbranën e dhimbjes/ derdhej gjak i gjelbër/si flokënajë kaçakësh/ një xhaketë flurore/ gjethin e artë/ pelerinën e butë të mjergullës/ shtëpitë e zogjve/ në grushtet e guackave/ me ujëvarën e mjekrës/ drurët që përgjonin gëmushës/për gurin që krisi nga sqepitjet e zogjve/zogjtë e urisë së jargavanit/pulitën sytë e virgjërisë/ nga rrëqethja çeli jasemini i gjirit/ borojnë petale bliri supeve të qershive/ ndez bishtukun e zogjve patriarku i dimrit/ pikoi gjaku i gjelbër i gjethit/ gjethi njëqind nuanca gjaku në ulërimat e erës/ pas bërrylit të hënës/shtrojet e zogjve/ nga zogjtë e puthjeve/ shkasin zanoret në pjalmin e prillit/ blegërojnë aureolat e engjëjve/ ylberin në gishtërinjtë e dëllinjave/ për pagëzimin e zogjve/ nëpër qiejt e amëshimit/ tatuazhet e gjethit gdhendur me guaska deti/në litarët e erës/ me currilat e shpirtit/me lirën e luleblirit/ rrënjët e zogjve kacavirren në dritaren e hënës/ në vertikalen e barit/ për psallmet e lumenjve/celulari i zogjve/ që mbathnin opingat e guaskave/ epifania e hënës/ qerpiku i gjethërimit/ borziloku i puthjes/ stalagmiti i hënës/ era shtrigane shkulte krifën e rigonit/ shaluar muzgun e bokërrimave/ mbin lulekuqja e shpirtit/ drurët e zisë/ erërat u fryjnë fustaneve të drurëve/këputet filli i borës/ ambrozinë e gurit/shtatoret fëshfëritëse të drurëve/gjithësinë e barit/ dinastisë së barit/ minifundi i drurëve/ degë të përgjumura/ mbanin shpërgejtë e reve/ kafka rrufesh të përflakura/ drurët e shpirtit/ në murranat e hirit/ arkitekturën e drurëve/ në nënkresat yjore puplore/ qerpikët e diellit/ yjet e qershive të përgjakura.
2. Fjalët çelësa: deti /emri /hëna /plep/gjurmë /pyll /shtëpi/mbrëmje /dritare/nëna /zogdegë/baritor/dritë/femijë/vajza/macet/shi/ketra/dele/gurë/qiparis/vjeshta/bredh/dimri/guri/hurma/gështenjë/rrush/prilli/bari/mëzka/jargavan/bredh/bli/rrugicë/xham/ullinjtë/dasmat/shiu/lejlekët/qengjat/mullarët/limonët/breg/iluzion/trëndafili/thana/kau/hardhia/molla/tërfili/vetëtimat/bubullimat/lumenjtë/zambak/qershi/dallëndyshe/shkumë/lajthi/bredhit/rrepe/kopshte/pisha/qiparia/panjë/mështekna/bajamet/jasemini/karafil/këngë/perëndi/pëllumba/ura/qerpik/degë/thëllëzë/gushëkuq/lulekëmbanat/borzilok/karafil/mjedër/trumzë/shegë/yll/tempull/ylberet/poetët/zogjtë/simfoni/ciklamini/muzgjet/eliksiri/qiparis/xhinde/majmunë/guva/gjethi/mëkat/shenjtërim/bryma/ketra/trungje.
3. Neologjizmat: borak/borsi/borani/ boresle /zhurmërimë /brunësinë /agullimit /lagjarë/portokallishta/ nuseboret/ limonishte/ agullimit/ gjethishtes/ përhënura/ bjeshkatare/ hënësire/ pyllnajës/barakçë/bronxor/ shkëndijonte/zezuara/ verdhane/ buthtimin/ erëmuar/ zezonës/ emnak/borojnë/gjetherimit/ bronxore/ hierores/ mbrëmësoren/mëngjesore/ agullimit/ gjetherimi/bardhëllore/ buthtonin/borësia/ pupëzimet.
4. Fjalë dhe çerdhje fjalësh: bora/ dëbora /borak /borsi /borani/ boresle /nuseboret/ deboruara /boreale/ borësia/ borëbardhat /borërat/ gjembore;
– fjala hëna: hëna/përhënuar/ hënësire/hënore/ gjysmëhënë;
– fjala guri: gur/gurit/ i gurtë /ngurosje /guralecë /guriçka etj.;
– fjala gjethe: gjethi/gjethet/gjethishte/gjethërojë/gjetherënë, gjethërimit.
5. Fjalëformimi: tejembanë /mespërmes /kukafshehthi /bashkëkombësin /përngjajnë
gjetherënien/mikpritja/dymbëdhjetë/kontemporanë/mespërmes/lulekëmbanë/buxëmbrëmjes/dymbëdhjetë/trembëdhjetë/shtunëmbrëma/ripërtypura/ditëlindja/mbishkrimet/pulëbardhat/përflakura/kryengritës/ripërtypjen/stërgjyshore/plënprishës/buzëmbrëmjes/kokëposhtë/mirëmbrëma/lotofagvë/vendlindja/fatthëna/gjalmlidhur/dyzetfletësh/pikëçuditje/funddimri/këmishëbukuri/hundëgjatit/dygjelbër/fitopatologji/bishtartë/farëngrënësin/lulengrënësin/badhkëluftëtarët/anëdet/ngjatjetime/tërëpushtetshëm/ditëlindjet/luleshqerrës/mëngëpërveshur/luleshtrydhedh/bishtgërshërë/pragmbrëmje/afërdita/bucelngarkuara/pikëpyetje/ mikpritjes/ tridhjetë/ nuseboret/ përballë/ mullibardhën/ njëmijë/ bashkëmoshatar/ frymëmarrja/përjetshmen/ kurrizdalë/ mbigurë/ udhëdalje/ metempsikozën/ përnjëherësh /përgjakur/njëmijë/ sivjet/ rrënqeth/ krahërorët/ marramendthi/ gjysëmvargje/ këmishëzbërthyer /këpucëbymyer/ plotfuqishëm/ këmbëkryq/ buzëthyer/ lulekuqja/nënkresën/ dritaqumështore /zjarrvënësi/supmbajtës/mustaqezi/ përgjonjës/fatthëna/ flokëtulipantë/ kryekëngëtare/ dodekafonisë/ mbijetesa/njëzetat/njëqindat/ pesëqind/ përmbyseshin/katakombe/ floknaja/ barazpeshuar/ stërgjyshja/ gjihapur/ përgjaka/ puplapërhënur/ stërlashtë/ vetësakrifikim/ përskuqur/ mossulmimi/ kokëkrisur/ gjysmëqerpikëve/ udhëkryqesh/ përndjekura/symbyllazi/ venevinin/ përmbysur/ kudondodhur /shumëngjyrësh floknajë/ gjetherënia/ jashtëzakonshme/ buzëperëndimet /përskuqjen /përditë /faqekuqi /ribëja/ kryeishull/gujavës/ pragdasmave/ pikëçuditje/ shpërthyes/ funddeteve/dymbëdhjetë/gushëkuqin/ luleblirët/ ditëlindjet/ përparësen/ buzëkuqin/ stërkalat/ gjigufuara/ gurvarret /sapodashuruar gjysëmputhjes/luleshqiponjës/ buzëperëndimit/lulekëmbanat/ gjihapur/ përybathur/ujëvara/ përtyp/ ngjyrëmjalti/ tërëpushtetshme/ përgjonin/ erëdehëse/ rrënjëngulur/ kryembështetura/ këmbëhollës/ fatamorgana/ fustanellëbardhë/ shtatlartat/ vargmalet/majemali/ gjethnajën/ përhënuar/ mijravjeçare/ ndërkallur/ përnatë/përbri/ qerpikëqëndisur/ shtyllomaninë/ sapolindur/ marrëveshje/ shumëfishohen/mbinjerëzit/ kryepeshkop/ skeptërverdhë/ breglumit ikanakë /gjiprera/ bashkëluftëtarët/ pëlhurëgjerë/ kryeengjëllit/nëntogerin/ buzënxirë/ elektricitetpërcjellëse/stërmoçme/ hakmarrës/këmbëkkryq/ flokëdredhur/ floknajën /dodekafonisë/polifonisë/ gushëpëllumbi/ bishtatundësi/ kryeartëza/venëvinin/ jetëdhënës/ gurëvarrin/kuqeverdha/bardhëzeza/ kaltraqiellore/mullibardhës/ arkeopterikseve/ arkitrarët/ protoplastit/ buzëpaputhurat/ mirëmëngjes/jetëdhënës/ kryerojë/ nëndheshme /mullizezë /asparagusi/ kacavarës/ porsazgjuar/ frankofiqve/ kryeengjëll/Rrugëdalja/radiogram/ porsalindurit/ porsavdekurit/ symbyllur/ pasardhës/ pasardhës/ gjysmëhëna/mëgojzat/ shkrumbuarnën/ pijeni/ kokëposhtë/ nënshtresa/ monogjire/ përgjoj/ grigjës/ gushtovjeshtës/ tremijëvjeçare/ hierore/ gjysmështizë/ bletëblatuar/ gurëvarri/ rimartuar/ringjalljen/ përqafuara/ gjysmëhapur/ ripërtypej/ qindrakrahësh/ listrigotët/ padeshifrueshme/ mjekërvarur/ kafkulla/ mustaqedirsur/ nëntëdhjetë /njëzetekatër /njëmbëdhjetë/ dymbëdhjetë /gushëpëllumbi/ buzëpërgjakur/buzëperëndimit/ /mjekërrgjatë /krahënderur /ditënet/ naitkllabeve/ katakombeve/bricjapi/paputhurën/njëzetvjeçe/farëmbjellësi/lulediellit/pshurrurkopshteve/dodekafoninë/ gjysmëhënë/ kukamfshethi/ gjysmështizë/ luleqershisë/ ligjvënësit/ jashtëqiellorë/ qafëkunadhja/ minifunde/fikdeti/përngjajnë/ flokëbardhë/ pathyera/ përkujdesja/ këmbëplasur/prapaktheu/ arkëmorte/ kukafshehthi/ kodërvarre/ bishtdredhur/ gojëhapur/ vendvarrosje/ flokëlëshuar/ çudibërësen/ aromëmbajtëset/ këmbëzbathur/ vëllavrasjes/ uljengritjet/ drejtshkrimore/ letërkëmbime/ pendlabutë/ buzëperëndimit/ prapëseprapë breglumin/filigrani/ pesëmbëdhjetërrokëshit/ buzëperëndimit/ borëbardhat/ gurstralli/ngjyrërozë/ jetëdhënës/ gjethërimit/ gjifërgëlluara/dhëmbërëna/ gjifërgëlluara.
Sëfundmi: një poezi ku elaburohet një shqipe shumë e pasur jo vetëm me figurat stilistike, poetiko- letare, por dhe një me fjalë të reja dhe sidomos krimji i fjalëve -çerdhe, me një larushi të pafundme të emrave të bimëve, zogjve, duke e pasuruar sa më shumë gjuhën shqipe. Një lavrues i pastër dhe bollshëm jo vetëm i gjuhës shqipe, por dhe si një mbarshtues si gjuhës greke të re dhe të vjetër, duke marrë dhe dhënë shumë fjalë të vjetra por dhe të reja si homonime, në një kohë që poezia e sotme po ia bjerr vlerat në emër të shkrimit të poezisë post/moderne. A është arritur përsomëria? Jo! Përsomëria nuk ekziston. Por qasja drejt përsomërisë dhe perfektes bëhet përmes fjalës dhe kultivimit të saj përmes shpirtit lirik poetik të Kacalidhës.
BIBLIOGRAFIA:
1. Abrams, Y. (1993). Birds in Literature. Gainesville: University Press of Florida.
2. Angus, Julia. (2014). Olive Odyssey: Searching for the Secrets of the Fruit That Seduced the World. Greystone Books.
3. Basha, Gëzim. (2022): “Heraldikët e borës”, si sublimim dilemash, “Albsprit”, Tiranë: https://alb-spirit.com/2022/12/01/gezim-basha-heraldiket-e-bores-si-sublimim-dilemash
4. Bejko, Sadik. (2004): Poezia e Niko Kacalidhës…, “Albspirit”, Tiranë:https://alb-spirit.com/2022/07/04/sadik-bejko-poezia-e-niko-kacalidhes/
5. Beachcroft, Thomas, Owen. (1965): The Modest Art. Oxford: Oxord University Press.
6. Calotychos, Vangelis. (2003): Modern Greece: A Cultural Poetics. Oxford: Berg.
7. Celce-Murcia, M. (1995). The elaboration of sociolinguistic competence: Implications for teacher education. In Ethnolinguistic, psycholinguistic, and sociolinguistic aspects. Proceedings of the Georgetown University, Round Table on Languages and Linguistics. Washington, DC: Georgetown University Press.
8. Cohen, Jeffrey Jerome. (2014). Stone: an ecology of the inhuman.Minneapolis. London: University of Minnesota Press.
9. Çiraku, Ymer. (2022): Poezia e Niko Kacalidhës, “Alspirit”, Tiranë: https://alb-spirit.com/2022/07/11/ymer-ciraku-poezia-e-niko-kacalidhes/
10. Fraj, Northon. (1990): Anatomia e kritikës, përkth: Avni Spahiu, “Rilindja”, Prishtinë
11. Gadamer, G. Hans. (1965): Truth and Method, London.
12. Gendlin, E. (1996): Focusing-oriented psychotherapy. New York: Guilford.
13. Gjata, Arqile. (2018) : Trokas me ligjerime, “Milosao”, Sarandë.
14. Jung, K. Gustav. (2002): Mbi psikën njerëzore, përkth. Xhadi Gjana, “Plejad”, Tiranë.
15. Kacalidha, Niko. (2022): Heraldikët e borës, “Onufri”, Tiranë.
16. Kushi, Enver. (2002): Poeti i bekuar Niko Kacalidha, “ExLibris”, Tiranë:https://exlibris.al/enver-kushi-poeti-i-bekuar-niko-kacalidha/ https://exlibris.al/enver-kushi-poeti-i-bekuar-niko-kacalidha
17. Lacoue-Labarthe, Philippe. (1978): The Caesura of the Speculative. Trans. Robert Eisenhauer, Glyph 4.
18. Lakoff, George. (1993): The Contemporary Theory of Metaphor, Cambridge: Cambridge University Press.
19. Mërkuri, Timo. (2022); Niko Kacalidha akoma shkruan poezi, “fjalalirë.com”: https://www.fjalaelire.com/post/niko-kacalidha-akoma-shkruan-poezi
20. Moder, Carol Lyn. (2004). Discourse across cultures, across disciplines: An overview. In C. L. Moder & A. Martinovic-Zic (Eds.), Discourse across languages and cultures. Amsterdam: John Benjamins.
21. Moselle Bryan R. (2016): The symbolic and theological significance of the olive tree in the ancient near east and in the Hebrew scriptures. PhD Thesis. Pretoria: University of Pretoria.
22. Pourgouris, Marinos. (2021): Mediterranean Modernisms the Poetic Metaphysics of Odysseus Elytis. University of Cyprus, Cyprus.
23. Pourgouris, Marinos. (2008): “Odysseus Elytis (1911–1996).” Dictionary of Literary Biography: Nobel Prize Laureates in Literature. New York: Thomson Gale.
24. Qosja, Rexhep. (2000): Historia e letërsisë Shqipe, v. I, “TOENA” , Tiranë.
25. Robbins, Vernon. K. (1996). Exploring the texture of the texts: A guide to socio-rhetorical interpretation. Harrisburg, PA: Trinity Press International.
26. Rothenberg, Molly Anne. (1993): Rethinking Blake’s Textuality. Columbia: University of Missouri Press.
27. Rrahmani, Zejnullah. (2003): Leximi dhe shkrimi, “Faik Konica”, Prishtinë.
28. Todorova, Maria. (2009): Imagining the Balkans. New York: Oxford University Press.
29. Velaj, Alisa. (2022): Fatos Arapi dhe nostalgjia për absoluten, “Onufri”, Tiranë.
30. Zalta, Diamanta. (2024): Një poezi e vërtetë, “ExLibris”, Tiranë: https://exlibris.al/diamanta-zalta-nje-poezi-e-vertete/
31. Zayyad, Tawfiq. (1982). On the trunk of an olive Tree, in Elmesseri, ed. The Palestinian Wedding: A Bilingual Anthology of Contemporary Palestinian Resistance Poetry. Three Continents Pr.
https://gazetadita.al/e-padukshmja-ne-poezine-e-niko-kacalidhes