Luan Rama: “Scribi përballë medias së shkruar”
Nga libri me i ri “Scribi përballë medias së shkruar”, me një përmbledhje intervistash, i cili mbaron me këtë intervistë që i bëj vetvetes:
Tek shkruaj, mendoj se kjo s’do të jetë një intervistë e fundit por sidoqoftë, edhe pse nuk është botuar askund, po i marr leje Petro Markos që ti huazoj titullin e tij në intervistën e gjatë me titull “Invervistë me vetveten – retë dhe gurët”. E di që po ta kisha pranë ai do të gëzohej, pasi unë isha një mik i afërt i birit të tij poet, Jamarbër Marko dhe shumë kujtime më lidhnin me familjen e tij që në kohë të adoleshencës dhe të rinisë. Atëherë banoja me gjyshen time dhe në të njëjtin pallat me të: ata në kat të dytë dhe ne në kat të dytë por në një shkallë tjetër. Ishte Pallati nr. 64 në bulevardin “Stalin”, i cili vetëm pas viteve ’90 do të ndryshonte emrin dhe do të quhej Zogu i Parë. Kur Jamarbri doli nga burgu, si i dënuar për “agjitacion e propagandë” isha i pari që shkova në shtëpi ta takoja dhe Safo, e ëma, me sy të habitur dhe të shqetësuar më tha : “Nuk ke frikë që vjen në shtëpinë tonë? Unë qesha dhe shkova nga dhoma ku rrinte Madu, siç i thërrisnim ne. Petro dhe Safo e vuajtën shumë burgosjen e Madut. Atëkohë Petros ia ndaluan të drejtën e botimit. E shikoja tek dilte pasditeve në bulevard i vetmuar dhe tmerrësisht i trishtuar duke tymosur cigaren e tij. Shpesh takohej në bulevard me Skënder Luarasin dhe të dy vazhdonin të heshtur në ecejaken e tyre të zakonshme deri tek përmendorja e Stalinit në sheshin e Tiranës. Që të dy të dënuar edhe pse kishin qenë ndër vullnetarët shqiptarë në Luftën e Spanjës dhe kishin kontribuar për Shqipërinë e re. Nga mesi i viteve ’80 e shikoja përsëri tek shëtiste në bulevard me Fatos Arapin, Xhevahir Spahiun, madje dhe me Spiro Deden dhe Arshin Xhezon, edhe pse këta të dy drejtonin shtypin partiak. Por një erë e re frynte tashmë për ndryshime të mëdha. Më 1991 unë u nisa në Paris dhe nuk e pashë më Petro Markon, i cili tashmë ishte sëmurë. Pas vdekjes së tij lexova librin “Intervistë me vetveten” dhe aty mësova më shumë për kalvarin dhe jetën e tij revolucionare. Sigurisht në këtë intervistë timen, po e shkruaj si një mbyllje të këtij libri të thjeshtë për të thënë diçka si një përshëndetje për miqtë e mi, pasi çdo njeri për jetën e tij ka shumë ç’të thotë. Disa libra që kam botuar tregojnë aty-këtu për çaste të ndryshme të jetës time, siç është dhe libri “Fëmija e bulevardit Stalin”, meqë unë linda dhe u rrita në këtë bulevard. Atëherë le ta pyes vetveten për dy-tre gjëra të fundit:
– Çfarë të ka mësuar jeta?
– Të jem tepër i thjeshtë pasi shumë pak gjëra dimë nga kjo jetë efemere. Dikujt mund t’i duket se dimë diçka apo se po themi diçka të re, por gabohet. Të gjitha janë thënë, vetëm se tashmë thuhen në një atmosferë dhe kohë tjetër. Kam parasysh një thënie të mikut tim të vjetër Jusuf Vrionit shumë vite më parë kur u takuam bashkë në Paris dhe unë po përktheja për herë të parë një libër poetik të poetit Alain Bosquet, “Nesër pa mua”. Një çast i thashë nëse mund të më thoshte apo mësonte diçka nga arti i përkthimit. Por tepër thjeshtë dhe duke qeshur, ai mu përgjigj me dashamirësi: “E ku mund t’i di unë sekretet e përkthimit”?! Më bëri pështypje kjo përgjigje, e cila më pas mu kthye në një këshillë të vyer: Të jesh shumë i thjeshtë! Francezët kanë një fjalë të bukur për këtë: “Humble”!
– Nëse do ta vështroje botën me një shikim të shpejtë, si do ta përkufizoje?
– Një botë relative. Gjithçka është relative në këtë botë: luftrat, përpjekjet, humbjet dhe fitoret, revolucionet, katastrofat dhe vdekjet e mëdha. Gjithçka varet nga gjendja emocionale që je kur e shikon botën përreth. Gjithçka varet nga eksperiencat tona dhe shkalla e njohjes. Duke iu rikthyer mikut tim Vrioni, kur ishte në qeli dhe i varur nga duart në një çengel, vuajtja nuk i bënte përshtypje. Ai e kapërcente vuajtjen duke recituar me mendje vargje të poetit të madh Rembo. Dhe po ta shohësh botën nga brenda, ajo është relative pasi është gjithnjë në lëvizje dhe mes energjish që përplasen, siç ndodh në zemrën e një vullkani në prag erupsioni. Ajo çka vdes, bën të rilind diçka tjetër dhe ajo që lind nuk është asnjëherë e ngjashme me të mëparshmen, me atë çdo të ndodhë me njeriun, pemët. Teoria e relativitetit të Anjshtanjit është një mësim i madh jo vetëm për makrokozmosin por dhe mikrokozmosin.
– Çdo të pëlqente këtë çast?
– Të shoh botën nga lart, nga një stacion i NASA-s. Jo rrallë kur ngjarjet në botë bëhen të vështira, dramatike apo tragjike, ku barbaria njerëzore shfaqet në mënyrë mizore e të llahtarëshme e në mënyrë instinktive e shoh rruzullin tokësor nga shumë lart dhe them me vete se përse gjithë ky gjak, tërë këto luftra që s’mbarojnë, këto shfarosje e urrejtje brenda llojit njerëzor pyetje që e bëj në një poezi timen me titullin “Shekspiri nuk e gjeti dot enigmën e llojit njerëzor”. Jam munduar shpesh të depërtoj në shpirtin njerëzor por e pamundur ta gjej saktë dhe ti jap një përgjigje kësaj pyetje: Pse? Pasi asgjë nuk ka ndryshuar që nga prehistoria apo nga antikiteti deri në ditët tona. Po ata diktatorë, krime, pushtime dhe vrasje brenda familjes çka sollën dhe mitet e Edipit, Andromakës, Kasandrës, etj. Çfarë e ngacmon egon njerëzore për të asgjësuar dhe urryer tjetrin. Vallë cënimi i ekzistencës tënde? Lufta brenda llojit për ekzistencë? Po kur ekzistenca jote nuk kërcënohet, përse barbaria shfaqet sërish? Vallë utopia Thomas Moore, Erazmit, Campanela-s është një fjalë e kotë në ajër, një shpresë që s’do të realizohet kurrë?…
– Ç’është jeta për ty?
– Kur jemi të rinj jetën e jetojmë me vrullin e saj. Ndodh si ata fëmijët që hidhen ne rrjedhën e një lumi që zbret dhe i merr me vete për ti çuar diku. Dhe unë e kam jetuar një pjesë të mirë të jetës pa menduar për të ardhmen, pa menduar se jeta njerëzore ka një cak dhe në fund të fundit do të pyesësh veten: çfarë bëra në këtë jetë? Vetëm kur kalon moshën 50-vjeçare njeriu fillon të mendojë për fundin e tij, vitet që i kanë mbetur, vdekjen dhe se gjeneratat do ndjekin me rradhë njera-tjetrën. Kështu njeriu bëhet një lloj filozofi, i vetëdijshëm për rrugëtimin e tij dhe kjo është e kuptueshme. Para disa vitesh, po shkruaja një libër tjetër për mikun tim piktor Omer Kaleshi. Dhe ai më nxiste ta mbaroja shpejt. Por menjëherë e kuptova, pasi ai donte ti mbyllte projektet e tij, seritë pikturale, para se të ikte nga kjo botë. Njerëzit u ngjasojnë pemëve. Ashtu si pemët, edhe njerëzit kanë stinët e tyre, panverën, verën, vjeshtën dhe dimrin. Pas gjetheve që bien, një kohë tjetër vjen. Dalin sythet dhe lulet e reja. Por brenda trungut njerëzor jeta asnjëherë nuk ndalet, nuk shuhet.
– Si do kishe dëshirë ti jetoje vitet që vijnë?
– Të udhëtoja dhe të jetoja sa më thjeshtë. Është e kotë përpjekja e shumë njerëzve për të patur sa më shumë dhe kjo dëshirë e kamjes i shtyn drejt mashtrimit, shfrytëzimit të tjetrit. Nuk i shoh dot ata që në televizor tregojnë dhe demostrojnë kamjen e tyre. Kjo gjendje ndaj anës material është fatale. Sa më i thjeshtë mendoj, aq më i lumtur je. Nuk vuan nga ambicjet, mjafton të kesh minimumin e jetesës. Kam parasysh shtëpitë e japonezëve të cilat janë tepër të thjeshta dhe me shumë pak orendi, ndryshe nga ne që e mbushim me lloj – lloj orendish. Kam shkruar për një personazh historik amerikanin Rajmond Dunkan, i cili erdhi dhe në Sarandë gjatë luftrave ballkanike 1913-1914 dhe ngriti një tezgjah që të ndihmonte fshatarët dhe refugjatët e ardhur që po vdisnin nga uria. Madje ngriti dhe një furrë buke. Ishte një humanist i madh dhe qilimat që bënin gratë e Skelës (siç quhej atëherë Saranda) i shiste në Londër dhe me ato para sillte miser e grurë. Ky njeri në fillimet e shekullit XX u vendos në Paris dhe krijoi një akademi artistësh. Por ai jetonte shumë thjeshtë. Vishte një tunik të bardhë si grekët e lashtë dhe një palë sandale. Me ato dilte në Paris dhe me ato vdiq në fundin e viteve ’60. Modeli i tij ishte Sokrati dhe Platoni. Tashmë unë jam në pension, minimumin e jetesës e kam siguruar dhe nuk kam prona çka do të thotë se nuk kam shqetësime. Vazhdoj me pasionet e mia të shkrimit, si një lloj skribi. Gëzimi më i madh është paqja me veten dhe dashuria për njerëzit. Dëshiroj të jetoj në natyrë, në një fshat. Bota në fund të fundit është kthyer në një fshat global.
– A do të doje të ishte dhe tani gazetar?
– Sigurisht do të doja, madje jam, pasi vazhdimisht shkruaj. Gazetaria më pëlqen shumë. Në fakt gazetaria e shkruar është në orët e fundit të saj. Ja pse dhe unë anoj më shumë nga letërsia, poezia, romani, eseja apo libri historik.
– 30 vjet më parë ke botuar një libër për gazetarinë e re shqiptare pas viteve ’90: “Metamorfoza e fjalës – për një deontologji të shtypit në Shqipëri”. Si e shikon tani evolucionin e shtypit?
– Shtypi i shkruar ka luajtur një rol të veçantë në kohën e tranzicionit, veçanërisht në viteve e para, kohë kur dhe kam qenë korrespondent i gazetës “Koha Jnë” në Paris. Robert Menard, presidenti i “Reporterëve pa kufij” të Francës shkroi parathënien për këtë libër dhe ishte ky fondacion që dhe e sponsorizoi. Por me kalimin e viteve dhe kur biznesmenët u futën në politikë, pra të bëhen deputetë për të mbrojtur aferet e tyre, kur gazetarët filluan të mendojnë dhe ata për fitimin sa nga një krah politik në tjetrin, shtypi u cënua rëndë, madje dhe në gjuhë u bë banal. Në atë libër shkruaj gjatë për deontologjinë por mjerisht, deontologjia sot lë shumë për të dëshiruar. Madje janë dhe pesë portretesh gazetarësh të mëdhenj botërore që i janë përkushtuar të vërtetës, si George Orwell, Albert Londres, Albert Camus, apo Bertold Brecht.
– A do të pëlqente t’i ktheheshe përsëri gazetarisë?
– Por unë s’jam shkëputur asnjëherë nga ajo. Unë gjithnjë kam shkruar për ngjarje, njerëz, figura historike, artistike. Madje kam botuar katër vëllime me publiçistikë dhe kam gati vëllimin e pestë: “Në udhëkryqet e historisë” ku gjithsejt mund të jenë 2500-3000 faqe libri. Kam shkruar ese për artin si librin “Përballë tablosë” si dhe libra për artistët.
– Çfarë çastesh interesante ruan nga kjo përvojë publiçistike?
– Kujtime kam shumë, ngjarje po ashtu dhe takime me personazhe të ndryshme. Por mund të them shkurt për dy takime apo intervista që kam realizuar në Paris. E para me Ernesto Sabaton me të cilin u takuam në hotelin ku vinte gjithnjë në Saint-Germain des Près i quajtur “Madison”. U takuam dy herë dhe biseduam gjatë, ku ishte dhe sekretarja e tij e re. Gruaja i kishte vdekur. Kohën e kalonte me pikturë edhe pse shikonte me vështirësi. Në fakt shkonte në Shqipëri për të marrë çmimin “Kadare”. Ishte thjesht një preteks pasi ai ishte shumë kureshtar të shikonte Shqipërinë, meqë gjyshja dhe nëna e tij kishin folur shqip. Ishin nga arbëreshët e Italisë së Jugut. Por në atë kohë ishte kulmi i dhunës së Berishës kundër opozitës. Ne folëm për këtë dhe pasi u mendua një çast më tha se nuk ishte e udhës të shkonte dhe të pritej nga një njeri i tillë dhe se duhej të kthehej. Ai gjithë jetën kishte luftuar kundër diktaturave dhe autokratëve. Por unë ngula këmbë që të shkonte. Dhe ai shkoi. Me këtë rast botova dhe intervistën e tij të gjatë mbi historinë e tij familjare dhe letërsinë e tij. Një takim tjetër ishte me Paolo Cuelon, autorin e romanit të famshëm “Alkimisti”. Ishte Salloni Ndërkombëtar i Librit në Paris dhe Brazili ishte si vendi “i ftuar nderi” në panair. Edhe me të u takova dy herë, madje më ftoi dhe në festën e organizuar për të në “Carrousel du Louvre”. Disa romane i ishin botuar nga “Toena”. Ishte tepër i thjeshtë dhe shumë njerëzor. Shumë i dashuruar me gruan e tij. Kishte një simpati të veçantë për Shqipërinë. Më premtoi se do të vinte në Shqipëri. Të shpresojmë…
– Për çfarë ke mall këto çaste?
– Për fëmijërinë time, nënën, gjyshen që më tregonte përralla mistike…
– Po dhimbja jote më e madhe?
– Vdekja e motrës, Ilirianës. Ishte diçka shkatërruese nga ana emocionale, një humbje e jashtëzakonshme çka e kam ndjerë për një kohë të gjatë, kohë kur i kushtova dhe shumë poezi. Më kujtohet gjithnjë fëmijëria jonë, koha e adoleshencës, koha kur si student i tregoja për dashuritë e mia platonike, rinore. Një nga poezitë e shkrova kur ishim në shtëpinë e saj, vetëm, ajo gjithë dhimbje dhe unë me sytë e përlotur që nxorra një copë letër dhe shkrova një poezi: “Ti po shkoje”! Si mund ta ndihmoja?…
– Përse vazhdon të shkruash?
– Edhe unë e pyes veten për këtë. Në fakt gjithçka është thënë në këtë botë, madje shumë bukur, që nga skribët e lashtë. Ende shijojmë tekstet e vjetra të Homerit, Sofokliut, Sokratit e Platonit edhe pse format letrare kanë ndryshuar. Madje në romanin e fundit, “Murgu i malit të shenjtë” krijoj dhe një linjë paralele me kthimin e heroit në shtëpi pas shumë kohës dhe kthimi i Odiseut në Itakë. Por heroi im e gjen “Penelopën” e tij që ka filluar një jetë të re. Kohët, epokat, kanë ndryshuar. Dhe atëherë ai niset për në Malin Athos që të bëhet murg. Shkruaj pasi e kam të vështirë të shkëputem nga kjo lloj aventure dhe ta ndaloj këtë udhëtim letrar. Më është e pamundur të ndaloj imagjinatën time në krijimin e ngjarjeve, subjekteve, figurave, atyre imazheve dhe skenave dramatike. E atëherë i them vetes: kjo duhet shkruar, s’ka rëndësi se sa jam i aftë ta shkruaj por për mua është organike dhe pasionante. Dhe kështu nis të shkruaj.
– Nga gjithçka çfarë ke shkruar çka mbetur?
– Fryma! Jo frymëmarrja por fryma shpirtërore, ajo e krijimit. Secili ka frymën e tij dhe prandaj autorët, artistët janë të ndryshëm. Një ditë isha në atelierin e një mikut tim skulptor dhe e pyeta rreth ndjesisë që kishte ai për Auguste Rodin. – Çfarë të tërheq tek ai? – Fryma e tij! – mu përgjegj miku im.
– Çfarë pasioni të ka mbetur nga fëmijëria?
– Pullat dhe filmi. Kam shkruar për dashurinë time si koleksionist pullash që në moshën 10 vjeçare, për lidhjet e mia me filatelistë të botës gjer në Trinidat Tabaco apo në Ghana e Nigeria, pa folur për zarfat me pulla që më vinin nga Italia, Franca, vendet e Evropës Lindore etj. Por meqë banoja pranë kinema “17 nëntori”, në zemër të Tiranës, unë i lashë pullat dhe fillova koleksionin tim me kuadrot e filmit që i gjenim në koshat e projeksionistëve kur u këputej filmi. Kisha një koleksion të mrekullueshëm dhe ndoshta dashuria ime për imazhet kështu ka lindur. Është interesant fakti se Roman Polanski, adoleshent, kishte qenë gjithashtu koleksionist pullash. Por më pas e shiti koleksionin e tij që të blinte një aparat të vogël projeksioni të kuadrove të filmit. Madje dhe unë për disa vjet kisha një aparat të tillë në shtëpi. Ndikimi i filmit është tepër i madh tek adoleshentët. Nga kjo ndoshta kam dhe një kujtesë të jashtëzakonshme pamore, ndërkohë që asnjëherë nuk kam mbajtur mend të lexoj një poezi timen apo poezitë e autorëve të traditës që mësonim në shkollë. Ja pse dhe skenat e romaneve që shkruaj, unë i shoh dhe vetëm i përshkruaj… E megjithatë tek pullat u riktheva sërish. Madje dhe sot blej vazhdimisht pulla! Pulla shqiptare dhe franceze që nipi im Eliot, të njohë përmes pullave historinë shqiptare dhe trashëgiminë kulturore të saj.